Kulturë
Mikel Gojani: Prend Buzhala, poeti që respektoi procesin e tij krijues...
E shtune, 13.02.2010, 08:25 PM
STUDIM
PREND BUZHALA POETI QË RESPEKTOI PROCESIN E TIJ KRIJUES, QË NËNKUPTON EDHE INDIVIDUALITETIN E TIJ
Nga Mikel GOJANI
Prend Buzhala, emër tashmë i njohur në letrat shqipe, si poet, publicist, romansier, tregimtar e kritik letrar, i cili mund të konsiderohet ndër të paktët autorë shqiptarë të suksesshëm dhe të vlerësuar në vitet e ’90-ta. Edhe pse ka dyzet vjet, që ai intensivisht shkruan, përkundër vështirësive që i janë paraqitur gjatë rrugës së tij krijuese, sepse një kohë është anatemuar dhe mohuar nga një ideologji ekstreme. Mirëpo, i nisur në rrugën që i kishte përcaktuar vetes, të poetit, respekton procesin e tij krijues, që nënkupton edhe individualitetin e tij. Parimi i tij ishte: shih e bluaj. E kuptonte se nga ajo bluarje lind tharmi, lindin esencat, ndërsa periudha e inkubimit, e parapërgatitjes, ishte i vetëdijshëm se do ta zgjat.
Edhe prangat, edhe burgu, edhe pengesat ndër më të egra, që s’munden ta ndalin frymëzimin e këtij poeti
Krijimet që i nxori në dritë ky poet, siç shprehet edhe vetë poeti, “u takojnë kohëve të ndryshme e rrethanave të ndryshme, janë shkruar në kohë të ndryshme dhe botuar në kohë të ndryshme, ose janë refuzuar për botim për shkaqe politike e jo letrare”. Edhe prangat, edhe burgu, edhe pengesat ndër më të egra, frymëzimin e këtij poeti nuk patën mundësi ta ndalnin, sepse, prapë po e them se ishte një rrugë që i kishte dhënë vetes. Të hulumtosh në botën krijuese të Buzhalës, në perceptimin intelektual për misterin poetik dhe botën jashtë tyre, edhe në të kaluarën, edhe në kohën që jetojmë është një kërkim që ia vlen të jetë publik.
Buzhala, deri me tash në botën letrare përveç shumë libra të zhanreve të ndryshme, si me kritika, publicistikë, prozë etj., mirëpo ai ka botuar edhe tre libra me poezi, të titulluar, O amë, o amë, (1995, Për kë bie këmbanë e re, 1998 dhe Shtatë seanca pranë Apokalipsit (1998), për të cilat nëpërmjet kësaj paraqitjeje do të bëjë përpjekje që t’i them disa fjalë.
Poeti Prend Buzhala, me vëllimin e tij të parë poetik, O amë o amë doli nga gualli i anatemimit dhe i mohimit që kishte përjetuar për shumë vite. Buzhala, nëpërmjet vargut të tij të cilin e ngërthen në këtë libër, në letërsinë tonë solli freski, inovacione dhe mundësi ende të pashfrytëzuara të ligjërimit poetik. Vërehet se është shtruar një shkallë e pjekurisë poetike, një vetëdije serioze krijuese, ku artin e shkrimit e ka kuptuar jo vetëm si mesazh gjuhësor – poetik, me të cilin duhet të regjistrohen rrjedhat kohore – shpirtërore që padyshim janë procese transitore, por si qenie dhe esencë poetike që nuk e humb aktualitetin dhe komunikimin, me fuqinë dhe gjykimin refleksiv dhe emotiv.
Libri poetik O amë, o amë përbëhet nga tre blenj, siç i quan autori ciklet. Poezitë Estetikë I, Estetikë II, Estetikë III, i paraprijnë përbërjes prej nga njëzet poezi, në të cilat janë përfshirë nga tridhjetë vargje për secilën.
Autori Buzhala në vëllimin e tij poetik, O amë, o amë i ka përfshirë poezitë e shkruara gjatë viteve 1985-1995, poezi këto që nuk e kishin parë dritën më parë, ngase poeti qysh herët kishte rënë viktimë e policisë kulturore që mbante frenjë të kulturës në edicionet tona botuese dhe redaksitë e periodikut dhe të përditshmes sonë dhe i ishte ndaluar prezantimi i tij në faqet e tyre, apo botimin e ndonjë vëllimi, opusi i të cilit ishte jashtëzakonisht i gjerë.
