Timo Mërkuri: Edhe njëhërë për iso-polifoninë

Edhe njëhërë për iso-polifoninë…

ose… në vazhdim të një replike

Nga Timo Mërkuri

Nxitjen për  këtë shkrim e mora nga një “esse për këngën iso-polifonike” shkruar nga poeti dhe këngëtari pilurjot Kristo Çipa dhe botuar në disa portale me titull “Pse buron nga dheu im, është kryevepër e njerëzimit”.Qysh në krye dua të them se ishte një shkrim plot frymëzim e dashuri për iso-polifoninë, për këtë “magji të gjallë” që populli im e nxorri nga vajtimi, ashtu siç nxirret margaritari nga pinat e thellësive  detare, ashtu siç nxirret floriri nga thellësitë e tokës. Qe të kthesh lotin e vajtimit në margaritar krenarie, duhet të jesh ose magjistar ose bir perëndie.

-Por ajo që më shqetësoi te ky shkrim, ishte  fakti i ripërsëritur, se disa teoricenë folklori na paskan organizuar  një mbledhje  në MTKRS, ku kanë kërkuar, as më pak e as më shumë…. Vetëm… heqjen  e emrit “iso” nga togfjalëshi emërtues kuptimplotë “iso-polifoni.

Problemi nuk është thjeshtë te një emër, që mund ta ndryshojmë si të duam e kur të duam në gjëndjen civile të komunës apo bashkisë, për të marë më pas një duzinë pasaportash. Sepse “iso-polifonia” ka pasaportën e UNESCO-s dhe  ajo, UNESCO, nuk është gjëndja civile e komunës apo e bashkisë.

-Problemi thelbësor është se…porsa u njoh “iso-polifonia” nga UNESCO si kryevepër e njerëzimit, filluan menjëherë sulmet ndaj saj….për ta nxjerrë jashtë nga UNESCO.

Unë nuk e di se sa të ndërgjegjshëm janë autorët e këtyre sulmeve për shkallën e dëmit kombëtar, si  pasojë e veprimeve të tyre.

Por, duke qënë se edhe vetë  kam qënë pjesë e debateve të së njëjtës temë, pra duke e njohur nga afër  problemin, lexuesit po ja paraqes me dy fjalë shkakun dhe arsyen e debatit:

E para:-Kënga jonë popullore nuk duhet të quhet “iso-polifonike”, por vetëm “polifonike” dhe me këtë emër duhet të hynte në UNESCO si kryevepër gojore e njerëzimit. Ne, thonë ata, nuk e njohim “iso-polifoninë”, ne njohim vetëm “polifoninë”.

E dyta:-Dr. Vaso Tole nuk u mori “leje” apo “dorën” këtyre  kundërshtarëve të emërtimit “iso-polifonik”, por e bëri “me kokën e vetë”, pa i pyetur fare ata.

Për sa i përket faktit se, a duhet të quhet  kënga jonë popullore “polifoni” apo “iso-polifoni”, duhet të kuptojmë se problemi qëndron më thellë se një emërim.

Le të sqarojmë  pikërisht thelbin e problemit:

Së pari- Emri polifoni dëshmon vetëm një karakteristikë të kësaj kënge dhe pikërisht shumëzërrëshin e saj (poli=shumë, foni=zërra).

-Por ama edhe kjo nuk është karakteristikë thelbësore  dhe e veçantë e kësaj kënge, sepse me shumë zërra, si në kuptimin e numërit të këngëtarëve, ashtu edhe në kuptimin e zërrave muzikorë, nuk këndohen vetëm këngët ‘’Polifonike’’popullore.  Me shumë zërra këndohen edhe Marshet,(kujto Marshet e Brigatave, Divizioneve partizane).Me shumë zërra këndohen edhe  Hymnet kombëtare të shumicës së shteteve të botës, të cilat domosdo këndohen me korre e grupe të mëdha dhe rallë ndonjë hymn që fillon, (ama vetëm fillon) me solon e ndonjë tenori, për tu shoqëruar më pas me korre apo grupe këngëtarësh, me zërin e parë  dhe me zërin e dytë..Nuk është nevoja të citoj këngë festive apo këngë patriotike të cilat gjithashtu këndohen me grupe e korre te fuqishme këngëtarësh, duke përdorur zërrin e parë dhe zërrin e dytë.

