Pëllumb Gorica: Buzë liqenit, në qytetin e Lazgushit

BUZË LIQENIT, NË QYTETIN E LAZGUSHIT

NGA PËLLUMB GORICA

Sa herë udhëtoj drejt Ilirisë së Poshtme më zgjohet e më madhohet ajo grimca e kënaqësisë me shpejtësi e ngutje marramendëse për t’u kthyer në ortek kënaqësie. Një dëshirë që e kalon edhe forcën e pasionit.

Është Verë dhe ka shumë lëvizje njerëzish me autovetura, furgonë, autobusë; madje edhe me mjete transporti mallrash...

Zbresim Qafën e Thanës (gjithmonë kam hapur sytë mos shikoj ndonjë dru thane në anë të rrugës) lidhur me Nasradinin e famshëm të rrëfenjave të mrekullueshme.

Në fakt toponimi është i lidhur ngushtësisht me hyjninë Athina.

Në Lashtësi kjo hyjni në Gjuhën Ilire quhej Thana.

Por edhe mbase dikur do të ketë pasur ndonjë dru të tillë në atë qafë mali dhe i ka mbetur emri Qafa e Thanës.

Hapej liqeni me tërë bukurinë e tij të mahnitshme si një pasqyrë gjigante.

Nuk mund të vazhdoj më tej pa qëndruar qoftë edhe disa çaste përballë këtij peizazhi, të cilin nis dhe e sodis këndshëm (Nuk më pëlqen të jem veç një kalimtar i rastit).

E shkel syrin e aparatit fotografik. Natyra dhe relievi më duken më të bukur.

Syri të ylberet prej ngjyrave mistike të liqenit, që lozin me ujërat e tij dhe të çojnë në meditime.

Liqeni i Ohrit (alias Pogradecit) i krijuar në zemrën e bukurive të Ballkanit, është një bekim i perëndive të hershme.

E kanë quajtur Lychnidas, “Liqeni i Dritës”.

Ai të ngjan me atë vajzën lozonjare, e cila krihet dhe lahet në çdo stinë, si e dashura e banorëve. Dashuri e Enkelejdëve dhe Desaretëve; sikurse edhe banorëve të sotëm.

Ndanë ujërave të liqenit janë ngritur qendra banimi, të cilat i shtrohen më gjunjë, si kostumet popullore (veçanërisht vezulluese natën) nga spektri i shkëndijuar në mijëra drita.

Magjia e parrëfyer Lin

Lini vërtet ka magji ëndërronjëse dhe të tërheq në lakonizmin e valëve liqenore. I pashoq në të gjitha: Nga historia dhe peizazhi.

Sa e largët dhe e afërt është koha; sa e pafund dhe misterioze, aq e lexueshme dhe e prekshme është historia e Linit.

Vetë pozicioni i këtij vendbanimi, i vendosur në një kodër buzë liqenit, të bën të besosh se mund të jetë banuar që në kohrat e hershme.

Mendoj se këtu duhet të ketë qenë vendosur një nga qytetet e lashtë që përmend historiani Polibi.

Daton hershëm, si i vetmi vendbanim (nga Qafë-Thana në Plloçë) i cili mban edhe sot emrin e Linkidëve, duke i qëndruar presioneve të të gjithë qytetërimeve që kanë kaluar.

Linin e bëjnë të veçantë gjurmët e një zbulimi epokal, që nga kohët e Paleolitit (para 7500, ose rreth 5500 vjet Para Lindjes Krishtit) vendbanimi i parë në Evropë me shtylla mbi ujë, buzë liqenit.

Legjendat thonë se ushtarët e Jul Çezarit, kur përshkonin rrugën “Egnatia”, që nisej nga Durrahu, u mahnitën nga drita e diellit e cila prekte dhe vezullonte një rrip të ngushtë toke që zhytej në liqen si pykë e një trekëndëshi dybrinjënjëshëm.

Lyn i dias! Latinisht (lindi dita).

Dhe i mbeti për jetë të jetëve emri Lin, që ngjan si një peizazh poetik, që të le një lloj ngrohtësie në shpirt.

Lini është një Parajsë në çdo cm katror të sipërfaqes së tij: një tablo e rrallë që të fton (si një shami mikëpritëse) ku gjen njerëzoren, veshjen e Natyrës me ngjyrën karakteristike të stinës.

