Kulturë
Xhemaledin Salihu: Dasma shqiptare në Preshevë
E premte, 13.09.2013, 06:28 PM
NGA TRADITA JONË
DASMA SHQIPTARE NË PRESHEVË DHE RRETHINË SOT
Shkruan: Prof. Xhemaledin SALIHU
“POPUJT QË NUK KANË
NJË TRADITË TË DASMËS, MUNDOHEN TA KRIJOJNË ATË, NDËRSA NE
“Tek gjenaratat e reja duhet të rizgjohet përgjegjësia për dasmat e sotme dhe ndjenja e dashurisë për traditën e rivlerësimin e saj.”
Hyrje
Kohëve të fundit,
edhepse familjet shqiptare në Luginë të Preshevës i ka kapluar gjendje e rëndë
ekonomike dhe sociale, ato prapseprap organizojnë dasma dhe gazmende familjare
të mëdha, në restorante luksoze dhe të mëdha, ku harxhohen shumë para dhe i
tërë buxheti familjar. Bile, kjo gjendje familjare ekonomike ka arritur
kulminacionin e varfërisë të skajshme, dasmat dhe gazmendet familjare nuk
organizohen në raport me këtë gjendje të vështire familjare e shoqërore, por
ato harxhojne aq shumë sa që familja shqiptare merr kredi, merr hua, vetëm e
vetëm për ta përballuar fejesën e vajzës apo djalit, synetin, martesën e vajzës
apo djalit apo edhe ndonjë gazmend tjetër familjar, që të mos koritet para
komshive, para mëhallës, para dashamirëve e shokëve si dhe miqasisë.
Pra, familja
shqiptare paguan kosto të mëdha për një dasëm apo gazmend tjetër fasmiljar. E
gjithë dasma dhe gazmendi familjar ndodhin brenda një nate-mbrëmjeje.
Koston e dasmave
dhe gazmendeve familjare e rrisin edhe më tepër familjet shqiptare të punësuara
në botën e jashtme, të cilat harxhojnë shumë para në këto gazmende.
Këtë kosto dhe këto
harxhime familja shqiptare e Preshevës nuk është në gjendje t’i mbajë edhe më,
sepse ato dita-ditës edhe më shumë po varfërohen.
Dasma preshevare,
përshkak të emigracionit të familjeve në botën e jashtme ndodhin brenda një
dite dhe gjatë pushimeve verore edhe ato në muajin qershor, sidomos në korrik
dhe gusht.
Pra, dasma e familjes
shqiptare në Preshevë sot është shumë e shtrenjtë dhe u kushton familjeve me
mijëra euro, si për rezervimin e restoranteve sa më luksoze, rezervimin e
ushqimit sa më të mirë për krushqit ashtu edhe për qepjen e fustaneve sa më të
shtrenjtë për nusen dhe gratë. Pas një ekspozimi revial, brenda një nate të
dasmës, të gjitha këto marrin fund
brenda natës, brenda një defilimi të shtrenjtë të fustaneve të nuses dhe grave,
të ushqimit dhe restoranteve. Pastaj disa familje shqiptare për dasmat
harxhojnë dhe bëjnë shpenzime të mëdha në kontraktimin e orkestrave popullore
me këngëtarë të njohur të estradës. Këtu nuk përfillen kriteret e vlerave, por
vetëm të jenë emra të njohur të orkestrave dhe këngëtarëve. Bile disa familje,
për ta ngritë rejtingun dhe për ta treguar pasurinë familjare angazhojnë edhe
orkestra folklorike dhe grupe të daulleve dhe të surleve. Në këto dasma luhen
edhe vallet e burrave, por si është më së keqi, pa ndonjë vlerë vallëzuese dhe
ato valle skajmërisht bastardhohen, pos
në ndonjë dasmë apo gazmend familjar, ku qëllojnë valltarë të mirë dhe
luajnë valle të vërteta dhe të mirëfillta burrash të Preshevës.
Angazhimi i
veturave të shtrenjta, i pajtoneve edhe më tepër rritë koston e harxhimeve të
dasmave të familjes edhe ashtu të varfër shqiptare. Por karshilluku para
farefisnisë, para mëhallës, para shokëve edhe më i varfëron familjet shqiptare.
