Albert Vataj: Thirrja e dritshme e artit që sjell hyjnoren e biblikes

“Lajmërimi” i Andrea Vici-t, një reliev barok mes traditës dhe risisë, thirrja e dritshme e artit që sjell hyjnoren e biblikes

Nga Albert Vataj

Në Bazilikën e Lajmërimit në Nazaret, aty ku toka dhe qielli sikur shkëmbejnë frymë, qëndron e gdhendur në mermer vepra e Andrea Vici-t: “Lajmërimi”, një reliev i lartë që e shndërron çastin biblik në një dramë të përjetshme artistike.

Në këtë skulpturë, figura e Marisë del përpara syve me një ndjesi soditjeje dhe habie. Ajo mban në duar një libër, lutjet ose vetë Shkrimin e Shenjtë, simbol i përkushtimit, devocionit dhe pranimit të vullnetit hyjnor. Vici ka ditur ta ndërtojë këtë moment jo vetëm si një episod fetar, por si një ndërveprim estetik mes njeriut dhe së mbinatyrshmes, mes dritës së materies dhe misterit të besimit.

Ky tip gdhendjeje, alto-rilievo, e bën figurën të shkëputet nga mermeri, të marrë frymë, të kërkojë të dalë jashtë. Trupi, faqja, duart dhe libri i Marisë nuk janë të fiksuara në gur, por të mbërthyera në një përpjekje për t’u gjallëruar.

Vepra bart thelbin e Barokut: teatralitetin, lëvizjen, pasionin. Rrobat që rrjedhin në valëzime, dramatizmi i qëndrimit dhe intensiteti i habisë së Marisë i japin veprës një dinamikë që tejkalon çdo statikë. Baroku nuk ishte vetëm art i formës, por edhe i ndjenjës, dhe kjo ndjenjë shpërfaqet fuqishëm në gdhendjen e Vici-t.

Libri që mban Maria është fjala e Zotit, por njëkohësisht edhe shenjë e dijes dhe meditimit. Qëndrimi i saj i tërhequr, gjesti i habisë, përzihen me qetësinë e pranimit. Këtu ndodh mrekullia: hyjnorja dhe njerëzorja bëhen një.

Në historinë e artit, Lajmërimi është ndër temat më të trajtuara, nga ikonat bizantine te mjeshtrat e Rilindjes dhe Barokut.

Fra Angelico, në fresket e tij në Fiesole (1440), e paraqiti Marinë në një qetësi monastike, të përulur dhe të ndriçuar nga një dritë e brendshme. Çasti është i heshtur, pa dramë, një përulësi engjëllore.

Leonardo da Vinci, në veprën e tij të hershme (1472–1475), solli një dimension tjetër: një kopsht i hapur, një arkitekturë e rafinuar, një engjëll i ulur përballë Marisë. Është një kompozim ku harmonia e natyrës dhe qetësia e figurave flasin për hyjnoren si pjesë e kozmosit.

Caravaggio, ndonëse nuk realizoi një Lajmërim klasik, solli në veprat e tij një tjetër frymë baroke që ndikon dhe tek Vici: dritë-hijet dramatike, thellimi në çastin e tensionit, një hyjni që hyn papritur në skenën njerëzore.

Në krahasim me këto trajtime, Andrea Vici nuk i ikën traditës, por i jep një theks të ri: një dramë e ngrirë në mermer, ku lëvizja dhe heshtja bashkëjetojnë. Nëse Fra Angelico ishte meditativ, Leonardo harmonik dhe Caravaggio i turbullt e dramatik, Vici qëndron diku në mes: ai e bën habinë e Marisë të prekshme, të ngurtësuar në gur, por njëkohësisht të mbushur me frymën e gjallë të Barokut.

Në këtë reliev, ajo që mbetet e paharruar është heshtja. Heshtja e Marisë, e cila sodit librin dhe fjalën e engjëllit; heshtja e gurit që flet përmes formës; heshtja e shikuesit që ndalet para veprës dhe bëhet pjesë e saj. Andrea Vici, në fund të fundit, nuk ka gdhendur vetëm një episod biblik, por edhe vetë përjetimin e mrekullisë: momentin kur fjala e Zotit zbret në botë, duke gjetur strehë në thjeshtësinë e një gruaje.