Vlash Prendi: Milano, qyteti i mrekullive hyjnore

MILANO, QYTETI I MREKULLIVE HYJNORE

- REPORTAZH–

NGA VLASH PRENDI

Nga aeroporti i Comisos në Ragusa, me aeroplanin e kompanisë ajrore “Ryanair” jemi nisur drejt Milanos, ku në “Malpensa” do të na presë Eduart Kola emigranti nga Lezha që ka vite që punon dhe jeton në Pavia. ?shtë buzëmbrëmje dhe qyteti i mrekullueshëm llamburit nga dritat. Ndërsa udhëtojmë drejt qytetit, mendoj se si ka mundur inteligjenca njerzore që nga kohët e lashta të ndërtojë një kryevepër të tillë? I mendoja këto, sepse Milano është një qytet që shtrihet në pjesën veriore të Italisë në provincën e Lombardisë dhe është qyteti më i mad hi Italisë, pas Romës në gadishullin Apenin. Me një siperfaqe prej 18.167 km2 dhe një popullsi prej 12.5 milion banorë, Milano zë vend të konsiderueshëm në radhën e qyteteve më të mëdha europiane. ?shtë quajtur qytet i modës, ndërsa vlerësohet edhe si qyteti më i pasur në Itali. Rëndësia strategjike e qytetit si një qendër kryesore politike dhe ekonomike, daton në antikitetin e vonë, kur ai shërbeu si kryeqyteti i Perandorisë Romake të Perëndimit, megjithse nga shek. i XII - të deri në shek. e XVI - të, Milano ishte një nga qytetet më të mëdha evropiane, me një tregëti shumë të zhvilluar, duke u bërë padiskutim kryeqyteti i Dukatit të Milanos, i cili kishte fituar tashmë statusin e një prej forcave më të mëdha ekonomike, politike dhe artistike që në periudhën e Rilindjes italiane prandaj sot konsiderohet  si kryeqëndra e zhvillimit industrial dhe financiar i Italisë.

Ka shumë legjenda dhe gojëdhëna sa i përket etimologjisë së emrit, pasi të gjitha supozimet janë të pabazuara në fakte. Mendohet se emri i qytetit rrjedh nga emrtimi  latin “Mediolanum”, siç duket nga fjalët latine “medio”, që në shqip do të thotë "në mes", dhe ”planus”, që do të thotë "fushë", por me sa duket rrënjët e tij historike mund të shtrihen deri në trashëgiminë kelte të qytetit, megjithse mendohet se emri "Mediolanum" ka lindur nga rreth gjashtëdhjetë vendbanimet galo – romake. ?shtë interesant fakti se në të dhënat historike të etimologjisë së emrit shenohet se ka edhe një teori që e lidh origjinën e emrit me derrin e egër - Scrofa semilanuta, sipas një embleme të lashtë të qytetit, sepse gjatë ngritjes së mureve të qytetit, është nxjerrë skeleti i një derri të egër gjatë gërmimeve. Kështuqë, emërtimi më i vjetër i Milanos i atribuohet dy popujve kelt biturigëve dhe aedui, që kishin si emblemë të tyre një dash dhe një derr.

Ishte natë kur bashkë me Marinë, Dorinën dhe Edin arritëm në qytetin e Pavias, në perferi të Milanos. Kemi ardhur të vizitojmë qytetin antic dhe t’i urojmë jetë të gjatë vajzës engjëllore Emily, e cila ka rreth një muaj që ka ardhur në jetë. Eva Kola bashkë me vogëlushen në krah na pret tek dera e shtëpisë. Bukuroshja e vogël Emily Kola na buzëqesh me kënaqësi dhe tund kokën sikur dëshiron të na urojë mirëseardhjen. Ne si komb jemi në situate të vështirë në ditët e sotme, pasi të detyruar nga kushtet e vështira të jetesës dhe mungesa e vendeve të punës, po largohen mijëra shqiptarë nga vendi amë, po lindin fëmijët në dhe të huaj dhe po pajisen me nënshtetësi të vendeve përkatëse. ?shtë e dhimbshme të dëgjosh se qindra fëmijë lindin në shtetin italian dhe paisen me dokumenta italiane. E dëgjoj me vëmendje Evën, e cila jo pa dhimbje, më thotë se vajza e vogël ka aplikuar për t’u paisur me pasaportë nga shteti Italian, por të tilla u krijuan rrethanat.

