Eugjen Merlika: Demokracia e trukuar dhe komunizmi rozë

Eugjen Merlika

“Shqipërinë do t’a gëzojmë ne dhe fëmijët tanë” Ramiz Alia

Nga Eugjen Merlika

“Sistemi ynë ka kapitulluar përballë atij kapitalist, ndaj jemi të detyruar të ndryshojmë strategji” Me këtë pohim të sinqertë që binte ndesh me dogmën gjysëm shekullore të “epërsisë së socializmit” si rend shoqëror, politik dhe ekonomik, Kryetari i Shtetit dhe i partisë së komunistëve shqiptarë, Ramiz Alia, në tetor 1989, fillonte fjalën e tij para Byrosë Politike. Ai ishte i vetëdijshëm se ajo fjalë do të ishte një gur sinori mes dy kohëve historike, asaj të socializmit dhe një tjetre që do t’a pasonte, me gjithë të panjohurat e saj e që do të ishte, në synimin e tij dhe të kastës së kuqe që ai kryesonte, një kapitalizëm rozë. Viti 1989, i “mrekullive” të paimagjinueshme të një shekulli luftërash mizore e diktaturash të pashembullta, po ecte me revan drejt fundit të tij. Kishte sjellë flladin e lirisë në vendet e Evropës Lindore që, njëri pas tjetrit, rrëzuan regjimet komuniste që i kishin sunduar për gati një gjysëm qindvjeti. Muri i Berlinit ishte shembur dhe “perdja e hekurt” mes dy pjesëve të kontinentit mbetej vetëm një relike e një periudhe historike që, çuditërisht, kishte arritur në stacionin e saj të fundit. Në Shqipëri ndryshimet epokale të kampit socialist përcilleshin me një heshtje të përgjithëshme, nën të cilën ndizeshin shpresat e vakëta e mbi të cilën vigjëlonte si skifteri arma e mprehtë e diktaturës së kuqe, Sigurimi i Shtetit. Dyshja Ramiz-Nexhmije, që deri atëhere ishte nanurisur në përrallën e përjetësisë së enverizmit pa Enverin, në fshehtësi projektonte një t’ardhme që do t’ju siguronte atyre dhe vartësve të tyre një pleqëri të rehatëshme e pa telashe e fëmijëve të tyre një sundim të qetë, jo më në një sistem terrori siç kishte qënë diktatura e kuqe, por në një “demokraci kapitaliste” në ngjyrën e formën që do t’ju këshillonin “miqtë e Perëndimit”. Ky ishte thelbi i fjalës së Ramiz Alisë në Byronë Politike në tetor 1989. I arkivuar si “shumë i fshehtë” për vite të tëra ky dokument, një nga më të rëndësishmit e historisë së Shtetit bashkëkohor shqiptar, ka disa vite që është në duart e shqiptarëve të cilët, nëpërmjet tij, kanë mundësi të kuptojnë e të spjegojnë të gjitha “enigmat” e periudhës së kalimit nga një sistem në një tjetër. Si i tillë ai vlen të studjohet e të komentohet në hollësi. Fjala është një parashtrim i qartë dhe i detajuar i një projekti të madh, që do të fillonte sendërtimin e tij së shpejti e do të shtrihej në gjatësi kohe. Simbas ish Kryetarit Alia ndryshimi i pashmangshëm do të kufizohej në dy pika:”në respektimin e të drejtave të njeriut e në pluralizmin politik”. Ishin çështjet në të cilat këmbëngulte Evropa Perëndimore në dokumentat e saj e të cilat, dështimi ekonomik i sistemit socialist, i kishte bërë të detyrueshme për t’u gëlltitur nga hjerarkët e tij. Se sa do të ishin të mjaftueshme këto dy parime bazë për të ndërtuar një demokraci të vërtetë e treguan përvojat e këtyre viteve, por e paralajmëroi dhe dinaku Alia kur parashtron: “Të drejtat e njeriut janë diçka brënda nesh dhe mund të abuzohet me to deri diku, por pluralizmi do të bëhet se s’bën. Kundërshtarët tanë do t’i nxisim që të krijojnë parti sa të duan; të majta, të djathta e të qendrës, por gjithsesi këto parti duhet të kontrollohen e drejtohen nga Ne. Programet e themelimit të këtyre partive, do t’i formulojmë dhe do t’i miratojmë Ne. Në krye të këtyre partive, duhet të nxirren njerëz që të përkrahin strategjinë tonë” A u zbatuan porositë e Ramiz Alisë në krijimin e partive, apo ato lindën spontanisht nga dëshira e ndrydhur dhjetëvjeçarë me rradhë? A ishte një rastësi që në krye të partive u vunë ish kuadro të regjimit, madje të ardhura edhe nga shërbimet e fshehta, apo ata patën guximin që ju mungoi të përndjekurve të diktaturës? A ishte thjesht pasioni i politikës, një mënyrë për të nxjerrë jetesën apo pjesë e strategjisë për të copëzuar opozitën ndaj partisë komuniste “të reformuar” krijimi i dhjetra partive në jetën shqiptare? Këto e të tjera pyetje si këto ende e mundojnë shqiptarin e thjeshtë që nuk arrin dot të kuptojë se kujt i shërbejnë dhjetra grupime njerëzish që quhen parti kur ritmet e zhvillimit të Vendit nuk kanë krahasim as me fqinjët tanë e standarti i jetesës njeh ngjitje marramendëse vetëm për kastat në pushtet e për trafikantët e shkelësit e ligjit. Të gjithëve u kujtohen kohët e entuziazmit të krijimit të partive, duke filluar nga ajo Demokratike. Drejtuesit e tyre, që hodhën shpejt triskën e kuqe në kosh dhe u vetëshpallën kampionë të demokracisë e të antikomunizmit, flisnin me zjarr e pasion kundër Enver Hoxhës, për krimet e regjimit, mungesën e lirisë etj. Binte në sy fakti se në këto parti kishte pak ose aspak ish të burgosur të ndërgjegjes apo përfaqësues të diasporës antikomuniste. Kjo i detyrohej deri diku dhe ndrojtjes së tyre e mendimit se populli i indoktrinuar nuk do t’a kuptonte pjesëmarrjen e tyre në jetën politike, por