Kostoja e një dasme
të sotme shqiptare është shumë e lartë dhe marramendëse dhe i kushton shumë
familjes sa që rrezikohet edhe mirëqenia dhe ardhmëria e saj.
http://rtvpresheva.tv/lajme/ar/1238Ritet dhe traditat
e dasmave shqiptare duhet t’i kultivojnë edhe brezat e rinj. Por në fakt
kjo nuk po ndodhë pasi në dasmat tona po përdoren dhe futen elemente të
perëndimit apo edhe të lindjes, elemente të huaj që i tjetërsojnë ritet dhe
traditën e kultivuar të dasmës shqiptare. Në dasmat e sotme shqiptare shumica e
riteve janë të huaj, të huazuar apo të importuar nga vendet e perëndimit apo
edhe të lindjes. Të gjitha traditat shqiptare kanë filluar të rrënohen si
pasojë e kopjimit nga popujt e tjerë , ku populli ynë me këto sjellje po tenton
të tregohet si i evropianizuar.
“Nuk është në
traditën e shqiptarëve komercializimi i dasmës. Si rregull nuk çohej para në
shtëpinë e atyre që martoheshin, por dhurata si për shembull dashi ose diçka
simbolike si sheqer, etj.
Sipas mendimit tim, më mirë të bëhen dhurata simbolike sesa të detyrosh në një
farë mënyre të ftuarit e tu të dorovisin para, edhe kur janë të varfër.
Komercializimi i dasmave është bërë një gjë vullgare. Një rit tjetër interesant
por edhe human i traditës shqiptare është ai i sponsorizimit siç do të
shpreheshim sot, i pajës së nuses së varfër nga familjet e pasura” thotë
psikologu Zuhdi Dervishi, në gazetën Shekulli.
“Shqiptarët kanë
qenë të lidhur ngushtë me traditën, por kur erdhi demokracia, e cila si duket
na pëlqeu të gjithëve, dalëngadalë fillojë të harrohet edhe tradita shqiptare,
e cila me shekuj ka qenë e pranishme ndër ne dhe është mbrojtur me xhelozinë më
të madhe. Por, gjithmonë vjen një kohë kur duhet të lihet anash diçka për ta
pranuar një diçka tjetër të re”, thotë Dilaver Kryeziu, koreograf i njohur i
Ansamblit Kombëtar “Shota” në Prishtinë, në Kosova sot, më 04.10.2008
Ajo çfarë ka
karakterizuar dasmat në Preshevë e Bujanoc ishte hallallëku i vajzave nga
familjarët e saj, më të afërmitë e nuses.. Rit që përcillej me këngë të vajzave
gjatë natës së Kanagjeçit, kur nuses i vehej kana. Hallallëku ishe traditë dhe
veçori e dasmave shqiptare vetëm të kësaj treve, andaj kjo traditë dhe ky rit
duhet të ruhet edhe më tutje, por vetem me origjinalitetin e saj e jo me
improvizime sikur po ndodh, kohëve të
fundit në dasmat tona, ku një grup vajza të paguara i vejnë kanën nuses dhe
dasmoreve me para.
1. Ritet e Dasmës preshevare, dikur
Ritet e Dasmës
preshevare janë një traditë e kahershme e kultivuar me shekuj dhe ndër mote të
shumta. Ato, po ashtu u bartën brez pas brezi, duke futur elemente të reja apo
edhe duke hequr elemente të riteve në dasmën popullore, por gjithmonë duke
ruajtur origjinalitetin dhe traditën shqiptare dhe kjo traditë mbeti në mendjen
e çdo shqiptari në Preshevë me rrethinë. Bile, këto mbeten trashëgimi
shpirtërore e popullit shqiptar në këto treva.
Ritet e dasmës
preshevare, dikur ishin: 1.Fejesa e djalit, 2.Fejesa e vajzës, 3.Pritja e dorës
së nuses në shtëpinë e djalit (fejesa e djalit), 4.Përgatitjet për dasmë,
5.Vadja, dërgimi i rrobave për nusen dhe niqahu, 6.Ndodhja e dasmës në
Preshevë, 7.Dita e marrjes së nuses-shkuarja e krushqëve, 8.Nata e fundit (nata e hoxhës), duaja, dhëndri hyn në
gjerdek, 9.Kulaçi i Nuses-rit i dasmës preshevare, 10.Vizita e parë e dhëndrit në shtëpinë e nuses, 11.Shkuarja babagjysh-vizita e babait të nuses në shtëpinë e
dhëndrit
/ më
shumë lexo:Xhemaledin Salihu, Ritet e dasmës shqiptare në Preshevë me rrethinë,
me theks të veçantë vallet e burrave në dasmën preshevare, në librin : DASMA
SHQIPTARE NË PRESHEVË DHE RRETHINË, DIKUR DHE SOT, PRESHEVË, SHTKK,
2.Ritet e dasmës preshevare me rrethinë, sot
Disa rite dhe tradita e dasmës shqiptare në Preshevë dhe rrethinë dikur të ndërtohen, të shtrohen, të ndodhin dhe të aplikohen në dasmat e sotme preshevare.