Sapo kemi arritur dhe shijojmë mrekullitë e Manastirit dhe kështjellës shekullore të Pavias, pikërisht aty ku shkrimtari i famshëm francez Stendal ideoi dhe pershkroi disa nga ngjarjet e pasqyruara në romanin e tij aq të njohur “Manastiri i Parmës”, e cila është vepra më e famshme e autorit dhe një nga më të shquarat në letersinë botërore. Thuhet se e gjithë kjo vepër u shkrua në 52 ditë, por dihet se Stendhal ishte mjeshtër i gdhendjes së imazhit, mjeshtër i skalitjes së karaktereve të personazhëve, skenave të betejave dhe mjediseve shoqërore ku veprojnë personazhët. Duke vizituar këto dy kryevepra të artit arkitekturorë botërorë, më dukej se shihja endë personazhin kryesor Fabrizio, i cili pas gjithë asaj lufte të tmerrshme që zhvilloi bashkë me motrën e tij Ginën, shëtit i qetë nëpër hapësirat e sigurta të kështjellës shekullore, duke shijuar lirinë. Gjithsesi fëmijëria e tij pati kaluar në këtë kështjellë familjare, rrethuar nga dashuria e familjes dhe të afërmve. Ai kishte dy motra dhe një vëlla më të madh. Deri në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare, Fabrice ishte kthyer në një djalosh tërheqës, i gjatë dhe i qeshur, i cili ishte i hipnotizuar me pasion nga Napoleon Bonoparti. Pasi mësoi se ushtria e tij kishte zbritur në gjirin e Joaos, ai shkoi nën një emër të huaj për t'u bashkuar me radhët e ushtarëve të perandorit të famshëm të kohës. Kështu Fabrice arrin të marrë pjesë në Betejën e Waterloos, por Napoleoni u mund. Motra e tij Gina e këshillon Fabrice të kthehet në kështjellën - shtëpi dhe ai vendos të ndjekë këshillën e saj. Por në rrugën e kthimit ai zbulon se vëllai i tij më i madh e kishte raportuar dhe tani policia po e kërkonte atë si një informator. Nëna e merr heroin në Milano duke shpresuar për mbrojtjen e tij nga sulmet dhe kërkimet e vazhdueshme, por kjo nuk ndihmon, sepse Fabrice detyrohet të shkojë në megrim. Nga ana tjetër, Gina motra e heroit, bie në dashuri, por djali që kishte zgjedhur ishte i martuar. Prandaj, vajza pajtohet me një martesë fiktive me Dukën e Sanseverinit, i cili e lejon atë të vendoset në Parma. Përmes kësaj vepre Stendhal e përfaqësoi shumë mirë jetën mondane në pallatet të kohës së tij. Romani "Manastiri i Parmës" i lejon lexuesit të thjeshtë të kuptojë se cilat janë marrëdhëniet mes fisnikëve të kohës. Falë kërkesave të së motrës, Fabrizio shkon në Akademinë Teologjike të Napolit për të studiuar teologjinë. Një ditë, Fabrizio aksidentalisht hyn në teatër dhe sheh aktoren Marietta, që bie në dashuri me të. Por ajo tashmë ka një mbrojtës Gilettin, i cili është gati t’a vrasë fisnikun për të mbrojtur të dashurën. Ata takohen jashtë qytetit dhe nisin dyluftimin i cili përfundon me vdekjen e Gilletit. Tani Fabrice detyrohet të fshihet. Ai ikën në Bolonjë, ku takohet me Mariettën. Edhe sot në ditët tona, në mendjen e lexuesit të kësaj vepre model në letersinë botërore, imagjinohen skena të tilla, kur viziton këtë kështjellë madhështore.