diku haptas e diku në mënyrë të maskuar dhe mospranimit të drejtuesve të rinj. Këta të fundit që mendonin, sikurse ustai i tyre , se i nevoitej “karta morale” e të dënuarve të diktaturës bënin garë në demagogji për të fituar përkrahjen e tyre. Partia Demokratike qe ajo që mori në gjirin e saj më shumë ish të përndjekur. Në vitet e para disave prej tyre ju dha poste me rëndësi partiake dhe shtetërore, në nivele të ndryshme. Por aktivizimi i ish të përndjekurve politikë ishte ishte vetëm një anë e treguesit të prirjeve demokratike të këtyre partive. Ana tjetër dhe më e rëndësishmja ishte strategjia ekonomike dhe e reformave që duhet të ndryshonin sistemin. Thelbi i këtyre reformave ishte njohja dhe kthimi i pronave, pra një rindarje e pasurisë shtetërore ndërmjet qytetarëve, të cilëve gati gjysëm shekulli më parë Shteti komunist ja u kishte grabitur me dhunë. Qëndrimi i partive qe një ngritje shqytesh e përgjithëshme e përmbledhur në shprehjen shqeto komuniste:”nuk do të lejojmë të na kthehen bejlerët dhe agallarët.”. Ligji 7501, që u miratua thuajse njëzëri nga Kuvendi, si pasojë e një marrëveshjeje ndërmjet demokratëve e socialistëve, ishte themeli i të gjithë prapësirës pas komuniste. Ai ligj jepte tokën në përdorim pa shumë ndryshim nga reforma agrare e 1946, pa synimin që t’i bashkonte sërish forcërisht fshatarët, por edhe pa mbajtur parasysh se e kujt kishte qënë ajo tokë. Me një ndërhyrje zbukuruese vetëm për dukje krijohej ideja se Shteti po zhvishej nga pushteti ekonomik e se popullit i kthehej mundësia e rivendosjes së pronësisë vetiake. Fshatarët ktheheshin në argatë të tokës, që nuk ishte e tyre, por që për një farë kohe nuk do të paguanin detyrimet që rridhnin nga shfrytëzimi i saj. Nuk ishte gjë e rastit që populli në disa zona të Vendit, sidomos në pjesën Veri-Lindore nuk e pranoi këtë ligj dhe vendosi njëzëri khimin e pronësisë së secilit në kufijtë e para reformës agrare. Kasta komuniste, që ishte e vetëdijshme se duhej lëshuar përkohësisht pushteti politik për të zotëruar në mënyrë “demokratike” atë ekonomik, e kishte hartuar atë me synimin , më pas të sendërtuar, të ruante mundësinë e pasurimit të saj në rrugë të ligjshme e më shumë të paligjshme. Mungesa e përcaktimit të pronësisë i humbi Vendit shortet e investimeve të huaja që, në fillimet e viteve 90, ishin pothuaj të barabarta për të gjitha vendet e Lindjes, duke çuar në kalendat greke kohët e vënies së tij në rrugën e zhvillimit ekonomik. Ky dëm i stërmadh që ju shkaktua Vendit, pasojat e rënda të të cilit vazhdojmë t’i paguajmë çdo ditë, ishte rrjedhojë e paaftësisë, e diletantizmit të klasës drejtuese pas komuniste që nuk arrinte të kuptonte përparësitë e çastit, apo zbatim i një strategjie të paracaktuar? Përgjigjen shkoqur e pa dredha e gjejmë tek fjalët e Ramiz Alisë: “ Ne, “Komunistët Reformatorë”, do të zbatojmë strategjinë tonë në ekonomi, sipas së cilës kapitalistët dhe pronarët e ardhshëm në një vend socialist, të jemi ne dhe njerëzit tanë. Me këtë strategji, brenda dy tre legjislaturave, do të arrijmë që nga klasat komuniste të krijojmë klasën kapitaliste, e cila do të na përjetësojë në pushtetin politik të së ardhmes që e kemi planifikuar dhe po e pregatisim vetë....” Në zbatim të kësaj strategjie qemë të pranishëm në fillimin e viteve 90 në sulmin asgjësues të vandalizmit mbi objektet ekonomike, social-kulturale, të tregëtisë, mbi mjetet e trasportit, madje deri dhe mbi drurët frutorë e jo frutorë, në grabitjet e depove e të dyqaneve. Ky lloj banditizmi, i mbuluar me vellon e “urrejtjes për komunizmin”, i orkestruar nga një rrjetë e padukëshme ish sigurimsash e antarësh të partisë së punës, synonte të zotëronte nëpërmjet grabitjes atë pasuri që kishte mbetur në depot e shtetit, por dhe të kthente, në dukje, në gjëra pa vlerë objektet shtetërore. Askush, duke filluar nga Qeveria e papërgjegjëshme e “destabilitetit” të Ylli Bufit, nuk shqetësohej për dëmin e madh që i shkaktohej imazhit të Vendit nga kjo strategji shkatërrimi, në një nga çastet më vendimtare për të ardhmen e tij. Mallrat e grabitura do të shërbenin si bazë për të filluar rrugën e pasurimit, ndërsa zhvleftësimi i objekteve do të kishte si pasojë blerjen e tyre , gati falas, në proçesin e privatizimit që do të fillonte së shpejti. Ky i fundit do të bëhej me kritere haptas favorizuese për komunistët që, simbas parimit të vjetër “politika në plan të parë” kishin në dorë të gjitha postet kyç në sektorët e ndryshëm të ekonomisë e në tregti. Përparësinë në blerjen e objekteve Shteti i PD do t’ja u jepte atyre që punonin në to. Në pamje të parë ishte diçka e drejtë, në fakt ishte vënie në jetë e strategjisë së krijimit të “klasës kapitaliste” nga komunistët. Në këtë drejtim do të jepnin ndihmesën e tyre komisionet e privatizimit që, jo vetëm për përzgjedhje klasore por edhe për përfitim vetiak, do të zbatonin çmime krejtësisht në dobi të blerësve. Lidhjet me mjediset e fitimit të paligjshëm në vendet fqinjë e në ata Perëndimore, sidomos në Itali, do t’i jepnin shkas lindjes