- Argumenti se, qoftë hymnet, qoftë edhe këngët e tjera te cituara me sipër mund të këndohen edhe vetëm, nuk qëndron për dy arsye;

a- ato s’janë  krijuar për t’u kënduar vetëm nga një person, pasi janë këngë që kërkojnë tonalitet të lartë, gjë që është e parealizueshme nga një person i vetëm.Plus faktin që të kënduara vetëm nuk e realizojnë dot misionin frymëzues dhe hymnizues për të cilën edhe janë krijuar.Ato kanë nevojë  për kolektivitet.

b- edhe këngët iso-polifonike mund të këndohen vetëm, mund të logaten, por gjithsesi duke imituar  praninë e një grupi.Edhe në hymne e marshe, kur këndohen vetëm, gjithsesi imitohet prania e një kolektiviteti, e një grupi ose korri, imitohet zërei i parë  dhe zëri i dytë. Provojeni të këndoni në  vetmi  këngën, psh ‘’Për Mëmëdhënë’’’’Ato maja rripa rripa’’,Hymnin Kombëtar ose Marshet e Brigatave etj etj. Gjithsesi do përpiqeni ta trashni zërrin, për të larguar vetminë e një zërri të vetëm, të zërrit tuaj. Ndërsa misioni i tyre frymëzues do lejë shumë për të dëshiruar.

-Është i vërtetë fakti se  këngët të quajtura “polifonike”, ndonëse janë vërtet shumë- zërëshe, secili zë ka karakteristikat e tij. P.sh roli i marrësit është i dallueshëm nga roli i  pritësit dhe hedhësit dhe ca më i ndryshëm është dhe roli i mbajtësve të isos..

-Por ama edhe te korret që këndojnë hymne, marshe dhe këngë të tjera, kemi disa zërra të dallueshëm, në disa raste edhe me ritëm e tonalitet të ndryshueshëm dhe kjo s’përbën karakteristikën e këtyre këngëve.

Pra, shumëzërëshi,  të kënduarit nga shumë persona apo nga shumë zëra muzikorë, ’’poli-fonia’’ nuk qënka karakteristike themelore e këngëve tona popullore, të quajtura  “polifonike”.

-Është i vërtetë fakti se emërtimi “polifoni” përfshin brenda edhe “iso-n”, por duke e përfshirë, nuk e evidenton rolin e saj parësor, qoftë si origjinë të këngës dhe të iso-s qoftë dhe si funksion të saj në këngë, por e lë  atë në hije. Madje shpesh herë lihet që të nënkuptohet se roli i “iso-s” është jo i rëndësishëm dhe “iso” mund të mbajë kushdo.

Për të kuptuar bllofin e kësaj teze, mjafton të asistoni në interpretimin e një kënge, nga  një grup  këngës himarjote ose pilurjote, ku do bindeni për funksionin dhe rolin e iso-s.

-Mendojn se nuk është nevoja të shtojmë si argument edhe faktin se, emërtimi  i këngëve popullore me emrin këngë “polifonike”, është emërtim i vonshëm, diku nga vitet 50, marrë nga leksiografia e huaj. Para këtij “pagëzimi”, këngët popullore quheshin “këngë ven(d)çe”, pra këngë të vendit, psh këngë labçe, himarjotëshe, skrapariotëshe, myzeqarshe etj. Madje, duhet të theksojmë se në disa raste quheshin edhe me emra fshati, psh këngë pilurjotëshe, këngë të Bënçës, të Lapardhasë, të Dukatit etj. etj.