2.1. Vadja, dërgimi i rrobave për nusen dhe niqahu
Pasi bëhen
përgatitjet për dasmë, familja e djalit dhe e vajzës merren vesh për”vadën”
ditën e fillimit të dasmës. Caktohet dita e dorëzimit të rrobave apo siç
i thonë preshevarët: teshave (fustanet, dimitë, jeleku, etj) që familja e
djalit i përgatit për nusen për t’i dërguar në familjen e vajzës. Rregullisht
teshat e nuses dërgohen në mbrëmje, sigurisht ikja nga mësyshi i teshave.
Teshat i dërgojnë grupi i burrave të moshuar, ndërsa edhe nga ana e familjes së
vajzës në pritje ftohen të afërmit dhe dajallarët e vajzës, si dhe hoxha i
katundit apo i mëhallës.
Niqahun duhet ta kryejë Hoxha me dëshmitarë, por duke i regjistruar shënimet në librin e ofiqarisë që duhet të formohet nga Hoxhallarët, e jo ato shënime të mbahen me fleta, të cilat më vonë tjetërsohen apo humbin. Më këtë krijohet Libri i Ofiqarisë apo Ofiqaria Fetare, sikur dikur që e ka mbajtur Hfz Lutfi Ahmedi i Preshevës apo edhe ndokush tjetër.
2.2. Dita e marrjes së nuses-shkuarja e krushqëve
Në Preshevë, kaherë
në traditën popullore, dasmat dhe gazmendet familjare, por edhe kombëtare bëhen
me daulle e zurle, ndërsa te gratë ato bëheshin me dajre. Madje, familjet e
pasura në ditën e marrjes së nuses organizonin tubime dhe gazmende popullore,
në pritje të ardhjes së nuses dhe krushqëve.
Sot, dasmat
preshevare ndodhin dhe bëhen me makina luksoze, por edhe me mjete të tjera:
helikopter etj. që rrisin koston e dasmës dhe janë vetëm pronë e familjeve
shumë të pasura. Këtë trend nuk mund ta përcjellin edhe familjet tjera
shqiptare që kanë një gjendje mesatare ekonomike. Andaj duhet që në dasma shqiptare,
krushqit të shkojnë me makina, me modesti,me familjarë, me burra të moshuar dhe
të kryhen po ato rite e dasmës preshevare, si dikur, psh. teslimi, që sipas
mendimit tonë nuk e rritë koston e dasmës. Dikur në dasmat shqiptare krushq
shkonin njerëz të urtë, të zgjuar, e të shpejtë në të menduar, për shkak të
batutave që vinin nga ana e njerëzve të nuses.
Sirena e makinave mos të përdoret gjatë gjithë rrugës në të shkuar dhe duke ardhur nga shtëpia e nuses, por vetëm në të nisur, në të arritur afër shtëpisë së nuses, në të dalur nga shtëpia e nuses dhe në të arritur afër shtëpisë së djalit, për të paralajmëruar dasmorët, krushqit dhe familjarët se u mor nusja. Ndërsa ramja e sirenave gjatë gjithë rrugës është primitive, ndonjëherë i shqetëson banorët e atij vendbanimi dhe sjellë ndonjëherë edhe shqetësime se çfarë po ndodh në vendbanim.
3. Ndodhja e dasmes preshevare brenda një nate
Dasmat shqipare,
dikur organizoheshin disa ditë, jemi të mendimit se koha e shkurtër e pushimeve
të familjeve që punojnë jashtë dhe globalizimi në kohë kërkojnë që edhe dasmat
preshevare të ndodhin brenda një nate, një mbrëmjeje argëtimi, ku ftohen
dasmorët. Këtu duhet reduktuar me ftesën vetem të familjarëve, shokëve,
komshive dhe miqëve e jo siç po ndodh në Preshevë apo gjetiu për një dasëm janë
ftuar edhe 700 dasmorë.