Sa më shumë i afrohemi Linit, aq më joshës bëhet ajri, i cili sikur e zbut të nxehtin e Verës.

Ecën në rrugën e ngushtë gjarpëruese përmes shtëpive të vendosura në radhë.

Pushtohesh nga ndjesia e soditjes së arkitekturës ndërtimore popullore shqiptare, të lulëzuar me shumëllojshmëri lulesh e pemësh, mbi të cilat tashmë dallohen tabelat e emërtimeve të bujtinave “Bar” - eve, të shkruara sipas mbiemrave, toponomastikës, apo dukurive të tij.

Dëgjon lehje qenësh, kakarisje pulash, të qeshurat me shpirt të vajzave, kur ca djem u tregojnë me këmbë e duar historitë e bukura.

Shikon pulbardhat duke qëmtuar peshqit, tufat e rosave të bardha si zambakë uji, që notojnë hareshëm, duke të sjellë në mendje peizazhet e Vangjush Mios.

Shtëpitë e Linit (jo më shumë se dy kate) janë prej guri të latuar, të lidhur me baltë të kuqërremtë.

Tipike janë ballkonet, të cilët janë përdorur gjerësisht për të varur peshkun për tharje: detaj ky që përforcon edhe më shumë trashëgiminë e Linit si një vendbanim peshkatarësh.

Deri në majën e kupolës së praruar të kishës së Shën - Varvarës, kënga e mjelmave dhe kërcitjet e sqepave, e shtonin simfoninë e tingujve të kambanës.

Shpirti të humbet në mistikën e saj e të bëhet se dëgjon zëra shënjtorësh që zbukurojnë muret.

Mrekullohesh me mikpritjen e vendasve, me zejen e peshkatarit, me talentin e shërbesës (turizmi familjar) dhe të nikoqirllëkun të amvisave.

Por tingëlon e pafalshme mbajtja e bagëtive brenda në fshat, që ndotin bukurinë sepse rrugët mbushen me jashtëqitje të tyre.

Nuk di çfarë të sjell më parë nga bisedat me njerëzit paqësorë e të mirë të Linit, që e duan jetën, që përcjellin pozitivitet me buzëqeshjen, me qytetarinë dhe fjalën e ngrohtë.

Me Naim Bicjen dhe Roland Sulollarin, biseda hyri në hullinë e shqetësimeve të përditshme. Ata të rrëfejnë edhe histori që janë aq të fisme, saqë mund t’i mbash gjatë në mendje.

Banorët e hershëm të Linit, për të siguruar takimet me Perëndinë, kishin ngritur shtatë kisha. Mirëpo fati i keq deshi që Diktatura t’i shkatërrojë, midis tyre edhe më të bukurën, kishën Paleokristiane të Shën - Nikollës, me simbole mitike që besohet se ajo dikur dritën e Perëndisë e shpërndante në pasqyrën e liqenit; por edhe i bekonte peshkatarët. Ndaj këta edhe i faleshin shenjtërisht:

Aty edhe vinin kurora, martoheshin e më pas fëmijët i lindnin të bukur.

Lart në kodrën - gadishull dëshmon një kult i rrënuar (Bazilika Paleokristiane e Shën - Nikollës), edhe pse shumë pak nga ndërtesa e saj ka mbetur më këmbë, ngaqë u shkatërruar më 1967.

Aty u ndërtua një bunkier, i kthyer sot në një faltore. Por ruhet një mozaik i veçantë, i thurur me copëza të vogla gurësh e tulla të kuqe gjithë ngjyra.

Mozaiku i përket shekullit IV-V, në periudhën e sundimit të Perandorit Romak Justiniani dhe pasqyron zogj, peshq, bletë dhe pjergulla hardhie me një kupë vere; simbole këto të jetës dhe civilizimit të lashtë të Ilirëve.

Humb vështrimin në pasqyrën madhështore të liqenit, që shndërrohet nga e purpurt në të kaltër; nga e gjelbër në të përhimtë.

Notonin zhurmshëm pushues, duke ngritur stërkala uji, që shëndrisnin si vesë në rrezet e diellta.

Vajzat, ato çamarroke si shtojzovalle, dalin nga liqeni.