së trafiqeve të ndryshme që sollën pasurime marramendëse në kohë relativisht shumë të shkurtëra. Kjo ishte strategjia afatmesme e komunistëve por, për çastin , duhej mbajtur vetëm si një synim i fshehtë e i padeklaruar. Për çastin duhej lëmuar fasada, duhej fituar besueshmëria e Perëndimit që duhej të miratonte rrugën e nisur, për të çelur epokën e paqtimit e të lënies së konflikteve mbrapa krahëve. Për këtë nevoitej një qëndrim i ri karshi të gjithë atyre që, deri dje, kishin qenë “armiqtë e betuar” të socializmit brënda dhe jashtë Shqipërisë. Ujqit do të vishnin lëkurët e qëngjave e, duke sharë sa të mundnin kryeujkun, do t’ju krijonin viktimave iluzionin se tashmë kishte ardhur koha e tyre. Strategjia ramiziane parashihte një përmirësim të ndjeshëm të kushteve të jetesës të asaj pjese të popullsisë, që kishte qenë kavje e sprovës enveriste në larminë djallëzore të burgjeve, kampeve të punës e atyre të interrnimit për dhjetëvjeçarë me rradhë. Strategjia ishte sa dinake aq dhe e poshtër. Për t’u bërë bindëse në “qëllimin” e saj i duhej besuar jo ish ministrave të Adil Çarçanit, gazetarëve të Zërit të popullit apo studjuesve të Institutit që kryesohej nga Nexhmije Hoxha, por klasës së re politike, të përbërë nga profesionistë të të gjitha fushave e ndonjë ish të burgosuri politik. Kryetari Alia projekton si në një ekran ngjarjet e pritëshme dhe mundësitë e kanalizimit të tyre simbas interesave të caktuara e planit të studjuar deri në imtësitë e tij. “Partia që do të marrë pushtetin, do të shajë komunizmin në themel e në çati. Në këtë mënyrë do të fitojmë simpatinë e Perëndimit dhe të Disidencës Antikomuniste. Ata që janë nëpër burgje, të dënuarit dhe të persekutuarit politikë antikomunistë do të flasin për ne dhe do të na shajnë. Dhe këta dihet që e urrejnë komunizmin por do të na afrohen e do të na përkrahin. Neve na intereson karta morale e tyre. Këta do t’i afrojmë dhe do t’u japim punë të parëndësishme;por kurrë nuk do t’i lemë të na marrin pushtetin, sepse Ata, sa të marrin fuqinë, do të fillojnë të hakmerren dhe ne kështu do të bëheshim hyzmeqarët e tyre. Në zbatim të të drejtave të njeriut, duhet t’u japim edhe kompensimin në para, të burgosurit politikë t’i kompletojmë me komoditete banimi...” Përcaktohen kështu qartë kufijtë, brënda të cilëve do të vërtitet demagogjia e stilit të ri, për të arritur në synimin thelbësor që mbetet ruajtja e pushtetit nga rreziku i rënies së tij tek ata që duhej të kishin qenë trashëgimtarët e ligjshëm të tij në kushtet e shëmbjes së sistemit. Skenari u vu në jetë me një besnikëri të admirueshme, madje lëshimet e detyrueshme qenë më të pakta se sa ata që parashikoheshin. Sot, në largësi 15 vitesh, ish të përndjekurit duhet t’i ngrenë një “përmendore” Kryetarit Alia, sepse po të ishte sendërtuar programi i tij, ndoshta do të kishin patur të gjithë nga një shtëpi e do të kishin përfituar edhe paratë e dëmshpërblimit për djersën e papaguar nëpër kampet e punës së detyruar të Shqipërisë socialiste. Pasardhësit e tij në pushtet bënë garë me njëri tjetrin se kush mund t’i mashtronte më shumë ata. Problemi i banesave të tyre, që normalisht duhej të ishte zgjidhur në kuadrin e rindarjes së pasurisë së paluajtëshme shtetërore ende sot mbetet një rebus. Me paratë që Shteti ju jep si shpërblim nuk mund të blejnë as banesë për një person kurse ata, të cilëve ju është njohur pronësia e shtëpive të sekuestruara, ende vazhdojnë të shohin qiraxhinjtë “zotër shtëpie”, që paguajnë qira qesharake, më pak se simbolike. Shumë të tjerë vazhdojnë të sorollaten vite me rradhë gjyqeve,siç kishte profetizuar “magjistari Alia” në tetor 1989: “Të sekuestruarvet dhe të shpronësuarvetdo t’u japim nga një letër në dorë që t’u njihet prona, por asnjëherë nuk do t’u japim pronën e tyre dhe në forma të ndryshme do t’i ngatërrojmë me njëri tjetrin. Ata do të kalojnë nëpër gjykata, ku do të zbatohet rotacion nga Gjykata e Shkallës së parë në të dytën etj. dhe për “difekte teknike” do të kthehen përsëri në të parën...” Tuneli i errët i drejtësisë, një nga problemet e pazgjidhura të gjithë këtyre viteve. Sa drama e tragjedi i janë shtuar shqiptarëve nga vendimet e sallave të gjykatave, sa padrejtësi janë ligjësuar në to. Nga fjalët e regjizorit të pas komunizmit kuptohet qartë se drejtësia ka qenë e telekomanduar, se nuk i ka shërbyer krijimit e fuqizimit të Institucionit të pavarur. Ajo ka shërbyer si mashë, si dora e gjatë e partisë komuniste për të sendërtuar synimet e saj, që mbeteshin përjetësimi i grabitjes së qytetarëve shqiptarë, i nisur më 1945 e përvehtësimi me mjete “demokratike” i pasurisë së tyre. Sorollatjet shumëvjeçare në dyert e gjykatave, që kanë helmuar jetën e shumë njerëzve në këto vite, nuk janë vetëm pasojë e zbrazësirës morale të një pjese të shërbyesve të tempullit të drejtësisë, por edhe pjesë e strategjisë ekonomike e pushtetore të projektit ramizian. Pjesëmarrja në jetën politike e atyre që nuk ishin pajtuar kurrë me komunizmin qe një tjetër aspekt i farsës së mashtrimeve që pësoi ajo