-Karakteristika e këngës sonë popullore është “iso-ja”, ai rënkim popullor i ardhur nga vajtimi, që në hershmëri quhej “yso” dhe që është pikërisht “qielli” ku fluturon zogu i këngës,  deti ku ecën ania e këngës sonë,.

-Është më i plotë emërtimi ‘’Këngë me iso’’ose ‘’Këngë iso-polifonike’’ sesa ‘’këngë polifonike’’.Po ç’farë është në vetvete kjo “iso” e famëshme. As më pak e as më shumë por një zë i njëtrajtshëm që zgjatet, herë pa u ndryshuar dhe herë me ndryshim, sipas llojit të këngëve që shoqëron zërin kryesor’’marësin’’ të një këngë. Isoja përftohet  nga një zanore e vetme psh ‘’e’’ e cila në konteks mer formën ‘’e e e e e’’ si një zanore e stërzgjatur. Por në disa raste, sipas llojit të iso-s, kjo përftohet dhe nga zanorja ‘’o’’ në formën ‘’o o o o’’, ose dhe nga dy zanorë që kanë në mes nja bashkëtingëllore si psh ‘’o h o o o’’, ose dy zanore të njëpasnjëshme si psh ‘’o i’. Përgjithësisht, të gjitha zanoret janë funksionale për rolin e isos, si psh  zanorja u,ë,o,a,i. Te disa këngë, si psh këngët pilurjote, të cilat kanë një asambël të tërë mbajtësish të iso-s, me qëllim që  marrësi të ngrihet mbi iso-n, siç është  regulli normal i të kënduarit me qëllim që të dallohet teksti, disa mbajtës së iso-s e mbështesin marësin,  duke e  mbajtur iso-n  në një mënyrë të përafërt me fjalët e këngës ose, që të shprehemi më qartë, fjalët e këngës i shqiptojnë vetëm me zanore  ose me një grup  të caktuar zanoresh, tinguj të cilët janë më afër iso-s sesa tekstit. Isua ndryshe nga disa përcaktime teorike( si psh ne Fjalorin e Gjuhes se Sotme Shqipe fq 730) nuk është një zë që vetëm zgjatet pa ndërprerje, por është një zë që shpesh pëson edhe vibracione, ulje e ngritje, zgjatje e ndërprerje të mënjëherëshme për të rifilluar përsëri me një ritëm dhe tonalitet më të fuqishëm ose dhe më të ulët sipas këngës.Iso-ja në vetvete është si shtrati ku shkon lumi, herë  i ngushtë e herë i gjërë,herë i pjerët e herë i sheshtë. Iso-ja është e pranishme vetëm te këto lloj këngësh dhe nuk tjetërsohet kurrsesi. As nuk mund të hiqet.

-Iso-ja është pashaporta  e identitetit kombëtar të këngës sonë popullore. Ajo është vetë shpirti i këngës, prandaj ajo asnjëherë nuk

-Nuk ka këngë pa iso  në asnjë rast, ndërsa ka iso pa këngë. Psh logatja, më shumë se tekst, është një iso rrënkuese, pas së cilës fluturojnë si  trumba zogjsh rrokjet e fjalëve, gati të padukëshme e të pakuptueshme.

Shpesh herë kur kemi një grup të mirë mbajtësisht të isos, hedhesish  dhe pritësish,roli i marësist  bëhet vetiu sekondar, i dorës së dytë, aqë sa  ai e shpreh vargun në mënyrë recitative e jo duke e kënduar. Kjo ndoshta jo për të gjithë vargjet, por jo dhe për pak vargje. Ama një gjë e tillë nuk ndodh te mbajtësit e isos. Kurfarë recitativi nuk ka në mbajtjen e isos. Përkundrazi, marësi dhe zërat e tjerë bëhën sy e veshë për të mbajtur sa më mirë  e për të  shijuar ison.

