Ndue Dedaj: Varri në dy kohë

VARRI NË DY KOHË

(ose saga e një nëne)

N o v e l ë

NGA NDUE DEDAJ

Prolog

Kishin kaluar 9 vjet dhe rojtësi i atij varri të pazakontë nuk kishte qenë asnjë ditë i qetë. Nuk do të ishte mbase dhe pasi ta dorëzonte, domethënë pasi ai varr të mbartej për në varreza. Dhe nuk kishte faj, pasi kishte qenë një varr i marrë “peng” aq gjatë. Ndoshta ishte hera e parë që ndodhte kështu, apo mundet që kishte pasur dhe në kohë e vende të tjera varre të lënë pezull, të ndaluar përkohësisht, apo përgjithmonë. Dinte vetëm një gjë, që e kishte thirrur vetë ministri i Brendshëm, atë fillim vitesh ‘50 dhe e kishte urdhëruar të nisej menjëherë për në qytetin N., me makinën e Prapavijës, duke ia rrokjezuar fjalët rrëzë veshit: “De - ty - rën tën - de nuk e di as - kush tje - tër, veç te - je, pra - ndaj kurr - kush nuk do ta di - jë se ku ti do ta çosh tru - pin e pa - je – të, që do të ma-rrësh në do-rë-zim, drejt e nga gro-pa e zhva-rri-mit. Kry - e - ta - ri i De - gës do të tho - të “ky ësh - të”, të tje - rat të për - ka - sin ty!”

I kishin bërë veshët, apo në fund ministri i kishte thënë: është, si të thuash, varri yt, ruaje si sytë e ballit! Prej atij çasti ai varr do të ishte mallkimi ose fati i tij. Nuk duhej ta lëshonte atë varr...

1

Binte dielli mbi kreshtat e përhime bjeshkëtare e nderej muzgu mbi plepat e prushëruar e sytë e asaj gruaje shihnin gjithandej fytyrën e të birit. Ishte burrnue para kohe, si gjithë moshatarët. Lufta i piqte shpejt djemtë dhe nganjëherë i thinjte sakaq. I biri sa herë vinte nga shkolla “amerikane”, që e vazhdonte në një qytet bregdetar, i hidhej në qafë dhe i thoshte se do t’i sillte një nuse si perrí. Ajo atëbotë lumturohej sa s’ka. Por ndodhi Lufta dhe i biri u përfshi në të, si e qysh nuk e dinte, pasi ajo nuk merrte vesh asgjë, në katundin e largët mbas malesh. Se mos kishte radio, që t’i thoshte se yt bir është partizan në këtë batalion, brigadë a divizion. Fundja ç’rëndësi kishte kjo, mjafton që ai të ishte gjallë, se një ditë lufta do të mbaronte. Për të shoqin e dinte se kishte qenë oficer në ushtrinë kombëtare, e tash ishte dhe ai me partizanët, por nuk e dinte nëse ishin bashkë atë e bir. Lufta asht valle e madhe, mendonte ajo dhe nuk i dihej se ku iu binte kryet njënit e kambët tjetrit...

Mbaroi Lufta, gjithë tym e flakë dhe i biri u caktua me punë në një qytezë të vogël veriore, me alpet mbi krye si helmetë. E shihte rrallë. Kur vinte i dukej entuziast, por sytë e tij sikur mshifnin një brengë. Të ishte ajo nusja si zanë, shkaku? Ah, kishte qenë një shaka, i biri ishte shpejt për dhëndër. Çmalleshin atë natë dhe ai të nesërmen, pa dalë drita, merrte udhën e madhe, me një automatik në krah, për në lokalitetin e largët ku punonte.