shtresë shoqërore, për të cilën u fol aq shumë në vitet e para të së ashtuquajturës demokraci. Ndoshta nuk do të ishte folur aqë, sikur drejtuesit komunistë të kishin patur mprehtësinë të kuptonin se fati i keq i shqiptarëve të dënuar nga diktatura i interesonte pak ose aspak “botës së lirë”. Sigurisht nuk mund t’a dinin as ata, as të përndjekurit e të gjymtuarit e diktaturës së kuqe se jetët e tyre, të kaluara kampeve e burgjeve, nuk përbënin asnjë shqetësim për atë botë. Ata viheshin në të njëjtin rrafsh me të tjerët, e si të tillë, nuk do të kishin asnjë përparësi në opinionet publike e zyrtare të Perëndimit, për kalvarin e vuajtjeve që komunizmi i kishte detyruar të përshkonin. Dëshmitë e tyre më shumë jepnin bezdi, ose strumentalizoheshin për qëllime të fitimit të votave. Shumë kush mund të thotë se ajo shtresë nuk pati njerëz të pregatitur për të marrë pjesë në drejtimin e Shtetit dhe se periudhën e qeverisjes së PD së disa prej tyre arritën deri në postet më të larta të administratës shtetërore. Kjo është pjesërisht e vërtetë, por duhet vënë në dukje fakti se e gjithë klasa politike pas komuniste, me përjashtim të një pjese të socialistëve, ishte e improvizuar dhe diletante, mbasi përvojën politike nuk mund t’a kishin marrë nga spitalet, fabrikat apo institucionet arsimore ku kishin shërbyer. Në këtë kontekst prirja për të ngushtuar mundësinë e pjesëmarrjes së ish të dënuarve të ndërgjegjes në jetën politike ishte e maskuar por reale. Vetë ligji për kontrollin e figurave, i hartuar dhe i shpallur me të madhe si një masë që do të kufizonte pjesëmarrjen e ish zyrtarëve komunistë në Kuvend, në të vërtetë drejtohej në përzgjedhjen e elementëve që vinin nga ish “klasat e përmbysura”. Këta duhej të ishin besnikë të PD ase drejtuesit të saj, përndryshe skartoheshin si të papërshtatëshëm, gjoja simbas dokumentave që kishte në dorë shërbimi i fshehtë e të cilat ishin trashëguar nga sigurimi i shtetit komunist. Se sa mund të manipuloheshin këto dokumenta merret me mënd kur nuk ekzistonte asnjë mundësi apelimi ndaj vendimeve të komisionit. Dëmshpërblimi i ish të dënuarve me punë të detyruar gjatë regjimit komunist mbetet ende mbas 13 vitesh të rrëzimit të tij një problem pa zgjidhje. PD në pushtet e njohu si detyrim nga ana e Shtetit por bëri pak për t’a vënë në rrugën e zgjidhjes. Kompensoi një pjesë fare të vogël në të holla e pjesën më të madhe e kaloi në “letra me vlerë”, të cilat, në pjesën dërmuese, u kthyen pa asnjë farë vlere për mbartësit e tyre. Një pjesë e vogël e tyre u shit në treg me një të gjashtën e vlerës e shkoi për të pasuruar ata që blinin objektet e privatizuara, pjesa tjetër u gllabërua nga fantazma anglo-adriatika e askush nuk është në gjëndje të thotë se ç’fund pati. PS që zëvendësoi PD qe më e “sinqertë” në aktin e mashtrimit, mbasi për ish funksionarët e saj me z.Nano në krye, njohu shpërblimet në masën dhjetëfish nga vlera që kishte caktuar Qeveria e Meksit, për disa vite burg të dhëna nga Gjykata e Tiranës në vitet 93-94. Ishin paraparë e paralajmëruar edhe këto dënime në fjalën e Ramiz Alisë si”ndëshkime të vogla, sa për sy e faqe ndaj nomenklaturës së lartë komuniste”. Por kur vjen puna për morinë e viteve të të tjerëve, në kompensimin e të cilëve të gjymtuarit e burgjeve varin shpresën e ditëve të fundit të jetës, Nano dhe kolegët e tij përdorin të gjithë arsenalin e tyre të gënjeshtrave e justifikimeve për të zvarrisur në pafundësi zgjidhjen e problemit. Ju vijnë në ndihmë në këtë demagogji të ulët, për të mos thënë kriminale, “specialistët” si Shkëlqim Cani apo ekspertët e FMN, në heshtjen bashkëpuntore të përfaqësuesvet të organizmave evropiane apo diplomacisë së “aleatëve” të mëdhenj Perëndimorë... Çfarë zhgënjimi i llahtarshëm mbas një gjysëm qinvjeti kalvari të kaluar edhe sepse shpirtërisht e moralisht e kishin ndjerë veten pjestarë të botës Perëndimore. Sa larg ishin iluzionet e tyre për atë botë nga mospërfillja e përgjithëshme me të cilën u servirën prej saj. Vite më parë, në një komision me përfaqësues amerikanë që shqyrtonin kërkesat e kandidatëve për studime në shkollat e larta ushtarake të SHBA, përzgjedhja binte më shumë mbi fëmijët e komunistëve. Një pyetjeje të një antari shqiptar se përse pranoheshin pak fëmijë të ish të përndjekurve, kryetari amerikan ju përgjigj se “ata janë të mbushur me mllef dhe ky paraqet rrezikshmëri.” Sigurisht nuk mund të përgjithësohet ky episod, por mbetet trgues i një mendësie jo të dobishme në lidhje me ata që gjithënjë kishin ëndërruar një jetë tjetër. Në përfytyrimin e tyre këtë jetë e kishin binjakëzuar me botën Perëndimore, parimet, vlerat dhe institucionet e saj. Frika nga hakmarrja e kësaj shtrese të popullsisë, e hasur jo vetëm në kastën e lartë të komunistëve, por edhe në mjediset katolike e socialiste të Evropës, e bashkuar me prirjen për të mos vënë në pah krimin komunist, në gjithë gjërësinë e thellësinë e tij, bënë që përparësia, që duhet të kishte ajo në sistemin demokratik, të mbetej vetëm një shpresë e vakët dhe e pasendërtuar. Ajo