Ama shpirtërore sikur zgjon peshë “klithmet e brendshme, aktet dramatike të përjetimit...”
Poezitë të konceptuara në librin O amë, o amë poeti me fjalë të tjera i quan edhe si “poezi që mund të lexohen si poemë recitative, ose recitative shqiptare që mund të lexohen si poezi”. Estetikë I, poezi me të cilën hapet vëllimi poetik, është shumë karakteristike, jo vetëm për këtë vëllim poetik, jo vetëm për opusin e përgjithshëm letrar të këtij poeti dhe më gjerë. Qysh në fillim vargu i P. Buzhalës sikur klith nga Ama, pra është një varg që me të gjitha fuqitë shpirtërore udhëtin. Nga Ama e tij shpirtërore sikur zgjohen peshë “klithmet e brendshme, aktet dramatike të përjetimit”. Është ky varg që niset nga prushi i zemrës së Tokës mëmë, prej ku nisen edhe dridhjet dhe drithërimat:
Mos më vë mure në mes të vërtetës dhe së bukurës.
Kur ta kundrosh jetën, shikimi do një shqetësim.
I do klithmat e brendshme, aktet dramatike të përjetimit.
Ta shoh edhe atë që nuk shihet. Po e zëmë:
Ndjenjën e gjakut të ndezur. Skajet e pafundshme të Kosomosit...
Poezia, Esetike I, f.5.
Poezia e Bushalës mban vulën karakteristike të dashurisë së madhe dhe të lidhjes së thellë me truallin Amë. Te ky autor gjejmë një botë jashtëzakonisht të pasur dhe të qartë temash e motivesh karakteristike mbresëlënëse. Mirëpo, ka edhe shumëçka të veçantë: ka prirjen për të vëzhguar misterin e zërit të kohës, të epokës së vet. Për të angazhuar një zë që vjen nga larg, që është i qartë, si zë shpresash dhe besimesh të fuqishme për të ardhmen e kombit dhe të popullit të poetit:
Trajtat e Lirisë dhe Trajtat e dashurisë
Prekin lehtë njëra-tjetrën me lotin e buzëqeshjeve.
Ato janë thirrje për Tingullin e Palindur,
Si një rreze që lajmëron në Ag lindjen e Diellit
Pastaj lind Dielli, pastaj lind kënga.
Poezia, Amë e Lindjeve të Frymës Njerëzore, përtej trajtave sheh gjerat e patrajtë, f. 22.
Pra, kënga quhet qenie, ashtu sikur edhe është qenie njerëzore me frymë, shpirt, botë dhe trajtë specifike.
Figura qendrore që e përshkon tërë vargun e poezisë së këtij vëllimi poetik është Ama, protagonist që e personifikon dheun, jetën, klithjen, bukurinë, gjellën, lirinë, varrprehjen, muzat e jetës, pikëllimet e historisë, e gjuhës atërishte, e grishjeve etj., etj. Pra, kjo figurë udhëton nëpër tërë sistemin figurativ dhe shpalos të gjitha dritaret e motiveve në ligjërimin poetik, ku në veçanti ngacmon çështjet themelore të dramës që ka përjetuar ky popull bashkë me vuajtjet dhe katrahurat.
Derisa Naimi ndjente nevojë t’i drejtohej, të bisedonte me engjëllin e ta thërriste në tryezën poetike dhe, derisa Fishta në tryezën e tij të begatshme ligjëronte orët dhe zanat me frymën tradicionale të poezisë shqipe, Buzhala zgjedh figurën origjinale të Amës. Prandaj, vëllimi i tij O amë, o amë përmban edhe elemente të konceptit epik e jo vetëm lirik-dramatik. Është një epizëm modern.
Në vëllimin e tij poetik O amë, o amë dominojnë motivet e realitetit të përgjithshëm, si dhuna, burgosje, represioni sistematik, eksodi etj. Pra, është ky një varg që paraqet një transhonim të realitetit të drejtpërdrejtë jetësor. Ngërthen në vete, para se gjithash, momentet e caktuara dhe jo të zakonshme të dramës jetësore. I përmbledh këto çaste me të gjitha shkaqet e manifestimit, ofron mozaik pamjesh dhe rikrijon unifikimin e ngjarjeve të dramës që ka përjetuar ky popull gjatë okupimit nga soldateska serbe.
