Yrjet Berisha: Roman me subjekt variabil

ROMAN ME SUBJEKT VARIABIL

(Fatos Kongoli:"I humburi", botoi ShB "Dituria", Tiranë, 1992)

Nga Dr. Yrjet Berisha

Shkrimtari Fatos Kongoli, është autor i librave me tregime: "Shqetësime..",

1972, "Tregime", 1978, "Të fejuarit", 1982 dhe i romaneve: "Ne të tre" 1986,

"Kurseli", 1990, ndërsa romani "I humburi", botuar, më 1992 është romani i tij

më i ri.

Ndryshimet shoqërore në Shqipëri të zhvilluara tash së voni,  bënë kthesë të

madhe edhe në art. Një kthesë e tillë  u bë edhe në letërsi, që gjatë një

periudhe të shkurtër u botuan shumë vepra letrare me vlera të mirëfillta

artistike. Në vepër e kësaj natyre është edhe romani "I humburi", i Fatos

Kongolit, i cili u mirëprit nga lexuesit.

Romani "I humburi", ka një fabulë tejet interesante. Në tërë tekstin e këtij

romani shtjellohet problemi tragjik i një ikanaku (refugjati), që në momentin e

fundit vendos të mos ik, me transoqeanikën, në vendet e ëndërruara në Itali a në

Evropë. Kjo ikje në romani është si pasojë e një katarsisi nga keqtrajtimi i

përgjithshënm pas diktaturës së kuqe në Shqipëri.

Fabula e këtij  romani rrëfehet përmes personazhit Thesar Lumi, i cili evokon

jetën e tij fëmijërore, kur kishte bindje se prindi i tij ishte i pathyeshëm e i

patrembshëm. Bindjen e tij e pordhos dora e fortë e një burokrati që bën kërdi

në shoqërinë e shthurur diktaturiale. Pikërisht këtu shfaqet pakënaqësia e

Thesarit, mbi të atin e tij dhe shoqërinë që e rrethon. Pas këtij zhgënjimi të

hershëm, ai mendon të ikën sa më larg qytezës së tij, sepse s'mund të durojë një

poshtërim të tillë. Kjo çështje problematike, ia imponin kryençësinë e tij për

hakmarrje që e pëson Konja i  Vilmës.

Në roman paraqitet arsenali i torturave psikike e fizike, metoda këto të njohura

për diktaturat. Para tyre radhiteshin etiketimet. Aty ka vërshimë servilizmi të

imponuar nga njerëzit e pushtetit. Ka iluzione të humbura. Ulje dinjiteti para

zyrtarëve të vegjël e të lartë. Pastaj konformizëm, lajka, dredhi, poshtërime,

defitizëm etj. Personat e sistemit shtypës kanë jetën e dështuar. Dhe për këtë

jetë të mbrapshtë ata duhet të vënë maska të ndryshme. Jo rastësisht në mënyrë

të figurshme  paraqitet edhe bredhja e qenve bastardhë që u ngjajnë turmave  të

njerëzve. Qentë bastradhë shkelmohen dhe helmohen. Një trajtim të tillë pësojnë

edhe njerëzit që iu ekspozohen torturave të mëdha nëpër burgje dhe një ditë edhe

zhdukën krejtësisht!

Kështu për t'i patur në dorë të saj diktatura përdor lloj-lloj kërcënime dhe

presione të vazhdueshme.  Rrëqethës është kërcënimi që i bëhet Thesar Lumit se

do t'i eksplodojë "mina" autobiograsfike, që e kishte në dorë djali i një

ministri, hetuesi A. P., i quajtur sybardhë, (që lexuesit tonë më siguri ia

kujton Danjollin e Sherkës, nga romani  "Vdekja...'', i  R. Qosjës). Veset e

urrjetjes, xhelozia, ndaj dashnores së tij, bën që ai të  kurdis letra anonime

dhe hap dosjen e minës autobiografike, që edhe pëson ai dhe të tjerët, tok me

të. Këto shantazhe janë tipike vetëm në analet e shteteve policore terrorizuese

çfarë në të vërtetë ishte edhe ai i diktaturës së kuqe.