I ndërtuar disa kilometra nga qendra e qytetit të Pavias, shtrihet para nesh një nga kryeveprat më të rendësishme të Rilindjes italiane, Certosa di Pavia. Sipas dom Danieles, administratorit të manastirit, kjo vepër madhështore u ndërtua nga Gian Galeazo Visconti, në fillim si një kishë familjare, e lidhur me kështjellën nëpërmjet Parkut Viskonteo. Ndërtimi i saj pati nisur më 27 gusht, 1396 dhe ishte vetë Xhian Galexo që hodhi gurin e pare të themelit. Kisha u mbulua në behest të Françesko Sforcës në 1462, ndërsa kloister i madh, i përbërë nga harqe terakotash të mbështetura nga kolona mermeri, pati përfunduar në vitin 1472. Fasada e Serës është dekoruar me një seri medaljesh që përshkruajnë karaktere – historike apo legjendare të antikitetit. Më lart janë skenat e Jetës së Jezu Krishtit, Testamentit të Vjetër dhe figurave të Shenjtërve dhe profetëve. Hyjmë në kishë dhe vemë re strukturën origjinale gotike, afreskët kushtuar familjeve Sforca dhe Viskonti janë vendosur në anën e majtë. Megjithse në atë moment në manastir po celebrohej një meshë, kjo nuk na pengoi që ne të shijonim madhështinë dhe bukurinë magjepsëse të veprave të artit, shumica e të cilave të pikturuara nga dora e artë e Leonardo Da Vincit, që zbukuronin çdo cep të ndërtesës gjigande. Falë përkthimit të rrjedhshëm të emigrantit nga Lezha Eduart Kola, mësuam se Manastiri i Pavias kishte hapur edhe muzeumin e saj për publikun, për herë të parë në 1911, në katin e parë të të cilit kishte veshje, skulptura, lopata, piktura në panel, pllaka mermeri të lartë dhe portrete të Viskontit dhe Sforzës. Ndërsa Kështjella, një mrekulli më vete, qëndronte stoike prej qindra shekujsh duke pritur visitorë të shumtë, pjesë e të cilëve patëm fatin të ishim edhe ne.

Bashkë me Edin dhe Dorin, vizitojmë e qytetin e bukur të Pavias, që edhe quhej qytet universitar, me ndërtesa të bukura të stilit roman dhe mesjetar, me një qendër historike tepër interesante. Siç na thonë, qyteti është themeluar nga romakët dhe pati arritur madhështinë e tij mbi 1300 vjet më pare, kohë kur ishte bërë kryeqyteti i gadishullit Apenin. Pavia është i njohur si qyteti i 100 kullave, por vetëm disa prej tyre janë të paprekura sot. Vizita jonë në këtë qytet është me vlerë, sepse njohëm historinë dhe kulturën e qytetit. Pavia ndodhej rreth 35 km në jug të Milanos, respektivisht në rajonin e Lombardisë, në brigjet e lumit Ticino. Vizitojmë edhe urën prehistorike Ponte Cuperto, një vepër karakteristike qindra metra, tërësisht e mbuluar. Univeritetet janë të shumta në Pavia, vizitojmë ambientet e Universitetit Politeknik, në oborrin e të cilit qëndronte krenar busti i Alessandro Giuseppe Volta , lindur më 18 shkurt të vitit 1745 dhe vdekur më 5 mars 1827. Volta ka qënë një fizikant i njohur Italian, që njihet për shpikjen e baterisë së parë elektrike, ose quajtur ndryshe Piles Voltaike në vitin 1799. Me këtë shpikje Volta dëshmoi se energjia elektrike mund të gjenerohet edhe kimikisht duke hedhur poshtë teorinë e mëparshme, se energjia elektrike gjenerohej vetëm nga qëniet e gjalla.

Aleksandër Volta gjithashtu tërhoqi vëmëndjen e Napoleon Bonapartit për shpikjen e tij dhe u ftua në Institutin e Francës për demonstrim. Në fakt, Volta gëzoi shumë afrimitet me perandorin francez gjatë gjithë jetës së tij dhe mori vlerësime të shumta prej tij. Ky shkencëtar i shquar drejtoi për gati 40 vjet departamentin e fizikës eksperimentale në Universitetin e Pavias dhe u konsiderua për një kohë të gjatë si idhull nga studentët e këtij universiteti. Për nder të zbulimeve shkencore dhe aktivitetit të tij në fushën e zbulimit të elektricitetit, Universiteti Politeknik mbante emrin e shkencëtarit të madh. Edi më thotë se në një nga libraritë e Pavias ka parë edhe “Kanunin e Lekë Dukagjinit” të përkthyer në gjuhën italiane. Shkojmë tek libraria në fjalë dhe librashitësi na konfirmon se ka qënë vërtetë, por para ca muajsh. Ky është një tregues për të cilin duhet të krenohemi për kulturën dhe traditat tona të cilat bëhen të njohura përmes veprave, në vende të ndryshme të botës.

