Ilir Hasa: Intervistë me shkrimtarin Rezart Palluqi

Nga Ilir Hasa, Elbasan

Si ke filluar të shkruash ?

Poezinë e parë e shkrova vonë, kur isha në Greqi, në vitin 1997, atëherë isha 21 vjec.

Kush ishte frymëzimi?

Atëherë Shqipërinë po e kërcënonte një re e tmerrshme lufte, konflikt vëllavrasës.

Kujtimet e turbullta të rënies së diktaturës i ruaja ende të freskëta në mendje. Ishte pra një ndjenje e fuqishme pikëlluese që më frymëzoi të shkruaj një poemthë rreth flamurit dhe popullit tonë të stërmunduar.

Më duket se keni shkruar poezi dhe ese në greqisht, madje jeni botuar edhe në disa revista e gazeta?

Po. Madje fill mbasi shkruajta poemthën e parë në shqip kam shkruar dhjetëra poezi në greqisht dhe disa ese. Pesë poezi dhe disa ese kushtuar bashkëjetesës shumëkulturore janë publikuar në mediat lokale greke të ishullit të Mitilinit ku edhe punoja e banoja. Kam pasur marëdhënie të mira me kryeredaktorin e gazetës mitilinase "Dimokratis" zotin Jorgo Skufo.

Cfarë temash trajtonin poezitë e juaja?

Detin, klimën e mrekullueshme të ishujve, dhimbjen si fenomen në shpirtin e njeriut por edhe pak politikë. Atëherë shkruajta një poezi ku satirizoja spektaklin e aeroplanëve turq dhe grekë mbi kokën time; poezinë e titullova "Sorrat e sulltanit"

Jeni larguar nga Shqipëria qysh në vitin 1992, atëherë ishit 16-të vjec. Mund të na thoni shkurt rreth arsyes së emigrimit në Greqi dhe më pas në Holandë ku edhe jetoni?

Arsyeja fillestare ishte të ngopesha me salcice, pija coca-cola dhe ndizja cigare Marlboro.

Por e vërteta doli krejt ndryshe. Mu desh të ecja shtatë ditë të tëra në këmbë i ndjekur herë pas here nga ushtria dhe policia. Punova në bujqësi deri në vitin 1997 në Veria të Maqedonisë . Popullata atje ishtë e prapambetur. Shumica e tyre nuk njihnin Athinën. Pastaj rinisë shqiptare i ndalohej të shkonte në disko, puthte vajza apo mbante flokë të gjata si Krishti dikur. Më quanin rebel ngaqë i kundërshtoja punëdhënësit e mi. Në vitin 1997 u largova për në ishullin e Mitilinit. Në atë ishull të bukur të banuar nga njerëz të mirë dhe naive zëre se e futa një këmbë në Europë. Ky ishull në kufi me Turqinë, më ofroi për herë të parë lirinë e shumë-ëndërruar. Atë kohë përfitova lejen e parë të qëndrimit. Në kohë rekord e përvetësova greqishten mjaft mirë, nëpërmjet të cilës fitova edhe zemrat e grekëve. Ata më thërritnin poeti ynë. Atje punova si kamarier dhe më vonë përfaqesues i një firme pijesh alkolike. I gjithë komuniteti shqiptar ishte krenar për punën që kryeja, mbasi grekët pandehnin se ne Shqiptarëve na kishte dhuruar Zoti vetëm kazma e lopata.

Vitet e fundit u bëra edhe pronari i pari i një kioske në tërë ishullin e Mitilinit. Shkurt, atje u integrova në dy drejtime: letërsi dhe degën e tregtisë. Atë kohë njohta ish gruan time holandeze ( sepse tani jam i ndarë prej saj) e cila në vitin 2005 më detyroi të riemigroj me të në Holandë.

Po në Holandë si u mirëprite?

Emigranti mbetet emigrant edhe në kështjellën e Zotit. Por megjithatë atje hasa shumë më pak vështirësi për t'u emigruar. Holandezët, në kundërshtim me Grekët,  të pranojnë ashtu sic je, me gjuhën, kulturën dhe adetet tuaja, nëse ti e fiton vete bukën e gojës. Nëse je i papunë duhet të merresh më shumë me aplikacione pune se sa t'i falesh Zotit, gatuar gjellë shqiptare apo llomotitur për flamurin.