Sindromi i diktaturës inkuziciste, në roman nisën me rasti e menjanimit të

fotografisë së ministrit, që ishte akti i parë i të gjithë të zezave që do të

vinë më vonë. Pas kësaj skene pasojnë arrestimet masive të familjes, dhe të

farefisit të tij. Dhe pas këtij uragani çnjerëzor pleq e fëmijë, intrenohen 

diku në zonat e largëta të Shqipërisë. Kalvari i internimit nis pas vetëvrasjes

së Ladit, kështuqë detyrohen të bëjnë punë të detyrueshme në mes të të

burgosurve kriminelë, vjedhës etj. Faktura e teksti të  romanit pasqyron

tragjedinë njerëzore gjatë periudhës së diktaturës që kishte vendosur sistemi

monist.

Rrëfimi i romanit "I humburi", është i shkruar me imagjinatë. S'ka patetikë

rrëfimi, siç ndodh të disa romane të tjera që trajtojnë këtë periudhë të

dhimbshme të diktaturës pesëdekadëshe. Rrëfimi i tij kap kohë, vende, mënyra të

ndryshme rrëfimi. Ekzistenca e një rrëfimi të tillë vjen si pasojë situatave dhe

momenteve dramatike gjatë rrjedhës së fabulës së këtij romani. Romani ka energji

senzibile të romanit të ri shqiptar, që ia arrin të largohet me sukses nga

shablloni i njohur i poetikës së dikurshme të romanit socrealist.

Brenda tërë strukturës së romanit autori me qëllim dhe pa atë, përsërit thuajase

tërë materialin letrar në forma të ndryshme. Përsëritja e tillë sfrocon materien

komplekse të prozës që shërben për të ndërthur romanin ose shqipton mendime të

tërthorta që i shkojnë për shtati prozës së re. Herë-herë manipulon me lojë

fjalësh. Përsërit mendime të huaja, që në këtë mënyrë iu hap rrugë meditimeve që

në këtë formë fabula e romanit i nënshtrohet mënyrës eksperimentuese në tërë

arkitekturën e romanit nisur dhe hartuar në formë të dukshme fragmentare. Kështu

konturat e ngrehinës së romanit ndërlidhen me fatkeqësinë, tragjedinë e

ikanikëve që shpesh i kthehet retrospektivës dhe shumë pasojave drakonike të

asaj periudhe. Kapituj të tërë të romanit kanë fatkobin e të humburve nëpër

botë...

Edhe ky roman  hyn në radhën e atyre tipeve të romaneve që kanë subjekt

variabil, siç do të thoshte R. Ingardeni. Duke përdorur këtë formë të ndërtimit

të romanit, sforcohet bindja ime se ky romansir ka gjetur rrugën e mbarë për të

sjellë risi në letërsinë tonë bashkëkohore që krijohet në Shqipëri. Andaj romani

i F. Kongolit, ka konstrukcion të bollshëm të mjeteve moderne në poetikën e

këtij romani, që ka si model romanët modern të autorëve të huaj e shqiptarë.

Kështu sipas këtij bazamenti edhe ky roman ka zbatuar shprehje të reja të

shkrimit pa i lënë anash edhe mjetet e njohura artistike që më parë si rrëfimi,

pjesë të ndryshme plotësuese fiktive, dialogu, monologu etj. Monologu merr

funksionin e një mjeti  sintetik. Dhe shumë mjete të tjera artistike që e

përbëjnë fakturën tekstore të prozës së këtij autori mjaft serioz në letërsisnë

tonë.

Romani i "I humburi" ka vlera të mirëfillta estetike. Si i tillë ai është

velrësuar në tërë strukturën e tij që rrinë larg formës tradicionale të romanit

socrealist. Struktura e romanit është pasqyruar me një gjakftohtësi

intelektuale. Kështu vetëm një tekst i tillë i veshur me mjete të nevojshme

artistike përfillet, çmohet, dhe i lë gjurmët e tij në art dhe më konkretisht në

letërsi.