Pogradeci jetonte mes qetësisë, freskisë dhe frymës së dashurisë

Lum kush vjen këtu në këtë qytet dhe mjerë ai që nuk kthehet kurrë!

Lazgush Poradeci

Ecim drejt Pogradecit, qytetit që me klimën e tij të freskët ofron gjithçka, veçmas për moshën e tretë.

Të merr sytë eleganca e lëkundjes së bimëve të grurit, si i zënë në faj; ngashënjimi që përcjell një kalë i bardhë; një shitës peshku të freskët liqeni, bashkë me nipin, në një fole degësh, i cili më më shumë është kthyer në rrëfimtar për ata që nuk dinë të lexojnë tabelat dhe nuk dinë se nga kanë ardhur e ku do shkojnë.

Është një dridhje që të përshkon mendjen e trupin dhe mund të ngopesh me këtë qytet të freskët, “palcërisht shqiptar” siç thotë Lasgushi i madh, saqë, kur erdhën Romakët, të mahnitur nga bukuria i thanë Paradis “Parajsë’’: Pra, Parajsë e trëndafilëve dhe e shëtitores çlodhëse buzë liqenit, ku puhiza dhe freskia e tij i bëjnë karshillëk zhegut përcëllues të Tiranës.

Qytet i lakmuar në çdo stinë: në Pranverë, atëherë kur jeta njerëzore, bimore, shtazore dhe çdo gjë, merr tjetër kuptim me fllade lulesh që të parfumosin me aromë të këndshme; në Verën e nxehtë që freskohet në liqen; në Vjeshtën me larmi ngjyrash; apo Dimrin, kur e mbulon vello e dëborës dhe dallgët e llahtarisura si zemërimi i Zeusit, që rrahin frikshëm brigjet e pafajshme të bregliqenit.

-Panorama e Pogradecit, - thotë miku im poet Agim Bajrami, - të krijon një kënaqësi të veçantë, që të sjell qetësi shpirtërore nën simfoninë e valëve dhe klithjen e pulbardhave.

Sigurisht të pushton një ndjenjë ndryshe kur kthehesh atje pas shumë vitesh.

Kemi pasur rast ta vizitojmë Pogradecin shumë herë (para e në fillim të Viteve ’90) ndaj edhe shumëllojshmëria e mbresave natyrshëm rrjedh si ujëvarë…

Pogradecin jeton mes qetësisë, identitetit dhe frymës së dashurisë. E kanë zgjedhur për të pushuar edhe udhëheqës, jo vetëm për bukuritë natyrore.

Mbi të gjitha, përzgjidhet se ka një popull që e ka traditë punën, paqen, mikpritjen dhe edukatën qytetare; ashtu siç historikisht ka qënë një trevë ku jetohet bukur.

Arkitektura e qytetit është pasuruar me pallate të larta, shtëpi- vila, shatërvane, bar-kafene, restorante, rrugë, parqe, statuja, por edhe me “arkitekturën” e shpirtrave njerëzorë.

Vijon soditjen dhe sytë të shkëlqejnë nga bukuria, harmonia, rregullsia dhe gërshetimi i elementeve: trotuaret, stolat e ndjenjes, vendqëndrimet e biçikletave, pemët, etj. Në qendër të Pogradecit, ishte vendosur mozaiku “Iliria” bazuar në gjetjet arkeologjike në Selcë të Poshtëme.

Lagjia e Goricës, me qoshet, copëzat dhe rrugicat, të kujton Budapestin.

Në krye të saj dikur spikaste një kështjellë ilire, e Enkelanës Antike, e cila daton si vendbanim që në Shek V - IV para Krishtit.

Në Toplec sheh drithërima romantike nga e kaluara dhe he ngjyrat e errëta të së tashmes. Shtëpive të vjetra të Lasgushit dhe të Kutelit, së cilës nuk i kanë mbetur më as themelet, ndëqrkohë që një grumbull hedhurinash, së bashku me një çezmë ku shkruhet “Pandi Pasko - 1929”, janë të vetmet gjurmë.

Pogradeci është një qytet që buron Muzë Poetike në çdo hap që hedh.

Buzë liqenit të shfaqet statuja e një gruaje të hijshme: fustangjatë, mëngëshpërvjelur.