“Panorama e sotme e
dasmave tona është larg vlerave shqiptare që ato mbartnin më parë. Një dasmë e
konceptuar si një “mbrëmje argëtimi” mund të jetë gjithçka, por jo dasëm
shqiptare. Rituali i dasmës tradicionale shqiptare është një botë e pasur, sot
e braktisur. Ne nuk festojmë si më parë. Festojmë keq!
Tradita e dasmave
shqiptare është nga më të bukurat dhe më të veçantat. Por sot dasma jonë
kthehet shpesh në një spektakël bajat vallesh, gatimesh dhe sjelljesh të
huazuara.” thotë Arjan Sukniqi, koreograf i njohur i Shqipërisë për gazetën
Shekulli.
A. Sukniqi vazhdon: Dasma është kthyer në një spektakël. Në një koncert që njerëzit e shtëpisë mundohen më tepër të kënaqin të tjerët sesa veten e tyre dhe çiftin. Ndërkohë që duhet të jetë e kundërta. Më parë dasma, bëhej nga i zoti i shtëpisë dhe të gjithë duhet t’i përshtateshin zakonit mikpritës të tij, i cili e bënte për të kënaqur veten dhe për të gëzuar çiftin e ri”
3.1.Pritja e dasmorëve
Preferojmë dhe propozojmë që dasmorët mos të sjellin dhurata, por ata që kanë vullnetin e mirë për të ndihmuar të zotin e dasmës të gjejnë forma të tjera të dërgimit të dhuratave në formë të paravë të gatshme.
3.2.Ardhja e nuses në sallën e dasmës
Në dasëm, ardhja e
nuses mos të përcillet me pompozitet, por nusen dhe dhëndrin , ardhjen e tyre
në sallë ta përcjellin prindërit e tyre, vëllëzërit, motrat, dajat, hallat,
nipat, mbesat dhe shokët e shoqet e dhëndrit dhe nuses, duke kënduar orkestri
popullor këngë adekuate për këtë rast, deri në vendin e caktuar për dhëndrin
dhe nusen. Aty, pos prindërve mirë do të ishte të afrohen edhe shokët dhe
shoqet e djalit dhe vajzës.
Nuk preferojmë
vallëzimin e djalit dhe vajzës në rreth me dasmorët të tjerë, sidomos për të
shpërblyer me para nusen dhe dhëndrin, sepse dasmorët janë të barabartë para
zotit të dasmës dhe në dasëm ndër dasmorë ka grupe të ndryshme socio-ekonomike.
Pastaj po ndodh shpesh që nuses t’i dhurojë para një më i largët i familjes
dasmore se sa ata më të afërmit. Kështu lind xhelozia dhe mund të ketë edhe
mosmarrëveshje.
Propozojmë që çifti
me ceremoni të veçantë të kërcejnë valle që i dedikohen vetëm atyre. Valle më
të preferuara do të ishin vallet karshi-karshi, ku vie në shprehje idilika,
dashuria e çiftit e jo përsosmëria e tyre për valle.
Vallet më adekuate për këtë rast do të propozojmë këto: Vallen e Napolonit, Vallen e Shotës dhe Vallen preshevare “Tarazejbek”
3.2.1. Vallja e napolonit
“Vallja e napolonit
është një krijimet folklotike më të kristalizuara të lirikës erotike të qytetit
të Tiranës dhe përgjithësisht të zonës qytetare të Shqipërisë së Mesme… Mënyra
si kërcehet ajo është karakteristike për një pjesë të mirë të valleve dyshe të
përziera shqiptare.”/ Ramazan Bogdani, Vallet e qytetit të Tiranës, Gjurmime
albanologjike, Folklor dhe etnologji,
nr.26-1996, Prishtinë,
Vallja është
luajtur në të gjitha gazmendet familjare, kryesisht në dasma shqiptare. Ajo
luhet nga nusja dhe dhëndri. Të pranishmit e rrethojne çiftin e ri, duke
rrahuar duart dhe me vëmendje e ndjekin vallëzimin, vazhdon Bogdani.
Pastaj, po këtu
Bogdani vazhdon: Napoloni kërcehet qark e qark, masanej me ndalesa, dhe në fund
shpinë më shpinë. Çasti më kulmor, më shprehës, arrin me figurën e tretë,
valltarët afrohen në qendër të sheshit, të restorantit, takojnë lehtë me supin
e djathtë shpinë më shpinë njëri-tjetrin dhe kërcejnë rreth vetes.