2

Një natë trokiti dritarja dhe ajo u befasue, kur pa se ishte i shoqi. “Po hajde, or burrë nga dera, a nuk asht shtëpia jote kjo?” Por ai ia bëri me dorë që të mos fliste. “Jam me shokë, na nxirr bukë e ç’të ndodhet, se jemi për udhë të gjatë”. Këto ishin të vetmet fjalë të tij. Udhë e gjatë, për ku, për kah? Nga kush po ikte, natën pa hënë, i shoqi? Kujt po ia linte fëmijët? A nuk ishte ai me çlirimtarët? Kishte shkuar për me luftue deri në Vishegrad kundër armikut dhe kishte shpëtue për qime të flokut, pa u pushkatue nga shokët e tij partizanë? Çfarë s’po ndodhte? Kjo ishte enigma e parë e saj. Nuk ia pau kurrëmë sytë të shoqit, veçse u hap fjala se kishte dalë matanë kufinit e, mbasi ishte sjellë do kohë në kërkim të fatit në Europë, kishte përfundue në Amerikë. A thue kjo të kishte qenë Lufta, me ikë njerëzit nga vendi i tyne si zogjtë e korbit? Por ajo grua nuk mund të ndryshonte asgjë në fatin e mbrapshtë që i kishte rënë për hise rrokullisë së saj.

I biri, që prej disa muajsh kishte qenë transferue në Tiranë dhe shërbente në një zyrë të naltë sekrete të shtetit, nuk erdhi për tri javë rresht. Me siguri që e kishte marrë vesh për të atin dhe do të ishte bërë helm. Erdhi javën e katërt, i kishte rënë një hije misterioze në fytyrë. “Lufta nuk ka mbaruar”. Tha vetëm kaq. Ajo nuk po kuptonte asgjë, veçse zemra i therte fort. Si nuk kishte mbaruar lufta? Pastaj cila luftë nuk kishte mbaruar? A thua të kishte nisur një luftë e re, pa italianë e gjermanë në tokën tonë? O Zot, po kjo ishte e tmerrshme. Si mund të ishte një luftë pa armik përballë? Një luftë - me armik veten? Por dhe emër tjetër nuk mund të kishte ajo që po i shihnin sytë e i dëgjonin veshët. Një grup burrash të armatosun, që ishin të shtetit, mblidhnin popullin dhe i bënin rreshtore, para-mbrapa, në katund, kurse një grup tjetër burrash me pushkë krahut kishte marrë malet, se nuk e donin këtë pushtet që kishte ardhë, se thoshin ishte i Moskovit. Të dy palët një fjalë kishin, lirinë, ata të shtetit thoshin se ajo kishte ardhur me grykën e pushkës, ata të malit kundërshtonin duke thënë se ajo nuk ishte liri, por një robëri... internacionaliste.

Ëh, ajo grue kishte hallin e shtëpisë së vet, pa zot shtëpie brenda e jo punët e dynjasë. E kishte fort frikën e të birit. Ah, sikur të ishte dhe ai i vogël si fëmijët e tjerë, sa të kalonte ajo tollovi, por nuk ishte më e mundun. “Lufta nuk ka mbaruar”. Kaq kishte thënë i biri. Ato fjalë ishin si një lajm vdekje. E lëshoi zemra, kur pa se ai nuk po vinte më. Një muaj, dy, tre, pesë. Kur një ditë, një grua e fisit, i tha: “Gja të saktë nuk di, por fjalë ka se yt bir ka shkue në rrugën e të jatit, me ata të malit”. Disa ditë më pas, një tjetër i afërm i tha se ishin fjalë të kota ato që ishin përhapur, pasi i biri i saj ishte prapë me qeverinë, por ia donte puna të rrinte msheftë. Këto e kishin turbulluar krejt, si mund të jetë njeriu me qeverinë e të rrijë msheftë? Kujt i fshihej? Me kë ishte në gjak?...

3

Kur e kishte humbur shpresën për ndonjë lajm nga i biri, i prunë një copë letër: “Nanë, e di se je mërzitë, por këto punë kështu e kanë, shpejt kam me ardhë e me t’u hedh në qafë. Me mall e dashtni, Yt Bir”. Cilat ishin ato punë, që ia kishin marrë të birin? Keq a mirë, i shoqi e kishte marrë një udhë. Ishte dikund me disa gjind të maleve. Kurse i biri ishte fut në “do punë”, që nuk dihej se ç’ishin dhe ç’mund të sillte sahati. Përditë njoftohej për përpjekje mes dy palë burrave të armatosun, me të vramë nga të dy krahët. Ah, u kthjellua ajo, kjo qenka ajo lufta që nuk paska të mbaruem! Po im bir në cilin anë të saj asht? Veç ta kem shëndosh, pa të tjerat nuk janë punë për mue. Edhe pse mundohej me i dhënë kurajo vetes, e mbyste angushtia...

