Udhëpërshkrim » Gorica
Pëllumb Gorica: Vetëm të shkosh atje
E hene, 22.08.2022, 05:00 PM
VETËM TË SHKOSH ATJE
Një udhëtim i shkurtër në Bogë, në QafëThore dhe
Majën e Radohimës
“O udhëtar që shkon në Shkodër, mos ndalo aty; vazhdo të ecësh më lart dhe vetëm atëherë do ta kuptosh se çfarë është Shkodra”. Indro Montanelli
Autori në QafëThore
UDHËPËRSHKRIM NGA PËLLUMB GORICA
Nuk
kanë të njëjtën rëndësi çastet e bukura që kalojmë në jetë, por ç’peshë
emocioni dhe gjurmësh lenë ato në kujtesë. Vlerat dhe bukuritë e tyre, si
akuarele pikturore, varen nga këndvështrimi, sepse ndonjëherë e nëpërkëmbim
kohën tonë të paktë me kotësira, por jeta ecën me ritmet e galopit të saj dhe
ndjesitë nga udhëtimet, që janë mënyra më e mirë e "zbulimit" në
detaje të pambarimta, të dukurive e formave dhe vlerave unikale.
Në
një prej atyre ditëve të nxehta të kësaj vere, udhëtoj me një grup miqsh, që
shpesh e kthejnë në një rit, kur lodhen nga kohët e papesha, nga titujt e fryrë
të gazetave dhe televizioneve; nga rrokopuja, “filozofët”, hipokrizia,
mashtrimi, agresiviteti i politikanëve dhe dhimbjet “e botës së sotme moderne”;
nga vrazhdësia, shëmtia urbane, trafiku kaçurrel, nga boritë që i hakërrohen
njëra-tjetrës, apo portretet e njerëzve të zymtë.
Të gjthë duken të gëzuar e me një ndjesi humori, që të detyron t’i dëgjosh me kënaqësi. Tregojnë histori, disa prej të cilave me pak spec. Gajasje deri edhe lot. Shakatë e bukura na bënë të harrojmë se kishim përpara gjithë atë rrugë. Sa për “ankesat” e dikujt, se është larg, i kujtojmë se thesaret nuk gjenden afër, por larg. S’mposhten ata, as nga lodhja, nga largësia e lartësia. Jemi një sofër vend, prandaj nuk duhet lenë asnjë livadh, pyll, qafë, grykë, liqen, lum, kodër, mal a luginë pa e njohur.
Kush nuk e ka parë
Bogën, ka humbur shumë
Rrugëtojmë
drejt QafëThoresë, një vend plot e përplot histori dhe mrekulli të papara.
S’ngopesh së medituari dhe sodituri peizazhin në të dy anët e rrugës. Ndalon në
një strehëz jete, në Bogën e Malësisë së Madhe, një nga portat veriore hyrëse
të Bjeshkëve të Namuna, për të cilin ke mësuar më shumë nga përshkrimet e
udhëtarëve, historianëve e studiuesëve: Edit Durham, Johan George von Hahn,
Rouz Lejn, Franc Nopça, etj. Sa bujare natyra e saj, sa mikëpritëse, sa hire
lëshon, sa ëmbëlsi ndjen brenda vehtes kur shikon peizazhin e dallgëzuar të
askundit të mahnitshëm të kreshtave qiellgërvishtëse të saj, që ngjasojnë me
kështjellat e pathyeshme e të papushtueshme. Pra “paradhurata” e bukurisë së
Alpeve Shqiptare, të cilat parqiten në formën e tyre tipike alpine: Maja e
Boçanit, Maja e Drogomirit, Maja e Mokzezës dhe Bridashi (i emëruar nga forma e
ngjashme, si brinjë dashi). Më tej Maja e Vuklit, Maja e Radohimës. Krah për
krah djathtas: Maja e Nogovanit dhe Çardakut (Rrabësi), që të përshëndet me
pamjen dhe lartësinë me katër dysha, një gjerdan zbukurues dhe mburoja të
Bogës, të cilën rrallë mund ta shohësh në jetë, të “papërlyera”, si një tablo
pikture e hedhur shpejt e shpejt. Ky vargëzim gjatësor Lindje-Perëndim ka
krijuar luginën akullnajore të Përoit të Thatë.