Gjuhën holandeze e mësova më shpejt se c'pata pandehur. Fill mbas një viti shkrova 40 poezi në holandisht.  Atë kohë u botua edhe një cikël me poezi. Kjo i magjepsi kolegët e mi holandezë. E dija që gjuha ishte celësi kryesor i integrimit.

Jam anëtar i klubit të poetëve të qytetit ku banoj. Marr pjesë rregullisht në aktivitetet poetike që zhvillohen në qytet por edhe jasht tij. Kohët e fundit  bëj pjesë në bordin drejtues,

kontrolloj financat e aktiviteteve tona, llogaritar sic i themi në shqip.

A mendoni se një gjuhë e huaj shndërrohet në barrierë për të bërë art?

Po, jo për të shprehur mendimet por për t'i formuluar ato sa më saktësisht.

Dhe arti i mirë e dimë se dallohet nga detaji. Vërej, e ndjej se gjuha shqipe më ndjek si një urith nën cdo varg, mendim që shpreh në holandisht. Kam përshtypjen se kur shkruaj poezi në

holandisht zhvillohet nje farë dueli midis shqipes dhe holandishtes. Holandishtja fiton në aspektin teknik, ndërsa shqipja e mund atë në palestrën e ndjenjave.

Unë do të thoja se kur dy gjuhë bashkëpunojnë, si shqipja ime e pavetëdijshme me holandishten e vetëdijshme, ato janë edhe barriera por edhe ura të njëra-tjetrës.

Muajin e kaluar u botua romani juaj i dytë në shqip, titulluar "Dallëndyshet pa fole". Përpara se të na flisni rreth tij na thoni dy fjalë rreth arsyes që ju shtyu ta promovoni librin midis nxënësve të shkollës pedagogjike të qytetit të elbasanit?

Kohët e fundit kam spikatur një traditë hermetike, fallco promovuese.

Shkrimtari ua jep disa shokëve librin e ri ta lexojnë. Ata në vazhdim i thurin atij

lavde, e ngrinë në qiell duke hartuar faqe të tëra me kritikë miqësore.

Mbas promovimit shkrimtari shpërblen recensat shekspiriane me një drekë të bujshme.

Unë doja ta thyeja këtë tabu të keqe. E bëra pra për dy arsye: të merrja kritikë të sinqertë, mbasi nxënësit nuk më nijhnin dhe ishin të lirshëm të shprehnin mendimin e tyre. E dyta, të thyeja atë akullin e keq që është krijuar midis artistit, pra shkrimtarit dhe lexuesit.

Në Shqipëri mbizotëron një mentalitet olimpik. Nëse je dikushi bëhesh mit. Në rastin e promovimit tim u zhvillua një dialog, pyetje spontane që kishin të bënin drejtpërdrejt me personazhet e librit. Shkurt shkrimtari dhe nxënësit ranë në një nivel edhe pse për pak minuta.

Në mbyllje të kësaj përgjigje, e ardhmja e Shqipërisë nvaret nga rinia. Duke kontaktuar me ta, stimuluar të japin mendimin e tyre për tema të ndërlikuara, si kjo e emigracionit, rinia përgatitet në kohë për të drejtuar të nesërmen Shqipërinë.

Romani i juaj "Dallëndyshet pa fole" u mirëprit mirë. Përse e shkruat atë?

Ky është romani i dytë dhe ndoshta i fundit që ia përkushtoj temës së emigracionit.

Kur emigrova për herë parë në Greqi, ëndrra ime ishte që brezi im të kthehej mbas një kohe në Shqipëri dhe të ndërtonte jetën e tij atje. Brezi im, duke më përfshirë edhe mua, nuk e arriti këtë. Këtë nuk e arritën dot as dy brezat e mëvonshëm. Mendova pra që këtë ta realizoj në letërsi. Në romanin e përfolur dy personazhet kryesorë, ish  emigrantë në Greqi, e arrijnë këtë duke ndërtuar jetën e tyre në Elbasan me kursimet e tyre. Njëri duke mbjellur një serrë me lule, dhe tjetri themeluar një zyrë shërbimesh varrimore. Qëllimi nuk ishte pra, jo vetëm që ky roman të shndërrohet një gjerator shpresash për të gjithë emigrantët për t'u kthyer e jetuar në atdhe por edhe krijojë një koncept origjinal letrar. Besoj se këtë e arrita. Koncepti i luleve dhe varrimet e njerëzve besoj se është origjinal në llojin e tij në letërsinë shqiptare.

