Mendime
Albert Zholi: Enriko Ceko - Përse Shqipëria renditet në vendin 83 midis 137 vendeve për lumturinë?
E diele, 07.05.2023, 01:14 PM
Flet Dr. Enriko Ceko: Përse Shqipëria renditet në vendin 83 midis 137 vendeve për lumturinë?
Shqipëria është ndër të
paktat vende në botë që nuk ka bërë asnjë përparim në këto 30 vite në lidhje me
lumturinë!
-Një pjesë e mirë e
vendeve afrikane kanë pësuar një transformim rrënjësor, duke luftuar varfërinë.
Ne qëndrojmë në vend.
-Vendi ynë renditet në
vendet 60 – 90 për inovacionin, krijueshmërinë, sofistikimin e tregut,
sofistikimin e biznesit i fundit në Rajon.
-Shqipëria teorikisht
tashmë duhet të ishte vend i zhvilluar, meqë më parë në klasifikim bënte pjesë
në vendet në zhvillim, por ka ngel aty.
-Ka disa persona dhe
familje që zotërojnë pjesën më të madhe të pasurisë së krijuar këto 30 vite,
ndërkohë që pjesa më e madhe e popullsisë në Shqipëri është e varfër.
-Në Shqipëri ka një
shumicë qytetarësh që jetojnë me më pak se 100 lekë/ditë, ka një shumicë qytetarësh
që jetojnë me 300 – 500 lekë në ditë dhe një shumicë qytetarësh që jetojnë me
rreth 700 lekë në ditë dhe pjesa tjetër, rreth 2-3% janë ata që me shpoti u
themi “oligarkë”.
-Vendet afrikane e kanë
kaluar prej vitesh këtë gjendje dhe synojnë që në vitin 2030 në Afrikë të mos
ketë më asnjë qytetar që të jetojë me më pak se 10 dollarë në ditë.
-Kina, me më shumë se
1.4 miliardë banorë ka deklaruar se ka shpartalluar varfërinë dhe në vend nuk
ka asnjë qytetar që jeton në varfëri.
Intervistori:
Albert Z. ZHOLI
Në lidhje me indeksin e lumturisë
kanë kaluar më shumë se dhjetë vite nga botimi i raportit të parë të lumturisë,
që përkon me dhjetëvjetorin e përcaktimit të Ditës së Lumturisë, nga ana e
Kombeve të Bashkuara, me anë të Rezolutës 66/281, që është data 20 Mars e çdo
viti. Flitet shumë për lumturinë. Flitet, por dhe abuzohet. A është
populli ynë i lumtur? Në çfarë vendi renditet ai për lumturinë në botë? Pse
vendi ynë është më i palumturi në Evropë? Çpo ndodh në vendin e shqiponjave për
lumturinë?
Indeksi i Lumturisë.
Shqiptarët ndër më të palumturit në Evropë. Deri kur?
Në radhë të parë duhet që t’ju falenderoj për këtë intervistë.
Është hera e parë që në shtypin shqiptar një gazetar bën të tilla pyetje në
lidhje me indeksin e lumturisë. Më vjen mirë gjithashtu që në mjaft raste kohët
e fundit disa gazetarë më janë drejtuar me pyetje mjaft teknike për çështje që
shqetësojnë ata. Unë vetë jam një prej jush. Shumë vite më parë kam punuar në
Gazetën “Ekonomia” dhe më pas në Gazetën “Shekulli” si redaktor i hapësirës
ekonomike, dhe në atë periudhë botuesve u është bërë presion nga figura të
rëndësishme të politikës, që të më largonin nga puna, për shkak të artikujve që
shkruaja, që preknin shpesh tema ekonomike, sociale, të mirëqenies, etj. Duket
se gjërat kanë ndryshuar. Qytetaria në përgjithësi dhe qytetaria, profesionizmi
dhe guximi i atyre që ushtrojnë tashmë gazetarinë është në nivele që as që mund
të mendoheshin përpara 25 – 30 vitesh, edhe pse ka ende shumë për të bërë në
këtë drejtim.
Kur është publikuar për herë të parë Indeksi i Lumturisë?