Vallja e napolonit
shoqërohet edhe me këngë:
Me kaq duhet të mbaroje vallja e napolonit, por jo edhe të vehet karrika për dhëndrin dhe të kallet cigarja që nuk janë elemente tona, por të huaja. Ky element dhe vallëzimi i nuses rreth karrigës, ku është i ulur dhëndri është element i huaj, oriental dhe poshtërues për nusen si dhe trajtimi nuk është i barabartë i dhëndrit dhe i nuses, por shprehet një jo barazi në mes të gjinive. Lirisht mund ta quajme rit që ka ndodhur në haremet e sulltanëve.
3.2.2.Vallja e Shotës
“Nga mënyra e të
ekzekutuarit, vallja paraqitet në disa variante: dy gra a vajza, një grua e një
burrë/ose me dy çifte, dy burra etj. Varianti burrë – grua i kësaj valleje
lirike përshkohet në një masë të konsiderueshme edhe nga elementi erotik. Luhet
në të gjitha tubimet festive dhe më shumë gjatë ceremonialit të dasmës.”,
shkruan Ramazan Bogdani në librin: Çështja e valles popullore shqiptare në
Preshevë dhe rrethinë, Preshevë,
Bogdani vazhdon: Vallja e Shotës nga një vajzë e një djalë përbën variantin më të kristalizuar dhe që lidhet drejtpërdrejt edhe me përmbajtjen erotike. Kërcimi ka atmosferë festive-optimiste, luhet me finesë e elegancë, por edhe me zhdërvjelltësi e ekspresivitet. Valltarët interpretues kërcejnë në vend përballë njëri-tjetrit, në largësi tre-katër metra dhe në rreth të madh njëri pas tjetrit, duke zhvendosur kryesisht nga e djathta dhe duke u ndërruar me njëri tjetrin.
3.2.3.Vallja “Tarazejbek”
Vallja është e
lehtë qytetare, valle preshevare, e cila luhet nga një çift burrash apo gra,
burrë e grua, djalë e vajzë, në rreth, karshi karshi, ballë për ballë. E kanë
luajtur në Mëhallën e Doganëve. Vallja është festive, tek dhëndri dhe nusja
motivon dashuri dhe erotike. Vallja shoqërohet me melodi të lehtë, mund të
shoqërohet me melodinë, këngën preshevare: Gjyzelë, Gjyzelë, shumë e mirë… e me
ndonjë tjetër.
Në dasmën e Preshevës me rrethinë, por edhe më gjërë, këto valle duhet të organizohen nga i zoti i dasmës apo më së miri nga orkestrat popullore në dasëm dhe nuk duhet lejuar futjen e elementeve të tjerë. Vallet e përmendura janë valle shqiptare dhe duhet të kultivohen në dasmat tona shqiptare.
3.3.Në dasëm të largohen urimet dhe pershendetjet
Në dasmat shqiptare
preferojmë dhe propozojmë që mos të praktikohet dhe të hiqen urimet dhe
përdhëndetjet, sepse, ato sjellin mosmarrëveshje edhe tek dasmorët. Për zotin e
dasmës të gjithë dasmorët duhen të jenë të barabartë, andaj edhe urimet dhe
përshëndetjet sjellin pabarazi në mesin e dasmorëve, shpesh dasmorët e grupit
socio-ekonomik që nuk kanë mundësi financiare të urojnë dhe të përshëndesin
ndihen të koritur, ndërsa ata që urojnë dhe përshëndesin ndihen të privilegjuar.
Në dasmat tona jo rrallë herë ndodhin edhe mosnarrëveshje lidhur me urimet dhe
përshëndetjet, sepse ndodh që vallen e merr për ta luajtur edhe ndonjë që nuk
ka uruar apo përshëndetur. Për këtë duhet që i zoti i dasmës të mos lejojë
urime dhe përshëndetje dhe bakshishe për orkestrin popullor, të cilin i zoti i
dasmës e paguan aq sa goditet për krejt mbrëmjen e dasmës, për ti argëtuar
dasmorët barabartë dhe pa dallime sociale-ekonomike.
“Hedhja e parave në
dasëm si rit nuk është tradicional
shqiptar, por është krijuar nga grupet orkestrante që vijnë në dasmë për të
fituar para. Kjo është një mënyrë tipike për të fituar para, madje mund të
konsiderohet si një imponim me dhunë.