frikë e hamendësuar nga shumë anë në rrjedhën e këtyre viteve nuk u përligj, mbasi hakmarrjet që priteshin nga njerëzit, të cilëve nomenklatura komuniste ju kishte gjymtuar jetën, nuk u vërtetuan. Kjo ndodhi për shpirtmadhësi, për frikë ndaj ligjit, falë një prirjeje për të mos ndërlikuar më shumë jetën, apo për motive të tjera, të cilat gjithkush mund t’i përceptojë simbas botkuptimit të tij. Por besoj se askush nuk mund të mohojë faktin që qëndrimi i asaj shtrese të popullsisë qe një leksion stili e morali në shkallën më të lartë, që tregoi epërsinë e saj të pakundërshtueshme shpirtërore ndaj xhelatëve të tyre, gjë që çuditërisht askush nuk ka dëshirë t’a verë në dukje. Ata mjedise të së majtës evropiane, të bashkuar me ish komunistët, në të cilët kanë hyrë me të drejta të plota edhe pasardhësit e PPSHsë, thellë në vete gjejnë me vend dhunën kundër “fashistëve”, paçka se ajo dhunë rëndoi mbi tre breza njerëzish të pafajshëm. Kështu ata bënë çmos që të shmangeshin proçeset për dhjetra mijëra dënime të ndryshme në kundërshtim të plotë me Kartën e të Drejtave të Njeriut dhe ndihmuan drejt për së drejti që klasa politike komuniste, me ndonjë makiazh të vogël emërtimi, të ruante funksionin e saj drejtues edhe në sistemin e ri.Ky qëndrim ishte në përputhje konceptet e parimet që kishin shoqëruar historinë e tyre të mbas luftës.Simbas Viktor Zaslavskit, një studjues i njohur, profesor i sociologjisë në Universitetin Luiss të Romës, drejtuesit e të majtave evropiane, sidomos komuniste, “ karshi popullsive të tiranizuara të Bllokut sovjetik tregonin një indiferentizëm absolut, sikur të bëhej fjalë për mish për top që duhej të bëhej theror në fushën e betejës së historisë, që të kishin mbështetjen e shtypësve të tyre, për të zënë pushtetin në Perëndim. Ishte një qëndrim cinik, mbi të cilin shumë pak, në të majtën, kanë bërë një provim të vërtetë ndërgjegjeje.”. Ja pra pse flitet pak ose aspak në Evropë për krimet e komunizmit, ja pse hasim në dukuri të tilla që ish kuadro të Sigurimit të Shtetit gëzojnë strehim politik e pensione në Itali, ndërsa një dorë pleqsh në moshë të thyer, vëllezërit Popa, megjithëse kishin rrezikuar jetën për të hyrë në ambasadën italiane e për të jetuar në Italinë e ëndërruar, të riatdhesohen pa asnjë mundësi jetese në Shqipërinë e drejtuar nga Fatos Nano e shokët e tij. Në fjalën e z.Alia ravijëzohet qartë një strategji për të ardhmen e shoqërisë shqiptare që nuk ndryshon aspak nga ajo e projektuar dhe zbatuar prej partisë komuniste që nga lindja e saj deri në fundin e rremë. Është strategji e bazuar mbi terrorin e mashtrimin, mbi grabitjen e mos respektimin e asnjë të drejte njerëzore. “Të burgosurit dhe të persekutuarit janë të moshuar, nuk kanë fuqi dhe janë të pa rrezikshëm. Duhet të kemi kujdes nga fëmijët e tyre. Por këta, duke ju dhënë nga një pashaportë dhe duke ju bërë presion do t’i largojmë nga Shqipëria. Ata që do të pretendojnë, kundërshtojnë apo do të këmbëngulin, do të lëndohen e do të ndëshkohen. Pasuria e tyre na përket Neve , sepse Ne e bëmë.” Ata që sot trumbetojnë me forcë se komunizmi tashmë i përket së shkuarës,në leximin e kësaj pjese besoj se do të kenë rast të rishikojnë dhe një herë bindjet e tyre. Komunizmi i “reformuar” vazhdon t’a shohë Shqipërinë me të njëjtat syze që e kishte parë paraardhësi i tij. “Lufta e klasave” do të vazhdojë siç vazhdon ndarja e shqiptarëve në “të mirë” e në “të këqinj”. Ndryshojnë vetëm metodat, fasada e tyre. Ato bëhen më të holla, më dinake mbasi duhet të ruajnë formën “demokratike”, por në fakt janë më mizore, më të pamëshirshme në thelbin e tyre. Nuk është vështirë që nga fjalët e Alisë të përfytyrohet një vend që braktiset nga bijtë e bijat e tij, në një dramë të fuqishme në të cilën regjizori pa emër e fytyrë vë në skenë diçka që i shëmbëllen një lloj spastrimi klasor, një lloj ndarjeje, kriteri bazë i të cilit është vetëm prejardhja, të lindurit me një mbiemër të caktuar që diku, në disa regjistra të fshehtë, është vënë në një rreth të kuq. Dikur këta qytetarë të kategorisë së dytë , mbasi ju ishte marrë pasuria, mbaheshin të mbyllur. Tani duhet të përzihen sepse nuk duhet të jenë të pranishëm në rindarjen e pasurisë, që “ ju takon” atyre, të tjerëve. Ata duhet të ikin, të enden nëpër botë në kërkim të një jete më të mirë, mbasi Vendi i tyre, Shqipëria, duhet të vazhdojë të mbetet pronë e komunistëve të cilëve”ju takon” t’a gëzojnë brez mbas brezi duke grabitur, duke e përçarë, duke e poshtëruar në sytë e botës, duke e sunduar në të gjitha format. Kush do t’i kundëvihej kësaj “aksiome” do të ballafaqohej me ndëshkimin që do të kthehet në origjinën e tij, në plumbat pa emër të njësiteve guerrile, ose dinamitin në pragjet e shtëpive. Vrasjet pa emër të viteve nëntëdhjetë e deri në ditët e sotme, ndoshta e kanë zanafillën në atë Fjalë ogurzezë të të fundmit Kryetar të Shtetit zyrtar komunist... Tani e tutje ky Shtet duhet të ndërrojë petk, duhet të heqë uniformën ushtarake ala Mao, duhet të veshë kostumin e kollaren, për të hyrë në sallonet