Thorja e Bogës
Ndërsa
makina ecte, s’di pse u përfshiva thellësisht dhe pakuptuar në të Kaluarën e
Bogës. Askush nuk të thotë me siguri se prej ç’kohësh ka ekzistuar e kush e ka
banuar për herë të parë. Historia e saj si vendbanim shkon nga Lashtësia e
vrullshme dhe e larmishme, deri në ditët tona. Sa shumë fakte flasin për këtë
territor, ku veç gjetjeve arkeologjike të veçanta, si monedha dhe unaza të
perandorëve romakë, ka edhe shkrime apo enigma, të shpërndara në copëza
dëshmish. Që nga Lashtësia asnjë marrëveshje e banorëve me pushtuesin, në dëm
të lirisë dhe identitetit kombëtar (veç jehona të kronikave të Historisë,
mirësive e kobëve), duke e renditur atë, me meritë, në krah’ të vendbanimeve më
në zë të hapësirës mbarëshqiptare. Po të hapërojmë nëpër shekujt e Historisë,
do të takojmë figura, të cilët luftuan për lirinë dhe frymëm e lirshme të
kombit, aktorë të këtyre zhvillimeve, nga ku merrte jetë e vërteta. Krahas
luftës me shumë vështirësi të Natyrës së ashpër malore, ata jetuan edhe
realitetin e kohës çnjerzore e të pamohueshme të Komunizmit, që ishin vitet më
të vështira.
Nuk
e ndryshuan asnjëherë emrin e qendrës së tyre të banimit, që e interpretojnë se
e mori nga një trashëgimtar i Kelmendit. Sepse brenda emrit Bogë ka një larmi
të pafund peizazhesh, zakone, tradita e histori njerëzore. Fiset kanë
funksionuar si një koshere bletësh, ku secili ka pasur rolin e vet, në
mbarvajtjen e jetës së përditshme. Të rinjtë kanë ecur në gjurmët e të moshuarëve,
që kanë drejtuar udhën jetike të fiseve.
Gryka e Lugjeve, Bogë
Këto histori po më përkundnin në mendje teksa shijoja peizazhin e Bogës. Këtu bashkëjetojnë qetësia e ajri i pastër, që të duket sikur shkel në një qendër klimaterike. Vështrimet i hedhim mbi Të, për të thithur çdo gjë, me një kureshtje më shumë; aty ku, jo vetëm nëna Natyrë ka mbledhur bukuritë e saj, por edhe të dorës së njeriut. I ngazëllyer nga emocionet që të ngjall kjo natyrë, ecën në Grykën e Lugjeve. Akjuna këtu vajtonte mungesën e atij që shndrit fort e nxeh po aq fort: Diellit të Madhrueshëm mes freskisë së një arome, ku gulçon brendësia e historisë së jetës njerëzore. Në lagjen Preçaj kishte aq shumë bukuri e magji, sa që harrohesh. Dua të flas për atë bukuri tjetër që edhe pse e di që s’ka si të mos jetë diku aty rrotull, përsëri s’ta ze syri dhe përsëri pret të shfaqet nga çasti në çast. Ndërkohë që çaja rrugën përmes gjethnajës, rripat e tokës dukeshin si të arnuara. Nuk do të mund të kalosh pa të rënë në sy Kisha e Shën Mëhillit.
Kisha e Shën Mëhillit
Përbri saj varret e lashta, ku ndërthuren
elementë pagane me ato të krishtera. U hodha një sy mureve rrethues të
kopshteve. Kulprat, ferrat dhe degët e pemëve që vareshin në krye të
mureve ishin bërë një me gurin; gardhet
gjithë thurje degësh peme, apo kapërcyej, me tre - katër këmbëshkallë.
Vështrimi im u përqëndrua në anën lindore, atje, ku Kroi zbret nga gjoksi i
maleve duke rrjedhur ujë të ftohtë e të pastër; këtu ku ndalon çdo udhëtar për
t’u freskuar.