Flokët ajo i kishte të krehura e “ujdisura” sipas modës së Shekullit II. Më tej statuja e një bariu me fustanellë e fyell.

Te “Parku i Trëndafilëve” mrekullohem me ikonat e Letrave Shqiptare, dy korifenjve të Letrave (në bronz):

Hyi i poezisë së papërsëritshme shqiptare, Lasgush Poradeci: Kapelja, qenushi, bastuni, por, jo vetëm kaq që e bëjnë origjinalitetin e tij unikal.

Më tej (përballë) mjeshtëri i rrëfimit magjik të Shqipërishtes, Mitrush Kuteli (ku ishin shkruar dhe fragmente nga veprat e Lasgushit dhe të Mitrushit).

Sa herë që i shikoj, më krijohet një ndjesi sikur ata janë shenjtorë.

Ecim buzë liqenit lasgushian.

Në bisedat tona ka diçka prej gjolit, diçka prej bukurisë së tij.

Duke vështruar ujërat e qeta të liqenit, varkat dhe pulbardhat përreth, i mbyll sytë të dëgjosh llastimet pllaquritëse të valëve lozonjare, përzjerë me zhurmat e qytetit.

Varkat e përgjumura në breg, të kujtojnë arratisjen e pogradecarëve në kohën e Diktaturës, të cilët mësynë tokën e premtuar.

Aty, pranë liqenit të bukur, plot me njerëz duke shëtitur, kupton lidhjen e fortë që ka njeriu me ujin, si burim jetëdhënës, duke e mbrojtur, kultivuar dhe ledhatuar me dashuri, si një foshnjë që kërkon përkujdesje.

I këndshëm emërtimi i banorëve (si muzikë) me një theks të lashtë që u pëlqen ta quajnë “gjoli “, edhe pse në poezi Lazgushi i thotë “liqer”.

E, nëse thua “liqeri”, një strofë gurgullime të fjalëve magjike të Lazgushit e këndoj sa herë që kjo mendja ime marroqe merr krahë e fluturon në Pogradec.

Pra, ja! Pra, ja! Se dita ndezi,

Se fundi ujit vetëtiti,

Se posi lajmëtar - mëngjesi,

Del zogu - i bardh` i një nositi…

Floçkat e ujërave kanë zbritur në Volorekë (Drilon)

Unë e di se kush vjen në Pogradec nuk mund të mos largohet pa shkuar në Volorekë. Kjo sepse ajo është një nga perlat më të veçanta të Natyrës Shqiptare: plot jetë e poezi. Dh vetëm në përalla mund të jetë kaq bukur.

Pikërisht mes ujit, shpendëve, peshqve, aty ku fillon e hedh shtat pylli i virgjër.

- Voloreka, - thotë Besniku, miku ynë pogradecar, -  të tërheq në çdo stinë: me qetësinë, kulturën e shërbimit të kafeneve dhe restoranteve të zhytura në gjelbërim: me ndjesinë e bukur të mbushur me aromë dhe ngjyra natyre.
I zhytur i gjithi në gjelbërim të harlisur, që ta rrëmben e ta ngop syrin dhe shpirtin nga drurët e lartë: me parkun e vogël, ku rrezet e Diellit e praronin ( shelgjet lotuse, të kujtojnë Arien e Dezdemonës) degët e të cilëve krijonin harqe, si një pikturë që të rrëmben befasishëm, duke të pushtuar shpirtërisht.

Të mrekullon romantika mahnitëse e luleve dhe mërmërima e flladit, së bashku me simfonininë e cicërimave të zogjve nëpër pentagramet e pemëve.

Sapo afrohemi tek ura me dërrasa, vështrojmë nanuritjen e lumit Volorekë, me një qetësi Perendie. Një varg varkash me lopata, njëra pas tjetrës, të të gjitha ngjyrave, që rrëshqasin nëpër ujërat e kaltëra.

Në Volorekë ke bukurinë e qashtër, mjelmat që rrëshqisnin të qeta nëpër sipërfaqen e ujit, të zbardhura si pambuk. Ato kryqëzonin qafat e tyre të gjata, sikur vallzojnë balet magjik.