Lufta sak nuk kishte mbaruar. Do ta merrte dhe djalin e saj. Ishte vra bashkë me ata të malit, burrat në arratí. Qau sa të gjitha qyqet e malit së bashku. U vesh në zi e nuk i hoqi më ato tesha nga trupi, as kur martoi djemtë e vajzën. Sepse lufta nuk kishte mbaruar, lufta që i kishte marrë të birin dhe i kishte tretë të shoqin në dhé të huaj. Ajo ishte e bindur se ajo luftë nuk do të mbaronte kurrë. Nuk e kishte dashtë ma jetën, edhe pse merrte frymë. Atë ditë që kishte qarë të birin, kishte qarë me fjalë dhe të shoqin, që nuk iu gjend djalit njat, kur ia përlau vdekja. Por nuk pati shumë kohë për të qarë, pasi forcat policore të shtetit e vunë në një makinë dhe e nisën natën për në Jug në internim. I kishin thënë vetëm një fjali: “Djali yt është vrarë si armik i popullit”.

Edhe pse ata i kishin thënë ashtu, ajo nuk donte të besonte asgjë nga ato që thuheshin. Njerëzit që e nxorën nga shtëpia u sollën ftohtë, me fjalë të kursyera, por të prera, pamja e tyre ishte e vrazhdët, a thua se ishin përgatitur për atë skenë. Por kishte pasur një shkëndijë të mezidukshme në sytë e njërit nga ushtarakët që mbylli spondën e makinës, vetëm një shkëndijë sa një xixë nate, që nëpër tym ngjitej lart oxhakut. I kishte mbetur në mendje ai “xixëllim”, por sidomos duart e atij njeriu i ishin dukur me baltë, si të kishte pas hapur ndonjë vorr, që nuk kishte pasur kohë as ta mbyllte dhe as të lante duart?...

4

Mbas nëntë vjetësh në internim, u shfaq në derën e saj një burrë, që asaj iu duk se diku e kishte parë. E njohu nga duart, ato ishin sërish si atëherë, me baltë varri. Makina fluturonte drejt Tiranës. E futën në një zyrë që të merrte mendjen nga llamburitja. E priti njëri nga të mëdhenjtë e vendit, me veshje gjenerali. Iu hodh në qafë si të ishte e ëma. Ishte ministri i Brendshëm:

“Djali yt, shoku ynë i armëve, ishte një hero, por ishte një punë ashtu, që e mbajtëm kaq gjatë, pa një varr publik!?”

Ajo nuk po e besonte. Çfarë po luhej ashtu, teatër? Desh i ra të fiktë. Iu duk se ishte në një andërr të keqe, se andrra të mira nuk kishte. Kur nuk asht jeta e mirë, si mund të jetë andrra? Andrra asht veçse një mashtrim, një feksje. Shihte njerëz që hynin, i merrnin dorën si të ishte Shën Mëria dhe e uronin për të birin që ishte shpallur hero. Ajo dridhej e mbytur në djersë të ftohta. Kishte frikë nga njerëzit, ishte mësuar me vetminë, mungesën e tyre, fytyrat që ktheheshin anash me ta parë, si e deklasuar që ishte dhe tani nuk mund të mësohej me të kundërtën. Kishte 9 vite që ishte kredhur mes ftohtësisë njerëzore dhe vinin e i zinin frymën tash që ishte nënë heroi, por që ajo nuk ndihej e tillë. Ndihej një grua e pafat... Funksionari i lartë u largua dhe pas tij vargu i oficerëve të lartë. Atëbotë ushtaraku me duart “me baltën e varrit” nisi t’i tregonte natën e zhvarrimit, që kishte qenë ajo e ditës së varrimit. Por gruaja e moshuar nuk kishte asnjë emocion, asnjë pikë gjaku në fytyrë, kishte vetëm dhimbje pa fund. Shpirti i një nëne nuk dëgjon fjalë, ai vetëm vuan.