Kullat e Bogës dallon për stilin tradicional të ndërtimit
Më
mrekulloi syrin shtrirja e Bogës, që tregon për kulturë europiane në modelin
urbanistik, sidomos në ndërtimin e shtëpive, që nga ana urbanistike kanë
ndryshuar shumë. Përtej mureve e gardheve shfaqen ato dy-tre katshe, teksa
stërpikin në përpurje, të rrethuara nga
bimë, lule e pemë me fruta nga më të mirat dhe të shumëllojshmet.
Banorët e shihnin jetën e tyre pikërisht këtu dhe dëshironin të qëndronin, por
shumë prej tyre i kanë braktisur dhe u janë drejtuar qyteteve, ku kanë ndërtuar
jetesën normale me djersën, gjakun e kapitalin e tyre, duke treguar vlera në
zhvillimet shoqërore në tërësi, të cilat në të vërtetë janë kthyer në makthe;
sepse nuk gjendet ajo rehati që të krijon Natyra, e cila të dhuron jo vetem të
mira materiale. Kanë ikur dhe në vende të panjohura të Botës, në kërkim të një
jete më të mirë. Vargu i të ikurve nuk ka të sosur, nga kjo politikë e
mbrapshtë.
Disa
detaje që sikur duan të tregojnë se aty, në çdonjërën prej tyre ka nga një, apo
dy 70 – 80 vjeçarë, që i sheh shpesh. Shoferi ynë e ndali makinën në një shesh
të vogël. Sapo zbritëm më shkuan sytë tek një shtëpi afër rrugës e mbuluar nga
pemët dhe hardhitë. Pa iu drejtuar asaj, zhurma e ëmbël e hapjes së portës, të
fton të hysh brenda saj. Sheh dy pleq të mpakur, sikur mbajnë mbi shpatullat
peshën e Bogës (rrallë fëmijë, apo të rinj). Ndjen dhimbjen e tyre pa zëra
fëmijësh. Ata i vizitojnë çdo Verë a Dimër, si për të qetësuar ndërgjegjen, a
për të bërë një adet të detyruar; por, kur largohen u lenë në shpirt një
zbrazëti e mungesa, që nuk i mbush kurrë me asgjë.
Duke
ngjitur ato kthesat e së përpjetës, ndodhet një vend pak misterioz, në mes të
gjelbërimit. Mulliri, sot është i harruar (nuk i ka mbetur asnjë gjurmë), por
dikur ishte një vend peligrinazhi, një vend ku njerëzit takoheshin, një vend,
gjithë enigma, me zënkat dhe thashethemet, aty kishin vendin e tyre miqësia e
hatëret për rradhën e blojës dhe zënkat me mullisët. Tashmë është vetëm uji, ai
i përjetshmi, i cili zbret nga lartësitë, më së shumti në stinën e shkrirjes së
dëborës.
Një
shtegtar, nuk e mrekullojnë vetëm qëndrimet në vende me bukuri të heshtur e
misterioze, por edhe njerëzit, që të frymëzojnë. Ata nuk ngjasojnë me heronjtë
që janë për medalje, por figura apel për shoqërinë, duke mos u shkëputur nga
puna, nga aroma që ndjell mikpritje.
Kulla e Bajraktarit
Teksa
shihja me kureshtje Okolin, u ndala te Kulla e Bajraktarit (hotel), jo shumë i
madh, anës rrugës që më tërhoqi me pamjen e tij të veçuar, mes gjelbërimit dhe
larg prej ndërtimeve të tjera. Takova aty Gëzim Ulajn (trashëgimtar i
Bajraktarit t? Bogës) një njeri punëtor, mendjemprehtë e hokatar, që të
tregonte, me atë zërin si gurgullimë dhe të thellë, historinë e paraardhësve të
tij. Ai do të më tregonte aty gurin memorial, të gdhendur me mjeshtëri nga
skulptori Ferid Kola, që i kushtohej një thënie lapidar për virtytet e njeriut.