Në lidhje me indeksin e lumturisë kanë kaluar më shumë se dhjetë
vite nga botimi i raportit të parë të lumturisë, që përkon me dhjetëvjetorin e
përcaktimit të Ditës së Lumturisë, nga ana e Kombeve të Bashkuara, me anë të
Rezolutës 66/281, që është data 20 Mars e çdo viti.
Që nga ajo kohë e në vazhdim, qytetarët në mbarë botën kanë
arritur të besojnë se sukseset e çdo vendi duhet që të gjykohen nga lumturia e
popullit dhe nga ana tjetër tashmë ka një mënyrë për të matur lumturinë.
Ajo që ndodh zakonisht në vende autokratike ku qeveria nuk pranon
problematikën dhe difektet e qeverisjes, deklarohet vetëm rritja ekonomike dhe
kjo shitet si sukses i jashtëzakonshëm, në një kohë që askush nuk e di se si
llogaritet rritja ekonomike në këto vende dhe askush nuk bën oponencë pasi nuk
ka institucione të pavarura për këtë. Kjo ndodh edhe me Shqipërinë. Është e
vërtetë se ka zhvillim, por ky zhvillim nuk është i përhapur në mënyrë të
drejtë në të tërë popullsinë e Shqipërisë. Ka disa persona dhe familje që
zotërojnë pjesën më të madhe të pasurisë së krijuar këto 30 vite, ndërkohë që
pjesa më e madhe e popullsisë në Shqipëri është e varfër.
Si klasifikohen vendet sot për ekonominë dhe
mirëqënien?
Vendet apo shtetet në botë përpara pandemisë ishin të ndarë në tre
grupe, vende të varfra, vende në zhvillim dhe vende të zhvilluara. Tashmë, kemi
vende në zhvillim, vende të zhvilluara dhe vende shumë të zhvilluara. Pra,
termi vende të varfra nuk ekziston dhe në fund janë vendet në zhvillim. Një
pjesë e mirë e vendeve afrikane kanë pësuar një transformim rrënjësor, duke
luftuar varfërinë dhe duke synuar zhvillimin e qendrueshëm duke patur për bazë
gjithëpërfshirjen dhe krijimin, shpërndarjen dhe rishpërndarjen e mirëqenies
(pasurisë) në mënyrë të drejtë midis qytetarëve në këto vende.
Ç’ka ndodhur me Shqipërinë?
Shqipëria është ndër të paktat vende në botë, që nuk ka bërë asnjë
përparim në këto 30 vite në lidhje me fitimin e pikëve në renditjen
ndërkombëtare për shumë indekse dhe në mjaft raste ka humbur edhe vendet që
kishte duke u renditur më pas. Për shembull, ajo renditet në vendet 60 – 90 për
inovacionin, krijueshmërinë, sofistikimin e tregut, sofistikimin e biznesit,
indeksin e manaxhimit të cilësisë (standarded ISO), indeksin e pronësisë
intelektuale, bërjen e biznesit, etj si këto, kur pjesa më e madhe e vendeve të
Evropës Perëndimore renditen në vendet 1 – 40, ndërsa vendet e tjera të
Ballkanit midis vendeve 40 – 60.
Edhe për indeksin e lumturisë, e njëjta gjë.
Shqipëria teorikisht tashmë duhet të ishte vend i zhvilluar, meqë
më parë në klasifikim bënte pjesë në vendet në zhvillim, që ishin midis vendeve
të varfra dhe atyre të zhvilluara, por kjo nuk ka ndodhur për shkak të
përkeqësimit të gjendjes në tërësi dhe të mirëqenis së qytetarëve në veçanti.
Pra, edhe pse Shqipëria renditet në vendet në zhvillim, tashmë është në fund të
klasifikimit, pasi ky grup vendesh tashmë i përket vendeve, që më parë ishin të
varfra.