Edhe gjatësia e vargut sugjeron epizmin. Po ashtu, kjo gjatësi vargu, si në letërsinë botërore, sugjeron këndimin e temave serioze dhe të rënda për nga përmbajtja. Vargjet e marrin formën e verseteve biblike. Ndryshe, autori ka futur si shënim sqarues për lexim fjalët “poemë recitative”, ose “recitative shqiptare”.
Recitativi dihet që është zhanër muzikor, ku teksti deklamohet me kompozim muzikor. Mirëpo, poezia i kalon caqet e deklamimit, duke ndjekur pikërisht parimin kompozicional muzikor të fugës, këtu të fugës poetike. Poeti Buzhala vazhdimisht bën përpjekje të dal nga një hark i hekurt jetësor që e rrethon, pra duhet të ngarend në këtë rrugë kërkimore. Duke kërkuar rrugët që poetin e nxjerrin nga këto labirinte, si shpeshherë kthehet edhe në retrospektivë. Ai, jo vetëm që gërsheton etnogjenezën e ngjarjeve, por ndërlidhet edhe me traditën edhe ajo si transparencë ia pasqyron të gjitha sakrificat e pandërprera. Kontraste të thella, të ashpra, ku gëzimi derdhet në vaj, ku dhembja mbulohet me gëzim. T’u shmangesh këtyre momenteve, do të thotë të jesh i vetëdijshëm dhe të njohësh shkaqet që diktojnë t’i luftosh ose t’i pranosh.
Edhe një poezi tjetër përkushtimore, ku poeti P. Buzhala i përkushton mikut dhe bashkëvendësit të tij të ndjerë, poetit dhe artistit, Osman R. Gashi, i cili ka dhënë shumë për letërsinë dhe artin shqiptar, e arrin kulmin e ndërtimit të saj:
Amë e Kujtimit, e Pikëllimit, rend e rend nëpër vite,
Qëndis këngë të Kosovës Mëmë, të Drinit Plak, si yll me flakë,-
Ç’është ky gjak që vë lak dhe hap rrugë me bajrak?
Mall që kall bjeshkën konak dhe lidh besë me rreze drite,
Një kujtim pikëllim therës rend e rend nëpër vite...
Poezia, Në vig vajin e fal për gaz, Ti Amë e Kujtimit, Amë e Pikëllimit Therës (O. R. G.), f. 50.
Kjo përmbledhje ngërthen në vete shumë probleme etike, historike, jetësore dhe njeriun e vë në qendër të vëmendjes, me historinë kombëtare dhe realitetin, me truallin. Kjo dëshmon se Buzhala është krijues vigjilent, se çdo motiv e jeton dhe e mendon në mënyrë filozofike, që lë mbresë të thellë. Pra, ky autor ka qëllime dhe ide të veçanta. Për këtë arsye ai krijon një lidhje të fortë të ideve dhe të figurave poetike, të figuracionit të pasur, ku mishëron fatin e njerëzve në përgjithësi dhe të kombit të vet në veçanti.
Në shikim të parë, kur lexojmë vargun e autorit të librit O amë, o amë të Prend Buzhalës, nisur nga thellësitë e saj tematike, na duket pakëz hermetike. Mirëpo, hermetizmin e njohim si filozofi, poezia e Buzhalës në sistemin e kuptimit rroket lehtë. Është kjo poezi që nuk vilet me shtresën e parë të kuptimit, mirëpo lexuesi pas një komunikimi serioz dhe të përkushtuar me vargun, i qartëson mesazhet. Ky autor me këtë lloj vargu shpërthen shabllonet që kanë kohëzuar formën e poezisë sonë, duke e bartur prej një krijuesi në krijuesin tjetër. Pra, me këtë veprës shkrimtari Prend Buzhala u shfaq si individualitet i veçantë dhe si penë jashtëzakonisht serioze.