Fjalë e urtë si beslidhje e shenjtë nga bajraktari i Bogës, Tom Gjeri, që e
kishte vendosur veten në Gjerdanin e Artë të burrave me peshë në Malësi të
Madhe. Ai jeton në tregimet dhe legjendat e bëmave e tij, në këngët e
malësorëve, të cilat edhe sot e kësaj dite i këndojnë. Nganjeherë vepra nuk
duket e madhe, as nga përmasat, as nga piedestali i lartë e as nga cilësia e
materialit, por nga vlera e vërtetë e përceptuar në mendim, për të vlerësuar
burrërinë e një figure dhe vendin ku do të vendosej.
Atje ku preken qielli
dhe retë
QafëThorja
Rruga
(është në gjëndje shumë të mirë) përësdridhej gjarpërueshëm, si fjongo drejt
Qafës së Thores mitike, moshatare e Diellit, Hënës dhe Shqiptarit, një karakoll
shekullor betejash për patriotizëm, liri e pavarësi. I përshkruan të njëjtat
shtigje, ku ka kaluar studiuesi hungarez i historisë, gjeografisë dhe kulturës
shqiptare, Franc Nopça. Këtë rrugë ka ndjekur drejt Thethit edhe anglezja e
shquar, Edith Durham, në fillim të shekullit XX. Në shpellën e Pucit, në
Shpellën e Gjek Markut, në Shpellën e Madhe, në Shpellën e Zanave dhe atë të
Silikokave, vështron një tipologji të ngjashme me Fortifikimet Natyrale, që në
periudha të caktuara epokash kanë shërbyer për banim. Në to duket se gjallojnë
personazhe legjendash. Në një kalim nuk mund të përshkruash asgjë më shumë se
aq sa sheh me sy të lirë. Ato në imagjinatën tonë mbulohen me një aureolë
enigmatike. Veç me sytë e mendjes kërkon varrin e fshehur të Mujit.
Nga ballkoni i QafëThores
Të
befasojnë ca re të vogla e të bardha, me format e çuditëshme të tyre, si
shërbëtore të veshura me rroba të pastra, që nxitojnë e ngjiten majave. Eh sa
bukur çfaqen, zhduken, fshihen ato dhe të “urdhërojnë” ndalo e fotografo te
Leqja e Gjatë. Që aty, nga ajo lartësi dukej pjesa më e madhe e Luginës së
Bogës.
Me
dëshirën për të çuar rrugëtimin më tej, marrim grykën përpjetë majave, të
shohim ç’duket përtej, sa që bëhet se kemi më afër Zotin, me Mistikën që të le
pa frymë. Krijusi i ka bërë mrekullitë për njerinë dhe ai i zotron e kjo është
bota më bukur e tij. Terreni gjithformësh, mbuluar nga pafundësi bimësh,
populluar nga qinda, apo mijëra lloje gjallesash lëvizëse. Kalon nëpër Gropën e
Portës përmes një shtegu me freski bjeshke, që nuk ta bën të lodhshme ngjitjen,
por të forcon muskujt. Dikur, në shekuj, njihej “Shtegu i Dhenve”, ky kalim me
vlerë të jashtëzakonshme historike. Në shtigjet malore të Alpeve Shqiptare kanë
shtegtuar ndër shekuj banori, bariu, tregtari, luftëtari, miku, udhëtari (ndër
ta edhe Herodoti, 2400 vjet më parë), apo hasmi dhe dhentë e mushkat, teksa
ecnin me terezi, në kohë të keqe, me borë e akull, i bënin pyetje vetes nëse
mund të kalonin shëndoshë e mirë.
Sytë
“shëtisin” në ketë Parajsë tokësore, me kullota, drurë, shkurre e shkëmbinj.
Pylli ka jetën e vet; era luan me pishat, dëgjohet një klithje shqiponje,
kuitja e ndonjë dhelpre, fëshfërimat e gjetheve dhe gumëzhitjet e bletëve.