Popullsia e një vendi përjeton nivele të larta të kënaqësisë së
përgjithëshme nëse njerëzit në këtë shoqëri janë pro-sociale, të shëndetshme
dhe të begatë. Ajo që prej shekujsh Aristoteli e quajti “eudaimonia” dhe siç e
spjegova edhe më lart, kur vlerësojmë një shoqëri, një situatë ose një politikë,
nuk duhet të shikojmë vetëm mesataren e një shifre, siç është rritja ekonomike
dhe të ardhurat për frymë. Ne duhet të shikojmë veçanërisht nivelin e
varfërisë, mjerimit. Fakti se në Shqipëri ka një shumicë qytetarësh që jetojnë
me më pak se 100 lekë/ditë, ka një shumicë qytetarësh që jetojnë me 300 – 500
lekë në ditë dhe një shumicë qytetarësh, që jetojnë me rreth 700 lekë në ditë
dhe pjesa tjetër, rreth 2-3% janë ata që me shpoti u themi “oligarkë” (sipas
organizmave financiare ndërkombëtare). Është dëshpërues, dhe bëhet edhe më
shumë dëshpërues kur vendet afrikane e kanë kaluar prej vitesh këtë gjendje dhe
synojnë që në vitin 2030 në Afrikë të mos ketë më asnjë qytetar që të jetojë me
më pak se 10 dollarë në ditë.
Kina, me më shumë se 1.4 miliardë banorë ka deklaruar se ka
shpartalluar varfërinë dhe në vend nuk ka asnjë qytetar që jeton në varfëri. Në
këtë vend, të ardhurat janë rritur dhe pritet që shpejt Kina të renditet në
vendet e zhvilluara, duke forcuar ekonominë dhe hapur tregjet. Në Kongresin e
fundit të Partisë Komuniste Kineze, Presidenti Xi Jinping deklaroi se vendi do
drejtohet nga parimet e manaxhimit shkencor, një ndryshim rrënjësor nga Mao Ce
Dun, që deklaronte se vendi do udhëhiqej nga parimet e Marksit dhe Leninit. Po
kështu edhe India, Brazili, Vendet Arabe, etj.
Pra, duhet që lumturia e qytetarëve të pranohet si synim madhor
nga ana e qeverisë, në mënyrë që praktikat institucionale të ndryshojnë dhe
orientimi i buxhetit të shtetit të jetë drejt mirëqenies kolektive dhe jo drejt
mirëqenies së atyre që përfitojnë nga tenderat, koncesionet, partneritetet
publike private, dhe nga korrupsioni në administratën publike. Në ato vende ku
lumturia është synimi madhor i qeverisë, prioritet merr shëndeti, dhe
veçanërisht shëndeti mendor, që lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me cilësinë
e punës, jetës individuale dhe familjare dhe me mirëqenien e komunitetit.
Në këtë aspekt, efektiviteti i qeverisë dhe qeverisjes ka një të
madhe ndikim në lumturinë njerëzore të njerëzve. Kapaciteti i një shteti mund
të matet mirë nga kapaciteti i tij fiskal (aftësia për të mbledhur para),
kapaciteti kolektiv (aftësia për të ofruar shërbime), zotësia juridike (sundimi
i ligjit), shmangia e konflikteve dhe shmangia e represionit. Ky është
Shqipëria me këto pesë parametra? Nuk ka nevojë për përgjigje, pasi kjo dihet.
Përse Shqipëria renditet në vendin 83 midis 137 vendeve?
Ju më pyesni se Shqipëria renditet në vendin 83 nga 137 shtetet në
indeksin e lumturisë për vitin 2022, duke qenë kështu vendi i fundit në Evropë,
pra vendi më i palumtur? Pse vjen kjo kur vendi ynë ka thesare mbi dhe nën
tokë?
Për të shpjeguar ndryshimet në mirëqenien në mbarë botën, si
brenda dhe midis vendeve, faktorët kryesorë përfshijnë:
• shëndetin fizik dhe mendor,
• marrëdhëniet njerëzore (në familje, në punë dhe në komunitet),
• të ardhurat dhe punësimi,
• virtytet e karakterit, duke përfshirë prosocialitetin dhe
besimin,
• mbështetje sociale,
• liria personale,
• mungesa e korrupsionit dhe
• qeverisje efektive.