Ka qenë më përpara
e kufizuar vetëm si histori sporadike e të pasurve. Të pasurit kishin si të
vetmen mundësi për të shpalosur pasurinë dhe nivelin e tyre, prandaj dhe
hidhnin lekë në valle. Ka qenë kryesisht një traditë e Shqipërisë së Mesme,
ndërsa në jug dhe në very, jo. Edhe sot, kur hedhin lekë në dasmat e jugut
është një stonaturë e paparë. Jugu nuk e ka pranuar deri vonë hedhjen e lekëve
në valle gjatë dasmave, por kohët e fundit e ka pranuar”.thotë Arjan Sukniqi
për gazetën Shekulli.
“Ajo që na befasoi për të mirë dhe të mbarë në këtë
dasmë, ishte thyerja e një shablloni të vjetër tradicional, nga ana e Zotit të
dasmës – Vahid Nasufi , i cili për herë të parë në historinë e dasmave tona
popullore , në ftesat e dërguara për pjesëmarrje të mysafirëve në dasmën e
martesës së djalit të tij, pos fjalëve më të përzgjedhura që i kishte shprehur
në ato ftesa, kishte bërë edhe një befasi të këndshme dhe të pa parë deri më
sot , ku në një shtojcë speciale të shkruar me ngjyrë të kuqe, kishte shkruar
kështu:
“Ju lutemi, që të mos na sillni dhurata dhe të mos dërgoni
“urime e përshëndetje” përmes ansamblit muzikor gjatë dasmës “!
Unë, ju kam ftuar në dasmën e martesës së djalit tim – Arlindit, për ta ndarë
së bashku gëzimin tim jetësor familjar! Nuk ju kam ftuar për të iu gjobitur me
të holla e dhurata të ndryshme , nga se gjatë tërë jetës sime kam
punua për t’ ia siguruar jetën, kushtet dhe ekzistencën djalit tim. Kam punuar
për t’ ia siguruar dasmën, shpenzimet e ahengut dhe të gjitha gjërat e
nevojshme, pa e ngushtuar askënd tjetër!
Kam punua për t’ ia siguruar edhe grupin e këngëtarëve dhe orkestrinën për
argëtimin sa më të mirë të mysafirëve tonë dasmorë, andaj nuk e shoh të
arsyeshme që ta bllokojmë muzikën me të ashtuquajturat “urime e përshëndetje të
dasmorëve tanë”, nga se jemi të vetëdijshëm se secili prej jush , jeni nisur nga
shtëpitë e juaja, me dëshirat dhe urimet më të përzemërta për të na e uruar
dasmën dhe martesën e djalit tonë! Prandaj, nuk ka nevojë që përmes mikrofonave
të bëhen “urime”, duke shpenzuar para më kot dhe duke i vu në pozita të pa
lakmueshme dasmorët të cilët nuk e kanë xhepin aq të rëndë, sa të shpenzojnë
edhe për këso lloj urimesh”!
Ai , nuk i lejoi mysafirët dasmorë që t’ i dhurojnë para nuses gjatë ceremonisë
së vallëzimit për krah bashkëshortit të saj.” shkruan Demir Krasniqi:
Dasmat dhe ahengjet popullore sot, në gazetën Zemra shqitare, më 29 korrik
2009
3.4.Vallet e reja dhe ato të vjetra në dasmën preshevare
Vallet e reja me
orkestër popullor i luajnë të gjithë dasmorët që kanë dëshirë, vullnet për t’u
argëtuar. Por dasma bëhet për familjarët e zotit të dasmës, në veçanti,
përparësi kanë familjarët e ngushtë, vëllezërit, motrat, dajallarët, hallat,
nipat dhe tezet e djalit dhe vajzës. Radhitja në valle : njerëzit e shtëpisë,
daja, halla, tezet, komshijtë.
Për ta ruajtur
traditën dhe për t’i përcjellur brez pas brezi edhe vallet e bukura të vjetra
të Preshevës preferohet ose të goditen daullet ose me orkestër popullor të
dasmës, të luhen edhe vallet e vjetra. Në valle duhet të kapen, si dikur në
odat e burrave të dasmave vetëm 5-6 vallëtarë që i kërcejnë bukur vallet e vjetra. Zgjedhjen e këtyre
vallëtarëve duhet ta bëjë i zoti i dasmës apo ndonjë vallëtarë i vjetër apo që
i din vallet, duke e zgjedhur ekipin e vet për valle. Të tjerët dasmorë që nuk
janë vallëtarë të mirë ose të duartrokasin grupin e vallëtarëve që luajnë mirë
ose të krijojnë grupe të tjera për të luajtur vallet e vjetra. Kjo sidomos vlen
për të rinjtë që nuk i vallëzojnë mirë vallet, por dëshirojnë t’i mësojnë ato.