Ngjitja
e majave nuk është vetëm një kredhje çlodhëse në një peizazh malor, por një
stërmundim; sidomos kur kalon ngjitur shkëmbinjve të frikshëm. Ndalon dhe
numëron vendet e çldhjes, si në stacione autobuzi, që të shtojnë frymëmarrjen
me madhështinë e tyre. Kur arrin në majë të Radohimës, mrekullohesh nga thepa
të shpëlarë shkëmbor me trajta tepër të çuditshme, pothuajse marramendës, që të
japin kënaqësinë e soditjes dhe meditimit mbi origjinën dhe formimin
mijëravjeçar të tyre. Ato duken si Perëndi të habitura që na shohin prej larg
nga horizontet. Aty ke ndjesinë se ndodhesh në mes të Ciklit të Kreshnikëve.
Maja e Radohimës
Duke
zbritur kreshtat e përboruara të Majës së Radohimës, tatëpjetë, aty ku fillon
rrugëtimin lumi i Shalës, si një Parajsë misterioze dhe gati- gati magjike,
plot nur e hijeshi epike, ne vështrojmë Thethin, të shtrirë në luginë, që
befason çdo vizitor, ardhur aty për herë të pare; vendas e të huaj.
QafëThore
është ballkoni nga ku ndjehet fryma e Bjeshkëve të Namuna, me kreshta të
thepisura e forma të shumta, të krijuara nga akullimi i kuaternarit, cirqe,
lugina, liqene akullnajorë e ujëvara marramendëse që zbresin në theqafje.
Emri
ka mbetur prej Ushtrisë sllave pas tërheqjes së tyre nga Trojet Arbërore kur
shumë prej tyre ngrinin nga acari dhe i mallkojnë. Se këto Bjeshkë vetëm të
Namura nuk janë. Në të vërtetë janë të Bekuara, apo siç tregojnë malsorët, të
vetëdishëm për bukurinë marramendëse të tyre, kanë dashur me i mbajtë sa më
larg armiqtë grabitqarë, pushtuesit ziliqarë, makutë, prandaj edhe i kane
emëruar “Bjeshkë të Namuna”.
Buni i Bajraktarit
Në
Qafë Thore, ngrihet bujtina “Buni i Bajraktarit”. Është emocion tejet i veçantë
dhe jo lehtë i përshkrueshëm, të shohësh këtu çdo gjë të krijuar me mjeshtëri
dhe modesti, nga gërshetimi i mahnitshëm i gurit me drurin, buzë një liqeni të
vogël. Pas një dite të lodhëshme që nuk ngjiste me asnjë rast, as dhe me ato
kur të duket se mund të kesh bërë zbulim të ri, ne ndaluam aty ku të fton
bujarisht, para se të marrim rrugën e kthimit.
Çaste
nga ato që nuk vijnë shpesh dhe je i ndërgjegjshëm për këtë. Por mjaftojnë për
të të dhënë aq shumë kënaqësi, sa nuk i harron dot kurrë. Dhe, sapo hymë në të,
të përforcohet ajo ndjesia e çuditshme se kishim ndaluar në vendin e duhur për
t’u çlodhur, dhe nuk besoj se mund te kete me bukur. Aty bie në sy pastërtia,
shumëllojshmëria e të gatuarit shëndetshëm. Dua të theksoj rregullin, higjienën
e përkushtimin, kur sheh kamerierë të sjellshëm e të pafjalë; pra të
mirëpërzgjedhur.
***
Rruga
i përtyp përshtypjet e shumta. Në vajtje dhe kthim, të mbetet në mendje
udhëtimi nëpër këto vende të hijshme, vende Parajsa për njerzorët. Çdo gjë e
prekshme dhe mjafton vetëm dëshira të shkosh përsëri atje. Ikën me ndjesinë e
përhumbjes në Natyrë, në një perëndim dielli plot ngjyra të ndezura dhe
ngopsinë e aromës së oksigjen të pastër.
*Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Ndalohet kopjimi
apo riprodhimi i pjesshëm apo i plotë me çdo lloj mjeti apo forme, pa lejën me
shkrim të autorit.
Gropa
e Portës
Kapërcyell
në Okol
Bima
epidemike Eulfenja e Baldaçit
Maja
e Bridashës
Maja
e Çardakut (Rrabësi)
Maja
Vukalit