Bukuritë e qytetit të Pavias nuk kanë fund, kudo ndërtesa antike madhështore, objekte social kulturore, përmendore figurash historike. Në qendër të qytetit mesjetarë të tërheq vemendjen statuja madhështore e Perendeshës romake Minerva. Eduarti na krijon mundësinë që ta shohim këtë statujë madhështore, këtë vepër arti të papërseritshme në llojin e vet. Për shumë legjenda dhe figura mitologjike, kultura greke dhe ajo romake kanë ecur paralelisht, prandaj disa ngjarje dhe paraqitje të perëndive janë shumë të ngjashme. Një nga hyjnitë më të famshme dhe më të shquara në mitologjinë greke është Athena, ndërsa në mitologjinë romake ekujvalentja e saj është perëndesha romake Minerva. Perëndesha romake Minerva, thuhet se është vajza së Jupiterit e cila është shenjtorja mbrojtëse e zejtarëve dhe mbrojtësja e Romës së lashtë. Megjithatë, më vonë në historinë romake, Minerva merr titullin e perëndeshës së luftës, strategjisë dhe mbrojtjes, por duhet theksuar se në përgjithësi, e mbron këtë titull vetëm në qytetin e Romës.  Perëndesha e virgjër Minerva njihet në mitologjinë romake si perëndeshë e mençurisë. Edhe pse kjo është karakteristika kryesore e saj i atribuohen shumë element të tjera si: Artet, shkenca, qytetërimi, edukimi etj.

Përgjatë historisë, perëndesha romake Minerva është përfaqësuar në imazhe dhe skulptura të ndryshme, një prej të cilave qëndon krenare në mes të sheshit qendror të qytetit historik të Pavias, ku i është dhënë një pamje e thjeshtë, modeste e kujdesshme, por edhe e bukur. Ajo paraqet një shprehje serioze, por në të njëjtën kohë jep forcë, madhështi dhe fisnikëri imponuese. Këtu perendesha qendron në këmbë, duke paraqitur një qëndrim të vendosur tipik të luftës, me vështrimin e hedhur në horizont, ku mban një përkrenare në kokë dhe shoqërohet me një mburojë në njërën dorë dhe një heshtë në tjetrën.  Duhet theksuar se perëndesha romake Minerva është një nga hyjnitë më të shquara dhe më të nderuara në provincën e Lombardisë, sepse në të vërtetë është një përfaqësim i shumë cilësive të rëndësishme, të denja për një perandori, siç ishte ajo romake. Madhështia e saj ishte prezente edhe në qytetin e bukur të Pavias.

Përmes rrugëtimit në metro kemi arritur në Duomo të Milanos, ku para nesh shfaqet madhështore Katedralja e qytetit dhe gjithë bukuritë e aksesorëve të saj. Vizita ime në këtë qytet pati dy qëllime, të eksploroja historinë dhe bukuritë e Katedrales dhe të takoja studiuesin e njohur Kastriot Marku, mësuesin dhe drejtuesin e arsimit për një kohë të gjatë në Kurbin. Nga biseda me të, Ai më thotë se ishte i ftuar në një event në Bergamo, prandaj edhe takimi qe i pamundur të realizohej, kështu që m’u desh t’i përkushtohesha vlerësimit të bukurive mahnitëse të objektit antik, që hijerëndë qëndronte në mes të qytetit. Ndërtesa madhështore e ndërtuar sipas stilit arkitekturorë gotik quhet edhe simboli i Milanos, sepse ndodhet pikërisht në qendër të qytetit. Themelet për ndërtimin e këtij tempulli gotik u vendosën nga Gian Galeazzo Visconti në vitin 1386, ndërsa dizajni i fasadës, një nga më të rrallët në botë, u miratua në 1805 nga vetë Napoleon Bonaparti. Kjo Katedrale është e vetmja në Evropë e ndërtuar tërësisht me mermer të bardhë. Në të njëjtin vend, në kohët e hershme kishte një objekt të shenjtë të të ndërtuar nga fiset Kelte, ndërsa në periudhën e sundimit të Perandorisë Romake, këtu ishte tempulli i perëndeshës Minerva.