e Brukselit e të Strasburgut. Në fjalorin e tij nuk duhet të ketë më “luftë klasash”, “luftë kundër kapitalizmit”, “diktaturë e proletariatit” e të tjera shprehje të këtij lloji. Atje do të hyhet duke hymnizuar “lirinë”, “demokracinë”, “tregun e lirë”, “solidaritetin atllantik”, “të drejtat e njeriut”. Të gjitha këto duhet t’i shërbejnë si gjethe fiku një synimi të qartë, një besimi të palëkundur, një vendimi të pakundërshtueshëm të kupolës komuniste, të shkruar me gërma të kuqe si gjaku , me të cilin do të mbrohet, po të jetë nevoja: Shqipërinë do t’a gëzojmë Ne dhe fëmijët tanë. Kjo do të ishte, në projektin ramizian, Shqipëria demokratike. Nuk do të përbënte ndonjë çudi nëse do të quhej vetëm një projekt, sado cinik e kriminal që është. Nuk mund të pritej diçka tjetër nga një kastë që ishte rritur me pushtetin në dorë, mospërfillëse ndaj interesave të popullit që e mbante në kurriz. Asnjëherë deri ahere udhëheqja komuniste shqiptare nuk kishte qënë kaq e sinqertë në paraqitjen e saj, kaq e zhveshur nga demagogjia, kaq e tejdukëshme në qëllimet e saj. Asnjëherë nuk e kishte shpalosur kaqë hapur thelbin e qënies së saj, që ishte vetëm ideja e pushtetit mbi një popull që ishte marrë nëpër këmbë e qorollisur aq gjatë n’emër të “interesave” të tij. Tejdukja ramiziane në këtë Fjalë para Byrosë politike na jep në tërë vërtetësinë e saj rrënqethëse portretin e saktë të komunizmit shqiptar. Në lakuriqësinë e tij ai zhvishet nga të gjitha fjalët e bukura e reduktohet në një grusht njerëzish, pa ideale, pa parime, pa moral, pa skrupuj, që ka vetëm një qëllim: ruajtja e pushtetit me çdo kusht, me çdo mjet, me çdo çmim. Kjo e vërtetë merr përmasa tragjike kur mendohet se, për gati gjysëm shekulli, ky grusht njerëzish ka mashtruar në mënyrë marramendëse miliona shqiptarë, duke ju prrallisur mbi idealet, mbi interesat e popullit e të atdheut, mbi parimet, besnikërinë ndaj tyre e luftën për mbrojtjen e tyre, mbi moralin proletar, njeriun e ri e dokrrat e tjera të këtij lloji, duke u “përgjëruar” për çështjen kombëtare e bashkatdhetarët jashtë kufijvet. “Kosova është në pragun e shpalljes së Kushtetutës. Le të bëjnë si të duan, sepse ne kemi platformën tonë.” Një indiferentizëm që arrin deri në cinizëm, jo sikur bëhet fjalë për gjysmën e ndarë e të dhunuar të kombit, por për një popull të panjohur të Azisë apo Afrikës. Ky ishte qëndrimi i vërtetë i komunistëve shqiptarë ndaj vëllezërvet të gjakut. E kishin shpalosur atë gjatë luftës, kur nuk patën guximin apo vullnetin të mbronin kufijtë e rifituar të Shqipërisë, kur s’patën kurajon as të kërkonin referendumin për Kosovën që ju kishte premtuar vetë Titoja në Bujan. E kishin tregur që në agimin e pushtetit të tyre, duke miratuar në heshtje vrasjet masive të kosovarëvet nga ushtarët e Titos si në rastin e masakrës së Tivarit, apo më vonë shpërnguljet e tyre nga trojet e degdisjet në Anadollin e largët nga udbashët e Rankoviçit. Megjithatë, nëpërmjet propagandës demagogjike, kishin arritur të bindnin një pjesë të mirë të kosovarëve se Qeveria e “Shtetit-amë” dhe “Baca Enver” mendonin ditë e natë për ta. Në përfytyresën e tyre Shqipëria komuniste kishte marrë formën e ylberit, drejt të cilit ktheheshin të gjitha shikimet. E vërteta qëndronte krejt ndryshe. Ata që u munduan t’a “kapërcejnë” ylberin, për të gjetur lirinë , larg dhunës sërbe, e kuptuan shpejt duke provuar burgjet e internimet si “agjentë jugosllavë” se cila ishte e vërteta. Të tjerët do t’a kuptonin vonë, shumë vonë, kur panë me sytë e tyre se si ishte katandisur Shqipëria nga Baca e ndjekësit e tij. Ka prej tyre që nuk e kanë kuptuar ende e vazhdojnë t’i thurin hymne në internet. Është e drejta e tyre, por do të bënin mirë të lexonin frazën e vetme që, në drejtim të Kosovës e cila luftonte për mbijetesë mbas fjalimit ogurzi të Millosheviçit, shqiptonte Kreu i komunistëve të “Dheut amë”. Do të bënin mirë t’i kërkonin falje atyre mijra shqiptarëve , që kërkuan lirinë në oborret e ambasadave të huaja atë 2 korrik 1990, të cilët u damkosën prej tyre si “renegatë e tradhëtarë të atdheut”. . Kjo bandë zaptuesish të pushtetit, që nuk tërhiqet para asnjë krimi për t’a përjetësuar atë, ka projektuar me një saktësi që të shtang edhe vitet e ardhshme, kur ai nuk do të mund të ishte më bir i dhunës. Ndryshimet në botë bëjnë të detyrueshëm ndrrimin e stilit. Mashtrimi gjysëm shekullor, në kushte të reja, duhet të përsoset më tej. Tashmë ai nuk do t’u shërbehet vetëm shqiptarëve, të tejngopur me të, por edhe “botës së lirë”, në të cilën zyrtarisht Shqipëria do të kërkojë të hyjë si një “vend demokratik”, që ka lënë pas krahëve përvojën e urryer të “shoqërisë moniste”. Llogaritë bëhen në imtësi e duke marrë parasysh të gjitha rastet. Ka shenja padurimi në rininë shqiptare e mund të ketë orvatje apo prirje për të ndryshuar rrënjësisht gjërat. Kjo mund të bjerë ndesh me projektin e përjetësimit të pushtetit, që sendërtohet nëpërmjet kalimit të tij nga etërit tek bijtë. Pra Shqipëria përceptohet si një mbretëri mesjetare, në të cilën