Natyrisht vijnë si në historinë e bukur të Tchaikovskyt, me shikimin e qetë e triumfues, teksa afrohen, shkundin flatrat e tyre dhe llastohen gjithë elegance, teksa zgjasin sqepin, me pasthirrma, për të fituar ushqimin.

Ujërat “zhubrosen” nga kërcimet e peshqve të vegjël, që fërgëllonin edhe anës varkës sonë, si një turmë e uritur. Të mëdhenjtë, hijerëndë, të mësuar me njerëzit, i afrohen bregut.

Disa fytyra të qeshura përballë, me qëndrime të fisshme. Disa lëkundje të lehta në varkën prej teneqeje të ndryshkur.

Hipëm në një varkë të vogël që voziste butësisht mbi ujërat e qeta, në shoqërinë e mjellmave, duke shijuar paqen dhe bukurinë e peizazhit përreth...

Dielli dhe retë duket sikur të përkëdhelin, teksasa merr frymë në ajër të pastër dhe ndjehesh i lirë e i shkujdesur: sikur Bota është vetëm jotja.

Pak më tej Volorekës së bukur, puhiza që vinte nga liqeni me tërë bukurinë e tij të mahnitshme, i tundte jelet e reve.

Tushemishti, një nga “fshatrat” më të bukur, dhe më të pastër buzë liqenit. Me ndërtime të reja e të bukura. Me rrugë të drejta e të pastra. Me kopshte të gjelbëruara, të zbukuruara, mes përzjerjes së vorbullës, të asaj që ne i themi zhvillim në emër të progresit (nga betonizimi i ndërtesave njëra pas tjetrës) që, edhe pse me nota optimiste për një turizëm elitar, po shpërfytyrojnë bukurinë liqenore.

Tushemishtin rrjedha e ujërave, gjelbërimi i mrekullueshëm, ushqimi i mirë, muzika në Bar- Kafenetë, restorantet, shtëpitë dhe hotelet, e zbukurojnë këndshëm.

Begatia e Tushemishtit vjen nga burimet e pashtershme dhe ujërat e liqenit.

Banorët njerëz mikpritës me kulturë, -hotele, bujtina, dhe lokale fantastike…

Ulemi në një nga restorantet e shumta, që me prodhimet e veçanta dhe nivelin e shërbimit nuk zhgënjen asnjëherë.

Peshkun e rrallë të ujërave të ftohta, Koranin, që mezi kapet, e dallohet nga pikat e arta në lëkurë përpara se të të serviret në pjatancën e ngrënies, të gatuar në tavën me qepë, me ujë liqeni dhe me verë. Ose në tavë me arra me marinate që të uron mirësardhjen, si një pikturë para së cilës nuk ke se si t’i rezistosh padurimit që të përballesh me këtë ushqim, të cilin dinë ta shijojnë jo vetëm klientët mbretër.

Mbi banak janë të rënditura llojet e shumta të verërave tradicionale pogradecare.

Ne “duke kuvenduar”, si në një botë përralle, shijojmë një drekë të shijshme, të shtruara me verën (“Gjakun e Krishtit”, apo rakinë, “djersën e Muhametit”) siç thoshte Lasgushi për këto lëngje të bekuara dhe me koranin e pjekur në qeramidhe.

Mandej gjarpëruam nëpër rrugicat e Tushemishtit.

“Teto Ollga” e filmit artistik të xhiruar në këtë fshat “Zonja nga qyteti” (Violeta Manushi) ikona e Kinemasë Shqiptare, një figurë që transformoi fshatin e vjetër Tushemisht në zonë Turistike, rrinte gati për përqafimet e fotot e radhës, nga vizitorët.

* * *

Muzgu puth dritën e fundit të ditës. Fryn puhiza, nusëron Hëna.

Përcillemi me klithma të lehta pulbardhash, që fluturojnë bregut dhe me pllaqurima lopatash të peshkatarëve…

Jemi të dehur, por nuk e dimë nga se. Nga vera, nga ajri i freskët, apo nga kjo Parajsë që ka falur Perëndia, e cila këndon vetveten si në vargjet e Lasgush Poradecit?!

*Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Ndalohet kopjimi apo riprodhimi i pjesshëm apo i plotë me çdo lloj mjeti apo forme, pa lejën me shkrim të autorit.