Dëgjimi i kambanat hemingueiane dhe kambanave mitike të Jezusit të kryqëzuar në pamjet e historisë
Pas botimit të vëllimit të parë poetik, O amë, o amë, shkrimtari Prend Buzhala në letërsi erdhi me vëllimin tjetër poetik të titulluar “Për kë bie kambanë e re”, ku përfshihen poezi të shkruara gjatë viteve 1968-1975. Ky varg i Buzhalës vjen i brumosur dhe sjell një kualitet të ri në poezinë tonë. Në vargun e tij Buzhala sjell elemente qenësore të poezisë sonë. Në vargun e tij Buzhala sjell disa elemente qenësore të poezisë autentike: ndjenjë, mendimin, mesazhin dhe ngritjen artistike të gërshetuar me sërë metaforash që e fuqizojnë dhe e ndërtojnë vargun.
Pra, poezia e Prend Buzhalës në letërsinë e sotme shqipe është një poezi jashtëzakonisht karakteristike, pikërisht për dendësinë e idesë së thellë, njëherësh dhe mprehtësinë e vrojtimit të fenomeneve të ndjeshme të bashkëkohësisë dhe realitetit tonë. Pa dyshim mund të thuhet kështu, edhe pas leximit të librit të fundit poetik të këtij autori, Për kë bie kambanë e re.
Vëllimi poetik Për kë bie kambanë e re, i autorit P. Buzhala, shpalohet që në fillim të tij me mesazhin më të veçantë dhe mjaft domethënës duke arsyetuar vonesën e daljes në dritë të këtyre poezive:
Këtu autori nuk dëshiron kësaj radhe ‘i prek rrethanat e mosbotimit të deritashëm si libër: ”Prapë ju kujtova vjetësh krejt harruar, Si gjë të vrejtur rrallë tek q’e gjen...”, u këndonte Asdreni vjershave të veta, kur i mori t’i botonte pa sa e sa viteve. Tani vjen si zgjim malli i jetës së kaluar, dhe si zgjim i ndërrimeve.
Botimi pas tri dekadash të këtyre poezive, ndërroi edhe projektin e autorit për botimin e shumë dorëshkrimeve poetike. Si dje për ta mbajtur zgjuar shpresën, për t’i mbyt trishtimet e kohës. Sot poezia (ri)shqipton miqësinë e shoqërinë e gjatë të autorit më Artin, me Letërsinë, me Poezinë. Tek e fundit: në secilën kohë dëgjohen kambanat hemingueiane dhe kambanat mitike të Jezusit të kryqëzuar në pamjet e historisë. Dhe: të jetuarit e konceptit të fenomenologjisë mbi qenien, kohën dhe hapësirën, - thotë në hyrje të vëllimit poetik autori.
Prirja e Buzhalës për t’u identifikuar plotësisht me poezinë është një pikëpamje e artikulimit të ideve dhe preokupimeve të tij krijuese dhe në këtë vëllim, ashtu sikurse edhe në me vëllimin e më parshim, qëndron një varg mbi konceptim tashmë të njohur të këtij poeti, ku në plan të parë qëndron një filozofi e njohur e veçantë e autorit, që është brumosur me themel nga autenticiteti tipik i gjallimit dhe i ekzistenciales kombëtare.
Shqetësimet e Buzhalës, në librin Për kë bie kambanë e re, na dalin në sipërfaqe shumë herët, ngase imazhet e jetës konkrete janë aq të ndjeshme sa që nuk e lënë të mos këlthas në vargun e tij poetik. Kjo ndjeshmëri e brendshme vërehet që në fillim të vëllimit e sidomos tek poezia Për ke bie kambanë e re, që përcjell shumë mesazhe të qarta.
Kambanë e re bie për ne
Varr në dhe
Shkreptijnë rrufe
Kjo shpresë pa fole
Varrë në hare
Zjarr në ne...
Poezia, Kambanë e re bie për ne, f. 6.
Buzhala në këtë përmbledhje bën përpjekje të ngulm për të brumosur dhe skalitur sa më tepër vargun dhe për ta zotëruar estetikisht. Edhe poezia përkushtimore kushtuar rilindësit tonë të shquar arbëresh Jeronim de Rada, me të njëjtin titull, e ndërtuar në formë të akrostikut, është një poezi që ka arritur në tërësi vlerën e ndërtimit të saj, si në aspektin e ndërtimit të saj dhe të arritjes kulmin artistike, po ashtu edhe një poezi që përcjell shumë mesazhe domethënëse:
Dorën poeti e zgjati te çdo arbëresh e n’ato zemra kish futur
Ëmbëlsirën e urtisë – ata shndërroheshin në pëllumba të rinj,
Se për De Radën në tokë, qiell e det lind një legjendë e bukur.