kasta drejtuese i jep vetes të drejtën e trashëgimit të pasurisë e të ofiqeve, siç bënte aristokracia në kohët e hershme. Për të siguruar këtë gjëndje, që do të tingëllonte anakronike në kapërcyellin e mijëvjeçarëve, partia ka vënë në lëvizje të gjitha levat e saj, nga moria e kuadrove deri tek banditët që, me dhunë, do të ligjësojnë vullnetin e saj. “...Prandaj gjithmonë të jemi të pregatitur për të dyja rrugët e mbajtjes së pushtetit: rrugën paqësore dhe rrugën e luftës së armatosur. Ne jemi të pregatitur për të dyja rrugët dhe për këtë kemi organet tona të dhunës dhe njerëz tepër të vendosur që i kemi pregatitur gjithë këto vite me mund dhe sakrifica. Mjerë ata që do të guxojnë të na dalin përpara e të na kundërvihen...” Kuadrot i futën shpejt në punë, duke i shpërndarë nëpër partitë, nëpër organet e shtypit, në institucionet, ndërsa banditët u ruajtën për ditë më të vështira, për sulmin e fundit, për t’i vënë zjarrin Shqipërisë e besueshmërisë së saj më 1997. Në atë rast u shfaqën, në gjithë larminë e mizorisë së tyre, “njerëzit tepër të vendosur” , idhtarët e dhunës së verbër që arritën të djegin të gjallë djemtë shqiptarë të Shikut, që mbronin institucionet. Pati ndonjë që arriti deri në kanibalizëm, duke pirë gjakun e një djaloshi të torturuar e më pas të vrarë nga turma e hazdisur. Si shpërblim ajo “zonjë e nderuar” u bë deputete, ndërsa për djaloshin që ra heroikisht në krye të detyrës, ra heshtja së bashku me lotët e dhimbjen e familjarëve Vetëm pak ditë më parë Presidenti Moisiu pati kurajopn t’a dekorojë si shërbyes i Shtetit , i rënë në krye të detyrës. Kjo do të ishte skema e fundit e strategjisë së pushtetit, një skemë që nuk mbante parasysh asnjë farë respekti as për traditat e moralin e shqiptarit dhe as për rregullat më të thjeshta të së drejtës. Por ustai i kësaj ngrehine me themel krimesh din mirë se në panikun e shembjes së regjimit idhtarët e tij nuk janë të qetë. Përpara është e panjohura e ballafaqimit me botën tjetër, atë të Perëndimit, që ka fituar “luftën e ftohtë”gjysëm shekullore. Mbi atë botë deri ahere ishin derdhur lumenj boje të zezë, pa kursyer shprehjet më fyese. Por edhe ky ballafaqimështë marrë në shqyrtim që herët e për habinë e të gjithëve Kryetari Alia nxjerr në shesh kartat e kredisë, që prej shumë vitesh mbaheshin të fshehta. “Nëse lind nevoja do të kemi edhe mbështetjen e aleatëve të jashtëm ideologjikë në pushtet, të cilët nuk është nevoja tua përmënd. Pavarësisht problemeve që na ndajnë me ta, kini parasysh se na bashkon kauza jonë e përbashkët, që është pushteti i komunistëve, pavarësisht nga nuancat dhe diskonkordancat e përkohëshme. Përveç aleatëve ideologjikë, nëse do të jetë nevoja , do të keni edhe mbështetjen e aleatëve të tjerë në Perëndim, me të cilët kemi ruajtur fijet e lidhjeve të vjetra për hir të interesave të mëdha. Shoku Enver dhe Unë, i kemi ruajtur këto lidhje të domodsdoshme dhe jetike, që në fund të fundit, garantonin pushtetin tonë popullor, të cilin do ta ruajmë si sytë e ballit edhe tani edhe në të ardhmen dhe përgjithmonë...” Është kjo një nga pikat kulmore e më interesante të Fjalës që spjegon shumë “enigma”, jo vetëm të së shkuarës por edhe të viteve të kalimit në të ashtuquajturën demokraci. Mendimi fluturon larg, në vitet e mjegullta të luftës civile, kur ndihmat i shkonin partizanëve e jo forcave nacionaliste, kur Miladini detyronte Enver Hoxhën të bënte copa-copa marrëveshjen e Mukjes, që përkonte me strategjinë aleate të luftës pa i lëvizur qerpiku, kur prijsit nacionalistë braktiseshin në Shqipëri e trajtoheshin si robër lufte në kampet e aleatëve në Itali apo Greqi, kur ata gjenin çfarëdo preteksti për të mos zbarkuar në Shqipëri në ndihmë të forcave kundër komunistëve, të grumbulluara në Veri, kur Mbretit të Shqipërisë nuk i jepej mundësia e kthimit në atdhe mbasi kështu kishin vendosur komunistët, kur... Mbas një flurudhe gjysëm shekullore mendimi ndalet në vitet e para të ndryshimit, në kohët e shpresave të mëdha, në përfaqësuesit e ndryshëm të Evropës që predikonin paqen, faljen, që i vinin në një rrafsh ata që vinin nga përvojat e përndjekjeve dhe ata që i kishin vënë në jetë ato, që i jepnin strehim politik ish kuadrove të Sigurimit që “kërcënoheshin” nga “regjimi i Berishës”, që parapëlqenin të diplomuarit e regjimit kundrejt të “pashkollëve” të kundër regjimit për t’ju dhënë mundësinë e emigrimit. Mbas blindimit që i bëhet së ardhmes nga lidhjet e vjetra e të reja me ish miqtë e ish armiqtë, Kryetari Alia përfundon fjalën e tij me një shprehje besimi, që nuk le shteg për mëdyshje: “Fitorja dhe pushteti do të jenë përjetësisht Tonat.”