Na thoni dy fjalë rreth gjuhës tuaj, strukturës, vendin që ajo zë në prozën tuaj?

Gjuha për mua vjen në vendin e dytë. Në vendin e parë vjen ideja, koncepti i romanit.

Besoj se prozatori duhet të përdorë një gjuhë të qartë, origjinale. Prozatori duhet të ketë kujdes që të mos e ngopë me gjuhë, llafe lexuesin, sepse gjuha në vetvete është 90% kockë dhe 10% mish. Këtë kurth përpiqem ta shmang duke i dhënë liri të pakufizuar personazheve të mi të flasin, grinden, puthen, kafshohen dhe këndojnë. Dialogu është Zoti i prozës time.

Ndërsa demokracinë gjuhësore përpiqem ta krijoj duke përfshirë të gjitha dialektet gjuhësore.

Më vjen gjynah të refuzoj të përdor një fjalë të vjetër, meqë asaj i ka kaluar koha. Jam deri diku pro fjalëve të huaja, pra mbetjeve gjuhësore të pushtuesve të huaj. Jam pra kundra antisemitizmit, nacionalizmit  gjuhësor. Një përqindje e fjalëve të huaja shërbejnë si fanar vëllazërues midis shqipes dhe gjuhëve të tjera të botës.

Ndërsa struktura e prozës duhet të jetë e mirë, të ketë bazament të fortë, ndërsa forma e saj është shije personale. Preferoj ta ndaj romanin në kapituj jo të gjatë, fjali jo të gjata. Përsonazhet kryesorë drejtojnë ngjarjet, ndërsa dytësorët janë pasagjerë kalimtarë.

A mendoni se ky roman do të ndikojë në frenimin e emigracionit?

Sic e kam thënë edhe herë të tjera një roman i mirë jep ide, por është populli ai që duhet këto ide t'i shndërrojë në ndjenja, t'u japë jetë. Në Shqipëri jo vetëm që nuk flitet për frenimin e emigracionit, por në të kundërtën, ai po shihet si një burim i pazëvendësueshëm i ekonomisë tonë. Ky lloj emigracioni i tejzgjatur përbën në syte e mi një lloj genocidi të brëndshëm shqiptar. Po dënojmë genocidin serb dhe atë grek, por po anashkalojmë genocidin që po krijon ky lloj emigracion vetëshkatërrues. Kur një emigracioni mirëmenaxhohet ashtu si në rastin e Bullgarisë dhe Rumanisë, atëherë ai sjell vetëm dobi financiare dhe shpirtërore, mbasi popullata e emigruar nuk zotëron vetëm burime ekonomike por edhe eksperiencë kapitaliste dhe kultrë demokratike. Mbi 60% e shqiptarëve i zotëron këto lloj njohurish, por që në fatkeqësisht nuk po i shfrytëzojmë aspak, ose po i marrim qumshtin lopës dhe i fusim shkelmin të kullosë përsëri në livadhet e kurbetit. Ky roman pra, në letër e realizoi misionin e tij, tani e ka radhën prakticizmi i idesë së tij.

C'është letërsia për ju?

Letërsia në vendet ku zotëron diktatura është "arti i fjalës së ndaluar", ndërsa në vendet e lira, është arti që bie në vesh të shurdhër, si në vendet të tipit të Shqipërisë.

Për fat të mirë letersia ka durim te pacake dhe ajo pra nuk demoralizohet prej veshit te shurdher. Ajo vazhdon t’i ulerijë atij derisa daullet e diferencës të shpohen.

Letërsia për mua është në vetvete një art ekstrem, po të mendosh se ajo ushqen një guxim të krisur, p.sh t'i japë kurajo një shkrimtari të ëndërrojë të rrëzojë një diktaturë të tërë e armatosur deri në dhëmbë duke përdorur vetëm majën e penës. Ajo është edhe dinake, sepse ajo lind atëherë kur shurdhit apo bishës sia pret mendja. Dhe atëherë ajo të jep goditjen vdekjeprurëse. Shkurt, letërsia është arti që ruan idetë e ndaluara. Detyra ime si shkrimtar, është këtyre ideve t'i dhuroj energji, jetë, e t'i rrënjos ato në mendjen e njerëzve.