Poezia, Jeronim de Rada, f. 37.
Drama e brendshme e vëllimit poetik Për kë bie kambanë e re, kulmon sidomos te kapitulli i parafundit Rikviem për dhembjen e re, Dhembja në ngjyrën e diellit, Kënga e re, Dhembja ëndërrimtare, Edhe dhembja dehet me bukurinë e çmalljeve, Porositë dhe Në fillim ishte dhembja. Tek këto poezi poeti jep mesazhin se “secili prej nesh ka një dhembje”.
Vëllimi me poezi i autorit P. Buzhala, Për kë bie kambanë e re, edhe si ide, edhe si strukturë rrumbullakësohet jashtëzakonisht fuqishëm edhe poetikisht, edhe artistikisht tek poezitë e kapitullit të fundit, të ciklit Kalorës i mirë, kalorësi i kaltër, që na pasqyron tërë atë dramën tragjike shpirtërore që mban në vete autori. Gjaku, dhembja, fjala, fara., shpresa, dashuria, loti, besa etj., japin personifikimin e shumëçkaje që dominojnë në këto vargje dhe mbërthejnë shumëçka në vete.
Frymim i veçantë i shpirtit të pavdekshëm i njeriut tonë
Te vëllimi i tretë poetik Shtatë seancat para Apokalipsit, kemi një individualitet poetik mjaft të stabilizuar. Në dukje këtu vërejmë një poezi të thjeshtë, por në esencë, kemi këtu një poezi mjaft të bukur, me plot shprehje figurative, ku frymon në mënyrë të veçantë shpirti i pavdekshëm i njeriut tonë.
Teksti i poezisë së librit Shtatë seancat para Apokalipsisë, i Buzhalës duke pasur parasysh me këtë rast tematikën kryesore dhe variantet e saj motivore, shfaqet si model ku është sintetizuar për të kënduar, rikënduar dhe rivlerësuar vlerën e botës që shtjellon poeti.
Poezia e Buzhalës në këtë vëllim poetik është ndërtuar nën ndikimin evident të rrjedhave të poezisë bashkëkohore në përgjithësi, e jo në përvojën poetike të institucionalizuar tek ne, siç ka qenë modë tek krijuesit tanë të atyre kohërave kur poeti ka shkruar këto poezi, për këtë arsye, edhe poezia e Buzhalës përmbajtësisht , teksti i kësaj poezie të bukur ka mbetur gjithnjë në bazën e hapësirës sonë jetësore.
Prend Buzhala, duke kaluar nëpër procedurën e mundimshme krijuese, ka arritur të jap poezi vjersha të pakontestuese me porosi gjithsesi kombëtare dhe universale.
Komentoni
Artikuj te tjere
Jorgo S. Telo: Lulet e dashurisë
Kristaq Turtulli: Bisedë ne prag te ditës së Shën Valentinit
Cikël poetik nga Engjëll Koliqi
Thani Naqo: Triptik me lirika fshati
Doli nga shtypi libri më i ri i autorit Gjon Neçaj
Përparim Hysi: Dita e dashurisë
Fazile Buliqi - Januzi : Mbesa ime
Mexhid Yvejsi: Çmimi, refuzimi dhe arsyetimi
Kalosh Çeliku: Imzot Këlysh Melez Llagu shkruaka bukur
Kasam Shaqirvela: Dallgë e dalldisur
Hasan Bregu: Si kritikova në sy të Mehmet Shehut
Eri Rico: Një intervistë që nuk u botua asnjëherë
Arsim Halili: Mjerim mbi supe
Shtëpia Botuese "Rrokullia" ka nxjerrë në shitje librin me titull "Gjuha e këputun e shqipes''
Përparim Hysi: Lara
Ksenofon M. Dilo: Mbresa që nuk mund t'i tretë harresa
Gani Qarri: Përkujtim Babait!
Gjekë Gjonlekaj: Lidhjet e para të Ismail Kadaresë me Amerikën
Këze Kozeta Zylo: Një natë e bardhë
Cikël poetik nga Skënder R. Hoxha