Duarpërbalturi prej nëntë vjetësh po i thoshte solemnisht:

...I sollëm me makinë ushtarake personat që ishin vrarë në përpjekje me forcat e ndjekjes dhe i futëm në një varr të përbashkët, ishin katër apo pesë veta, nuk më kujtohet. Me porosi nga lart, birin tuaj, tashmë heroin tonë, ne e varrosëm të fundit, që do të thotë se e vumë mbi trupat e tjerë. Njerëzit shfrynin ndaj tyre, më fort se po të kishin qenë ushtarë të Hitlerit. I mbuluam me dhé dhe mbi varrezën masive ra nata pa asnjë yll në qiell. Por ne duhej që në mesnatë të gjendeshim aty si deka. Dhe ashtu bëmë. E zhvarrosëm birin tuaj, nderuam me grusht para trupit të tij, e futëm në një arkivol të mbështjellë me flamurin kombëtar dhe e vendosëm mbi makinën ushtarake, e cila mori rrugën nëpër natë drejt Tiranës. Qielli përshkohej prej vetetimash, a thua se do të rrëzohej. E varrosa në një vend sekret, që vetëm unë e dija, por që kishin dijeni për të një grusht njerëzish. Mbeti për shumë kohë një varr pa emër...

Gjatë gjithë kohës që oficeri tregonte, nëna e heroit shihte nga duart e tij, që ishin të përbaltura, me lëkurën e zbardhur e larëzuar si prej ekzemës. Ai po fliste për të birin, po ata të tjerët që i kishin lënë ashtu në gropë me baltë në fytyrë, a nuk ishin djem nënash? Pastaj, o Zot, oficeri nuk mbante mend në kishin qenë katër apo pesë të vramë?...

Asnjë përshtypje nuk i kishin bërë fjalët e tij për të birin. Nëntë vjet kishin mjaftuar që ajo ta ndiente veten si nëna e një armiku të popullit dhe as që mund ta rrokte me mend se tash e mbrapa do të ishte nëna e një heroi. Ndoshta i biri ashtu kishte qenë vërtetë dhe kjo ishte loja, por një nënë kurr nuk mund të bëhej pjesë e saj, kur ishte fjala për jetën e vdekjen e të birit. Për të i biri nuk kishte qenë as armik e as hero. Kishte kaluar aq shumë kohë dhe ajo nuk e dinte nëse i biri kishte qenë më partinë, apo me të atin? Kishte gjasë që t’i mbyllte sytë pa e ditur se i kujt kishte qenë i biri?..

5

Po ku kishte qendruar për 9 vite ai varr? Kishte vijuar duarpërbalturi të rrëfente...

...Dy orë pas zhvarrimit, pas atij udhëtimi nëpër natë, ndaluam para godinës së Ministrisë së Brendshme, i thashë shoferit të ulej dhe e mora vetë makinën. Kalova disa rrugica, derisa mbërrita te njëri nga repartet e Gardës, ku ushtari më nderoi dhe hapi portën. Poshtë njërës nga kullat e vrojtimit, në një lendinë të blertë, ishte hapur një gropë dhe arkivolin që kisha në makinë e ulën dy punëtorë të gjelbërimit dhe e kallën në tokë; ishin dy shurdhmemecë që i kishin sjellë nga një qytet tjetër, vetëm sa për të kryer atë varrim, që nuk dinin se i kujt ishte. Me ta mbuluar me dhé, ata do të iknin, për të mos u kthyer kurrë më aty...

Varrin e dija vetëm unë, majori i Punëve të Brendshme, se fundja, për aq kohë, kishte qenë varri i im...

Epilog

Askush nuk kishte pasur tri varre sa heroi. Në të parin kishte qendruar vetëm një mbasdite i mbuluar me dhé, bashkë me ata, reaksionarët, me të cilët e kishin përshkuar plumbat, s’dihej të cilës palë, asaj përballë, apo atyre me të cilët ishte!?... Në varrin e dytë, që ishte ai sekreti, kishte qendruar 9 vjet. Do ta zhvarrosej sërish po me duart e majorit, që tashmë ishte rritur në gradë e bërë nënkolonel, kësaj here për ta varrosur në varrezat e dëshmorëve, në rresht me heronjtë e tjerë të heshtur.

Duart e ushtarakut të lartë prej 9 vjetësh mbanin erë dheu dhe ato njollat e një vdekjeje që kurrë nuk do të dihej sesi kishte ndodhur.