. Sikur t’a kisha lexuar këtë material më 1990-91 do t’a kisha quajtur si shprehje e delirit të një diktatori që nuk don të besojë fundin e tij, si ëndrra që i serviren bashkëpuntorëve për të mbajtur gjallë moralin e trupës që po shpërbëhet nën peshën e gërmadhave, si prodhimin e një truri të nxehur nga ethet e pushtetit. Fjala e tij do të më shëmbëllente më shumë me optimizmin e Hitlerit që, megjithëse i rrethuar nga të gjitha anët prej ushtrive armike, shpresonte të fitonte luftën në çastin e fundit me bombën atomike që shkencëtarët e tij po mundoheshin të prodhonin. Sot, mbas pesëmbëdhjetë vitesh, që në ecjen e tyre kanë plotësuar mozaikun që Ramiz Alia vizatonte më 1989, një trishtim më kapllon shpirtin e më paralizon mendimin. “Vëndi i mjerë, trëmbet kur sheh veten. E kishim nënë dhe na u bë varr, ku s’qesh veç buza e ndonjë të marri, ku psherëtimat, klithmat e rënkimet, që ngjethin erën s’kanë të numuruar...” Kjo nuk ishte Skocia e Makbethit, por Shqipëria e Enverit dhe e Ramizit. Në të kaluam pjesën më të madhe të jetës pa liri, pa të drejta, pa zhvillim, në mjerim, në terror psikologjik e policor. Patëm një shkulm gëzimi kur pamë murin e Berlinit duke u prishur e rrëzimin e qeverive komuniste në vendet e tjera. U entuziazmuam deri në ngazëllim atë 20 shkurt të 1991 shit, kur pamë të rrëzohej e të tërhiqej zvarrë monumenti i diktatorit. I besuam me gjithë zemër ndryshimit të jetës sonë e të jetës së Vendit. Me naivitetin e një fëmije i besuam të gjithëve: partive që mbinin si këpurdha e drejtuesve të tyre që përgjëroheshin për demokracinë, premtimeve për një Shqipëri evropiane e çeqeve të bardha, Perëndimit se do të na priste krahë hapur e do të na bënte menjëherë të pasur, idesë se do të kishte një dënim për kriminelët e një shpërblim për viktimat e tyre. Por, mbi të gjitha i besuam përfytyrimit të një shoqërie që dal ngadalë do të shkëputej nga historia, idetë dhe praktikat e shkuara, për të ecur përpara në rrugën e lirisë, të zhvillimit ekonomik, të mirëqënies e të qytetërimit, një shoqërie që do të përtërihej në vazhdimësi e do të dinte të vlerësonte mundësitë e saj potenciale në të mirë të saj. Sot kuptojmë se të gjitha iluzionet tona mbetën vetëm të tilla, se ne qemë robër të një mashtrimi të madh, se demokracia jonë duhej futur në thojza. Uinston Çërçill thonte se “Burri më i madh i Shtetit nuk mund të parashikojë më shumë se gjashtë muaj”. Mbas pesëmbëdhjetë vitesh sot janë vërtetuar të gjitha “profecitë” e ish Kryetarit Ramiz Alia. Është shprehje e gjenialitetit politik të tij, e aftësive mediatike, apo është një fatalitet historik që vazhdon të përcaktojë jetën tonë, në trajtën e një sundimi të tejzgjatur të një kaste që përcjell në breza një etje të pashuar vetëm për pushtet? A mund të kishin marrë tjetër drejtim ngjarjet e dukuritë e këtij tranzicioni të tejzgjatur? Deri kur do të mbetemi robër të një skeme që na ka shkaktuar kaqë dhimbje e që vazhdon të paragjykojë t’ardhmen tonë? Deri kur do të vazhdojmë të jetojmë në prehrin e atij mashtrimi të madh që na shoqëroi në këto vite? Deri kur, me naivitetin tonë, do të vazhdojmë t’a ushqejmë atë mashtrim, duke i besuar ende atyre që e sendërtuan atë simbas ideve të kryemjeshtrit? Ndoshta ka ardhur koha që secili, në ndërgjegjen e tij, t’i përgjigjet këtyre pyetjeve e përgjigjet të derdhen në detin e gjërë të vetëdijes së përgjithëshme të Popullit e Kombit, që ka nevojë për një shkundje, për një ringjallje, për një rivlerësim të vetes... U mundova të shtjelloj në këtë shkrim një sërë përsiatjesh rreth këtyre viteve, tashmë të mjaftueshme si kohë, për të bërë ndryshimin e nevojshëm , që do t’a kishte çuar Shqipërinë më pranë Evropës si nivel jetese, si mendësi institucionale, si bashkësi njerëzish që, mbasi ka kryer provimin e ndërgjegjes për të shkuarën, e shikon t’ardhmen me besim e synime të qarta.Kur u rrëzua e u tërhoq zvarrë monumenti i diktatorit këto ishin ëndrrat e pjesës më të madhe të shqiptarëve. Sot, fatkeqësisht, këto mbeten përsëri ëndrra. Shqipëria mbetet e lidhur , në një masë të bollshme, me të shkuarën e saj e nuk është në gjëndje t’a heqë nga supet. Mendësitë, njerëzit e simbolet e saj zotërojnë kudo, së bashku me mjerimin, paligjshmërinë, arrogancën e kastës së re, të shartuar mbi trungun e vjetër. Bilanci i këtyre viteve mbetet i varfër në nivel bashkësie, megjithëse nismat vetiake të shqiptarëve kanë rezultate të dukëshme brënda e jashtë Vendit. Edhe njëherë tjetër treguam se na tërheq më tepër “çështja e humbur”, sikur duam t’i japim të drejtë edhe sot historianit të madh të dyqind viteve më parë. Përsiatjet e mija u përpoqën të spjegojnë këtë kohë jo të shkurtër kalimi, me të gjitha peripecitë, dështimet, mos arritjet e problemet e saj, simbas një projekti të hartuar me shumë dinakëri mbi pesëmbëdhjetë vite më parë dhe të vënë në jetë, me shumë përpikmëri, në gjithë ata vite. Do të desha që ky arsyetim i imi të ishte vetëm një hamëndje, një ëndërr e keqe, që ecuria e ngjarjeve të mos vërtetonte bindjen, që besoj se nuk është vetëm e imja, sado fantazi politike të duket. Mendoj se ju takon atyre që, në një mënyrë apo në një tjetër, patën dhe kanë barrën e përgjegjësive për vendimet e marra në jetën e sferës drejtuese të Shtetit, të vërtetojnë të kundërtën. Përndryshe , më e pakta detyrë morale karshi të sotmes e së ardhmes, është të spjegojnë pse u bënë pre dhe sendërtues të atij projekti, që po i kushton aqë shtrenjtë këtij Vendi.