-Dikur jam përpjekur të  argumentoj  se edhe kënga e famëshme e Tanës, nuk është gjë tjetër veçse …një tekst i mëvonshëm, hedhur si mantel mbi trupin e një iso-je vajtimtare, të  mëherëshme. Madje, kjo iso ka qënë shumë e herëshmë, ende  pa u shkëputur nga vajtimi.

-Iso-ja është më e vjetër se  kënga. Ajo është fara, nga e cila mbiu lisi i këngës.

Duke i hequr emërtimit të këngës fjalën “iso” është si ti  presësh lisit rrënjët.

Dhe unë ju them se lisit po i preve rrënjët, ai nuk është më lis, por brenda një vere quhet ...dru zjarri…

-Iso-ja dëshmon vjetërsinë (lashtësinë) karakteristike të këngës sonë popullore dhe indirekt  edhe stërlashtësinë e kombit tonë. Duke e hequr këtë element, biem padashur në tezën  se….kënga jonë popullore është “e re” në moshë dhe për pasojë, mund të mos jetë e jona, por …shqiptarët “hajdutë”, kur kanë ardhur në këto troje, do e kenë vjedhur edhe këngën  nga popujt e tjerë, ashtu siç kanë të “vjedhur” edhe Heroin Kombëtar, madje dhe flamurin.

-Iso-ja është vetëm shqiptare dhe asnjë  komb tjetër nuk e këndon dot si ne.

Janë bërë përpjekje nga këngëtarë të vendeve fqinje për të krijuar grupe folklorike të vendeve të tyre, për të kënduar këngët tona iso-polifonike. Kanë marrë  nëpër ato grupe edhe  këngëtarë emigrantë nga  vendi ynë, i kanë përkthyer mjeshtërisht tekstet e këngëve në gjuhën e tyre, por kanë dështuar pikërisht te “përkthimi” i iso-s dhe te  të kënduarit të iso-s.

-Iso-ja  shpesh herë  ka  një funksion më të gjërë edhe në vetë familjen e këngëve “iso-polifonike”. Psh, “iso-ja” e këngës himarjote, shpesh herë luan edhe rolin e refrenit (veç rolit të saj). Kjo duket më së miri të kënga “Vajzë’ e valeve”,”Kush është lule vilajeti”,”Nëntëqint e dhjetë viti” etj, këngë të cilat nuk kanë vargje  që të kryejnë rolin e  refrenit. Këtë rol e kryen vetë iso-ja, duke dëshmuar në këtë mënyrë edhe vjetërsinë e saj dhe të këngës sonë popullore.

-Atëherë pyesim: në qoftë se këngës sonë  i heqim “iso-n”, ç’farë mbetet nga kënga popullore shqiptare. Nuk është teksti apo “polifonia” (shumëzërrëshi) magjia dhe pavdekshmëria e këngës sonë popullore, por është pikërisht ajo, me e lashta, më e pavdekëshmia, nëna e këngës, “iso-ja”. “Iso-ja” është lumi i lotëve që buroi nga sytë e nënave dhe krijoi liqenin-det të këngës.

-Prandaj  dhe  kënga jonë popullore detyrimisht duhet të ketë në emërtimin e saj, emrin  dhe karakteristikën e origjinës. Atë të “iso-s”.

Së dyti:-Pyetjes se pse  Dr Vaso Tole, kur pregatiti dosjen për në UNESCO, nuk  mblodhi gjithë “miletin” për tu marë “leje” apo “dorën”, por e bëri “me kokën e vetë”, e tërci e vërci, unë do ti përgjigjem me një pyetje të thjeshtë:- A s’më thoni, ku do ta ngrini monumentin e këtij biri të popullit, për këtë shërbim të madh që i ka bërë kombit tim?

Ma thoni, ju lutem,  se dua të sjell edhe unë një lule.