Qeniet njerëzore nuk dalin në botë të formuara plotësisht, si
kërpudhat pas shiut, siç sugjeronte dikur Hobbes. Karakteret, zakonet dhe
vlerat e tyre formohen nga institucionet shoqërore ku jetojnë dhe normat, që
lindin prej tyre. Për shembull, vendet nordike kanë mirëqenien më të lartë,
megjithëse nuk janë më të pasura se shumë vende të tjera. Por ata kanë nivele
më të larta besimi dhe respekti e mbështetjeje të ndërsjellë. Revolucioni i
mirëqenies do të varet nga performanca e institucioneve sociale në çdo vend.
Objektivi i çdo institucioni duhet të jetë të kontribuojë sa mundet për
mirëqenien njerëzore. Nga njohuritë tona ekzistuese, ne tashmë mund të shohim
shumë nga gjërat kryesore që institucionet duhet të bëjnë. Le t'i marrim këto
institucione me radhë. Treguesit në të cilët bazohet indeksi marrin për bazë të
ardhurat për kokë banori, pritshmërinë për një jetë të shëndetshme, mbështetjen
nga miqtë dhe të afërmit, të dhënat për bamirësi, liria për të bërë zgjedhje në
jetë dhe nivelet e perceptuara të korrupsionit. Por të tëra këto lidhen në
mënyrë të drejtpërdrejtë me mënyrën se si manaxhohen burimet njerëzore,
financiare dhe natyrore.
Ju me të drejtë evidentoni se “përse vjen kjo kur vendi ynë ka
thesare mbi dhe nën tokë?
Pikërisht nga mënyra se si krijohet, shpërndahet dhe rishpërndahet
mirëqenia. Në Shqipëri krijohet vlerë, por pjesa më e madhe e vlerës nuk shkon
te krijuesit, por te përdoruesit, të cilët janë shumë të pakët krahasuar me
krijuesit e kësaj vlere dhe si rezultat pjesa që marrin këta përdorues të
vlerës është shumë më shumë e madhe se sa vlera që marrin krijuesit e saj.
Manaxhimi i burimeve, specifikisht i atyre natyrore, për të cilat ju më
drejtoni pyetjen, le shumë për të dëshëruar, për të mos thënë që është
keqmenaxhim dhe në disa raste edhe me qëllim.
Si është realiteti shqiptar në këtë drejtim? Në grafikun e
ndryshimit për periudhën nga 2008–2010 në 2015–2017, Shqipëria renditet ndër 9
vendet në botë që kanë shënuar përkeqësimin më të madh (-0791 pikë), së bashku
me vende si Madagaskar, Botsëana, Turkmenistan, Ukrainë, Yemen, Syria, Malawi, Venezuela,
etj. Kjo vjen kur kryeministri thotë se ne po luftojmë korrupsionin?
Me shifrat e përmendura nga ana juaj bëhet fjalë për periudhën 2008
– 2010, krahasuar me periudhën 2015 – 2017, por e njëjta gjendje është edhe
nëse bëjmë krahasimin me periudhën 2021 – 2023. Kryesisht Shqipëria ka humbur
pikë në ritmet e rritjes së të ardhurave për frymë dhe në perceptimin se sa
qytetarë mendojnë pozitivisht dhe sa negativisht në lidhje me qeverisjen dhe se
çfarë mendojnë ata për korrupsionin. Një numër më i madh qytetarësh mendojnë
negativisht dhe një numër më i vogël qytetarësh mendojnë pozitivisht në lidhje
me punën e qeverisë dhe për korrupsionin. Shqyrtimi i pëlqimeve në Instagram
dhe facebook mund të jetë kënaqësia më e madhe e një drejtuesi shteti, kur ai
shikon se sa fjalë të mira thuhen në rrjete sociale për qeverisjen, por e
vërteta qëndron ndryshe, kur mëson se pëlqimet për punën e qeverisë në rrjetet
sociale janë të ngjashme në numër dhe me të njëjtin konotacion si pëlqimet që u
bëhen fotove nudo të prostitutave.
Cila është e vërteta? - Kryeministri Rama ka deklaruar: “Nga
prilli, paga minimale 40 mijë. Nisim takimet me sipërmarrjet private për
rritjen e mëtejshme të rrogave të punonjësve. Kjo mënyrë rritje rrogash do ta
ulë apo do ta shtojë papunësinë?