Sipas dokumentave historike që mundëm të siguronim, rezulton se Juniforte Solari ishte arkitekti kryesor që u mor me projektimin dhe ndërtimin e Katedrales, i cili aso kohe pati ftuar edhe disa inxhinierë të njohur nga Franca dhe Gjermania, ndërsa për punimet e brendëshme dhe paraqitjen figurative ai pati ftuar piktorin e madh Leonardo da Vinci dhe Bramanten, të cilët i patën propozuar të kombinonin stilin gotik me atë romak. Në vitin 1417, katedralja ishte endë e papërfunduar, por u shenjtërua nga Papa Martin V. Hapja e këtij tempulli madhështorë u bë në vitin 1572, ndërsa shenjtërimi i saj qe celebruar nga Shën Charles Borromeo. E kundrojmë Katedralen nga larg dhe mahnitemi me madhështinë e saj. Në Duomo ka gjallëri, sepse lumi i njerëzve me kombësi të ndryshme janë shumë kuriozë t’a vizitojnë këtë mrekulli deri në detaje. Në pamje të pare njeriu vështirë të besojë se kjo mrekulli është ndërtuar nga mendja e arkitektit dhe dora e njeriut, po ja që edhe dora e njeriut ndërtoka vepra të mrekullueshme. Në ndërtimin e saj morën pjesë shumë breza njerëzish, të cilët e paten kuptuar se ishte e pamundur ta shihnin fundin e ndërtimit të kësaj mrekullie të dorës së njeriut. Nga të dhënat teknike mësojmë se ndërtesa e Katedrales është 157 metra e lartë, ndërsa sipërfaqja e brendshme e saj është 11.700 metra katrorë, duke e renditur këtë monument, të dytën vepër gotike më e madhja në botë, pas Katedrales së Seviljes në Spanjë, e cila ka qënë rindërtuar mbi themelet e një xhamie.

Në ambientet e brendëshme të Katedrales shihet qartë dora mjeshtërore e Leonardo Da Vincit. Dallon “Darka e fundit”, një nga kryeveprat e mjeshtrit të madh dhe mjaft efekte artistike, relikte dhe pamje fantastike të ideuara prej tij. Me të drejtë kjo kryevepër e artit botërorë është quajtur mrekullia e tetë e botës, sepse në të ndodhen disa relikte të rralla me vlera të veçanta për historinë botërore: - Gozhda e Shenjtë me të cilën mendohet se është gozhduar Jezusi, e sjellë nga Betlehemi nga Helena, nëna e perandorit Kostandini i Madh, - Gota me njolla, quhet kështu, sepse ky tempull është zbukuruar mjeshtërisht nga 45 panele xhami me njolla rreth pesëqint vjeçare, - Mauzoloumi i Gion Giokoma de Medici, varri i të cilit simbolizon paqën dhe luftën, - Statuja e Shen Bartolomeut, një nga dymbëdhjetë apostujt e Jezu Krishtit, mbrojtës i peshkatarëve, - Kripta, që i kushtohet kryepeshkopit të Milanos Carlo Boromeo, i cili në shek. XVI, mbrojti qytetin nga sëmundja e murtajës, - Pallati mbretëror që ishte rezidenca e dikurëshme e sundimtarëve romakë të qytetit, sot shërbente si muze i Katedrales. Ndërsa po vizitonim ambientet e jashtme të Katedrales, miku im i nderuar prof. Anton Berisha më njofton se kohët e fundit kishin dale në qarkullim dy botime të reja ”Dy kryevepra lirike të Fishtës” dhe “Vepër përfaqësuese e Prend Buzhalës poet”, përgatitur nga Labinot Berisha. E pata kujtuar prof. Antonin kur po fluturoja për në Milano, pasi njëri nga pasagjerët përmendi qytetin e Kozencës, në universitetin e të cilit profesori ynë ka dhënë lendën e gjuhës shqipe për vite me radhë.

Në qytetin e Pavias kthehemi vonë, por kjo nuk na pengon të pimë një kafe së bashku me Edin. Me ne është edhe Altin Kola, një sipërmarrës nga Lezha, i cili nuk ka shumë kohë që ka ardhur në Milano, por në saj të punës së palodhur është përshtatur mire në komunitet. Na pershëndet dikush nga larg. - ?shtë Amarildo Likmeta nga Durrësi, - na thotë Edi. Ka vite këtu, madje është futbollist me ekipin vendas të Pavias. Djaloshi i ri ka ndërtuar të ardhmen këtu, sepse ishte fejuar me një vajzë italiane, Xhessika Ferrara e quanin. Muzgu sapo ka rënë kur ne nisemi për tek banesa ku na pret Emily e vogël, që duket e mërzitur nga pritja e gjatë. Dalëngadalë ditëve të vizitës sonë në këtë qytet të shenjtë dhe hyjnorë po u vjen fundi. Do të largohemi me përshtypjet më të mira, me shpresë se do mund të kthehemi përseri.