Natyra e ka zgjidhur bukur këtë problem: llojet e bimeve dhe kafshëve që duhet të vdesin ajo i asgjeson vetë, ndërsa meqë njeriu s'e bën dot këtë vullnetarisht, Zoti ka caktuar shkrimtarin apo artistin të groposë tabutë njerëzore, prandaj detyra e letërsisë është të thyejë tabutë.

Cilit do zgjidhnit më shumë poezinë apo prozën?

Personalisht besoj se proza është vëllai i trurit, ndërsa poezia motra e zemrës.

Proza është në formë më e gjatë, dhe trajton probleme shumë komplekse, ku ndërthurën shumë ndodhi, incidente. Kështu që aty dominon  më shumë racionaliteti se sa ndjenjat dhe emocionet. Prandaj kur bëhet fjalë për probleme të ndërlikuara shoqërore, preferoj prozën, ndërsa kur nuk kam durim, ose përballem me një shpërthim të momentit, preferoj poezinë. Aty lë zemrën të ngushëllohet, të shpërthejë e lirë. Ndodh që mendja e ekuilbruar i gropos shpërthimet e zemrës, por ndodh që edhe mendja i jep dorën shpërthimeve të zemrës, dhe atëherë ndodh mrekullia: krijoj një poezi të bukur.

C'farë keni në duar në këto momente?

Nuk mund t'ju jap informacion konkret rreth romanit që kam në duar.

Mund t'ju them që ai trajton një temë shumë të nxehtë.

Është roman universal, kundra atdheut si copë tokë, por atdheut të njeriut që quhet tokë...

Cfarë mesazhi dëshironi t'i dërgoni bashkëkombasve tuaj?

Mesazhet i urrej. Sidoqoftë do i thoja këtë Shqiptarëve: kuro sëmundjet e vjetra përpara se t'i trokasësh dyerve të europës. Dhe të mos e kërkojnë problemin e të keqes në barkun e të kaluarës së afërme, si tek diktatura hoxiane, apo udhëheqësve të tanishëm, emrat e të cilëvë i lakojmë më shumë se perëndimorët Krishtin dhe Arabët Profetin Muhamed.

Personalisht besoj se sëmundja jonë quhet pirateri. Dhe tek Shqiptaret nuk ndeshim pirateri origjinale: pirati grabit mallin e tregtarit të huaj, por pirateri vetvrasëse. Pushtimi otoman, për mendimin tim, pushtuesi më dëmprurës për kombin  shqiptar, e celikosi piraterinë e brëndshme shqiptare. Për pesë shekuj në fakt ne u robëruam prej 5 principatave shqiptare.

Turqia kishte kryesisht rol dirigjues.

Këto principata i hasim edhe sot në parlamentin shqiptar. Ajo që shoh sot është që disa kritikë miopë ose pragmatistë, apo gazetarë të djallëzuar, ia hedhin të gjithë fajin një personi, udhëheqësit të popullit, ndërkohë që populli e zgjodhi vetë atë udhëheqës.

Duke e shpallur popullin të pafajshëm ose si viktimë e tyre, problemi shqiptar mbetet i pazgjidhur, sepse populli që jeton atje, nuk sheh asnjë arsye të ndryshojë, t'i bëjë një vetanalizë sjelljes, mendimit dhe rrugëzgjidhjeve që ai bën si në zgjidhjen e udhëheqësve të tij ashtu edhe veprimtarive kulturore e tregtare. Duhet pra tia shtypim kokën piraterisë tonë primitive me cdo kusht, dhe kjo fillon së pari duke korrigjuar vetveten. Të mos harrojmë se ne jemi pjesë  e këtij rregjimi të kalbur.

Dikush mund të më thotë: peshku qelbet nga koka! Përgjigja ime është: po, por kush ia ofron peshkut ujin të notojë? Kush ia ofron peshkut, rezervuarin, liqenin, detin apo oqeanin? Populli pa dyshim.

Ju faleminderit.