Pagat në tërësi nuk shtohen me urdhër qveritar. Pagat e sektorit
publik janë gjithmonë objekt i një ligji apo vendimi qeveritar. Pagat në sektorin
privat i përcakton kërkesa dhe oferta për produkte dhe shërbime në tërësi dhe
kërkesa dhe oferta pë punë në veçanti, dhe meqë në Shqipëri në këto 30 vite
koncepti i kërkesës dhe ofertës nuk ka funksionuar, atëhere edhe në aspektin e
pagave ndërhyn me arrogancë politika. Kjo sepse në tregun e punës në Shqipëri
puna fitohet me mënyra të tjera përveç aftësive, njohurive dhe kompetencave
individuale, që përbëjnë themelin e karakteristikave, që kërkohen në tregun e
punës ndërkombëtarisht.
Mendoj se çështja e pagave në një vend nuk i duhet lënë në dorë
sektorit publik që të jetë parësor dhe përcaktues, por sektorit privat, dhe,
meqë ekonomia shqiptare, nuk është ekonomi tregu, atëhere sektori i
ashtuquajtur “privat” në Shqipëri nuk ka lidhje me parimet e Adam Smithit, John
Keynesit dhe Milton Fredmanit, që kur shqyrtonin aspektet e punësimit dhe
rritjes ekonomike, në studimet e kërkimet e tyre kishin parasysh sektorin
privat, kërkesën dhe ofertën.
Por, edhe pse është çështja e 40.000 lekëshit, është e rëndësishme
nuk është maja e ajsbergut. Maja ishte dje, kur u deklarua se në vitet që vijnë
paga mesatare do bëhet rreth 900 Euro. Mbaj mend, se kur Edi Rama zhvilloi
fushatën elektorale të përpara dhjetë viteve, deklaroi se me të në qeverisje,
ata që merren me biznes do kenë një pagë shumë të mirë. Pra, që në atë fjali u
duk se si do sillej Edi Rama me bizneset. Nuk është faji i tij. Unë e di kush
është Edi Rama. Edhe ai e di se kush jam unë. Po kështu, të tërë tashmë e dinë
se kush është Edi Rama! Po pyetja është. A e dimë ne qytetarët e këtij vendi se
cilët janë njerëzit më të mirë të mundshëm që mund të na qeverisin? Unë them
JO. Dhe këtu qendron detyra e vështirë e medias. Është pikërisht media e cila
duhet që të sjellë në sytë e publikut VIP-at e vërtetë të Shqipërisë; ata që
punojnë dhe kontribuojnë në shoqëri dhe për Shqipërinë, dhe jo pseudo VIP-at që
shiten si modele sociale dhe kulture në disa spektakle dhe emisione anti-vlerë
dhe që shërbejnë si model për të rinjtë.
A do rritet mirëqënia në këtë mënyrë?
Mirëqenia e përgjithshme, që të rritet, kërkon po aq, dhe ndoshta
edhe më shumë përkushtim se sa përkushtimi për rritjen e mirëqenies
individuale. Kryeministri i një vendi është kryemanaxheri i mirëqenies së
popullit të vet. Dhe kur vartësit e këtij kryeministri abuzojnë me përmasa të
pallogaritshme me pushtetin dhe me fuqinë që i jep ai atyre ky pushtet, dhe kur
kryeministri deklaron se do u japë fitim bizneseve aq sa një rrogë e mirë,
atëhere Kryeministrit nuk i mbetet asgjë veçse të ikë, të largohet sa më
shpejt, pasi minimalisht nuk justifikoi besimin, që i kam dhënë unë dhe ti dhe
të tjerët për të na drejtuar. Mirëqenia rritet kur Shqipërinë dhe shqiptarët
t’i drejtojnë njerëz me aftësi, njohuri dhe kompetenca në qeverisje, ekonomi
dhe zhvillim. Kjo do ndodhë kur shqiptarët që kuptojnë se çfarë janë aftësitë,
njohuritë dhe kompetencat. Është si puna e asaj barcaletës me bathët. E pyetën
priftin: “Kur janë Pashkët”. Ai u përgjigj: “Siç tregojnë bathët janë larg
Pashkët”. Prifti nuk dinte të numëronte dhe mbante bathë në xhep për të
llogaritur ditët kur vinin Pashkët. Çdo ditë hiqte nga një kokërr nga xhepi,
derisa të vinin pashkët. Një nga familjarët e tij, meqë e pa se prifti mbante
bathë në xhep, mendoi se i pëlqenin dhe ja mbushi xhepin me bathë. Përfundimin e
merrni me mend vetë. Kur “prifti” ynë nuk ka arsim ekonomik apo të ngjashëm me
të, atëhere si do vijë mirëqenia?
Sa mund të rritej mirëqënia e çdo shqiptari nëse nuk do të kishte
korrupsion në këto përmasa?
Mendoj se nëse punët do kishin shkuar mirë në këto 30 vite, tashmë
duhet të kishim rreth 18.000 euro për frymë në vit, paga minimale duhet të
ishte vetëm pesë herë më e vogël se paga maksimale, pasuria e çdo shqiptari në
vlerë monetare në llogari bankare duhet të ishte rreth 75.000 euro për person
dhe pasuria në formën e pronës së paluajtëshme, shprehur në vlerë monetare
duhet të ishte diku rreth 500.000 euro për person. Këtu janë tashmë disa vende
që në vitin 1990 ishin po ashtu si Shqipëria.
Ne folëm vetëm për paratë, por mirëqenia në indeksin e lumturisë
shikohet edhe te jetëgjatësia, produktiviteti, pro-socialiteti, situate e
konflikteve sociale dhe sjellja e popullsisë në periudhën e zgjedhjeve.
Studimet e fundit tregojnë se mirëqenia më e lartë rrit përqindjen e votave në
favor të qeverisë. Mirëqenia është më e rëndësishme se ekonomia në shpjegimin e
rezultateve të zgjedhjeve. Pasi është pikërisht mirëqenia dhe jo thjesht
gjendja ekonomike ajo që pakëson, apo shton mbështetjen ndaj qeverisë. Është e
qartë se mirëqenia do të jetë në qendër të debatit politik në zgjedhjet e vitit
2025 dhe unë ju ftoj si media dhe si gazetarë kudo që jeni e kontribuoni që
fushatën elektorale të vitit 2025 ta kthejmë në një revolucion të thellë për të
shkallmuar terrin informativ në lidhje me politikën dhe të mbështesim ata që
mund dhe duhet të na drejtojnë më mirë se klasa aktuale politike, e cila e ka
mbyllur prej kohësh ciklin e saj. Po, për këtë duhet shumë më tepër punë, por
mendoj se ne mund dhe duhet t’ia dalim, pasi ne kemi një detyrim përballë
vendit dhe kombit, që të zhvillojmë mendimin politik, ekonomik dhe social, të
bëjmë sa më shumë transparencë dhe të luftojmë sa të mundim arrogancën,
mendjemadhësinë, injorancën dhe korrupsionin. Atje ku ka arrogancë në pushtet
dhe mendjemadhësi në opozitë ka injorancë dhe korrupsion. E tërë historia
botërore ka treguar se udhëheqja arrogante kombinuar me mendjemadhësinë e
opozitës, vjen për shkak të injorancës së masave, që sjellin në pushtet këtë
klasë politike me këto karakteristika. Të treja këto sjellin korrupsionin.
Duket se edhe shqiptarët kanë filluar që të gjykojnë gjendjen e
mirëqenies së tyre nga niveli dhe shpërndarja e mirëqenies, si midis tyre ashtu
edhe ndër breza. Në të ardhmen, organizmat ndërkombëtare do e venë edhe më
shumë theksin te mirëqenia, jo vetëm në aspektin operacional, por edhe në
aspektin etik. Roli i mirëqenies në zhvillimin e qëndrueshëm është i dukshëm,
por mirëqenia duhet të luajë një rol edhe shumë më qendror në aspektet
kombëtare, rajonale, globale transnacionale.