Vallet
e Preshevës janë:
1.
Vallja e Preshevës “Preshevka” 2. Vallja
e Miratocit “Miratocka” 3. Vallja preshevare:
“Ani jom e ligë, ani jom tue dekë” 4. Vallja e
Marhamës 5. Vallja e Deli Agushit 6.Vallja me këndim
: “Pembe, Pembe” 7. Vallja me këndim: Dimke,
Dimke Popova 8.Vallja e Moravës dhe 9. Vallja:
“Tarazejbek”
Orkestrat
popullore, në dasmat shqiptare duhet t’i mësojnë meloditë e valleve të vjetra,
për ta ruajtur traditën e pasur të trevës tonë me valle.
Valle burrash në dasmën preshevare
3.5.Sofra në dasëm-nata e pulave
Sofrat shqiptare
shtrohen dikur vonë, pasi të largohen familjarët e nuses, dasmorët më të
largët. Në sofër duhet të mbeten familjarët e djalit, por edhe të nuses, shokët
dhe shoqet e djalit dhe nuses. Në sofër duhet të ulen të lartëpërmendurit,
orkestra popullore apo vetëm këngëtari, nusja me dhëndrin në rreth. Kjo sofër
duhët ta zëvëndësojë natën e fundit të beqarisë së djalit me shokë, kur dikur
në dasma nëpër komshi merrnin pula dhe ishte rit i ndarjes së djalit nga shokët
beqarë. Edhe në këtë sofër shtrohet mishi, mund të shtrohet mish pule, pija dhe
këndohet sëbashku me orkestrin këngë të mirëfillta qytetare, të lehta, pa
kërkesa të veçanta për këngëtarin. Në këtë sofër shqiptare plotësohen të gjitha
dëshirat, motivet e djalit, vajzës, familjarëve dhe shokëve të djalit e vajzës,
pa ndonjë kërkesë të veçantë për këngëtarin. Gjatë këtij riti ulet zëri i
orkestrit popullor në minimum, për tu shijuar kënga e mirë, ndërsa dasmorët që
nuk ulen përreth në sofër duartrokasin dhe motivojnë ata përreth sofrës. Kjo
natë, kjo sofër e fundit e djalit dhe vajzës me shokë beqarë duhet të jetë
shumë argëtuese, lirike, idilike dhe motivuese për dashuri të çiftit të posa
martuar, që do të krijojnë familje si dhe në të ardhmenë do të lanë
trashëgimtarë e do ta vazhdojnë llozën e familjes e fisit.
Sofrat gjakovare
paraqesin një thesar të çmuar të trashëgimisë shpirtërore të popullit të
Gjakovës, sepse rreth tyre është kultivuar tradita e muzikës së vjetër.
“Si formë atraktive dhe interesante e përditshmërisë, organizimi i sofrave
muzikore ka ngel edhe në ditët e sotme. Sofrat, ashtu siç e kanë kuptimin e
begatisë familjare, paraqesin edhe begatinë shpirtërore të krijuesit muzikor.
Si të tilla paraqesin një pjesë të vlefshme të trashëgimisë së popullit,” thotë
Kujtim Rrahmani, menaxher i OJQ “Arteza” që e organizoi këtë manifestim,
njofton KosovaLive.
3.6. Nata e fundit e dasmës dhe dhëndri në gjerdek
Në dasëm, në
mbrëmjen e fundit dhe pas mbarimit të sofrës e ndoshta edhe e dasmës, po e
njëjta grup me familjarët dhe shokët e djalit dhe vajzës e përcjellin dhëndrin
për në gjerdek. Akti i ritit përmbushet sikur dikur në dasmat shqiptare, duke e përcjellur dhëndrin dhe nusen deri te
makina dhe më tutje deri në gjerdek, me urime dhe ramja të grushtave pë djalin.
Kështu plotesohet edhe ky rit i vjetër i dasmës shqiptare.
Edhe sot në dasmat
tona preshevare mund të organizohet dhe të ndodh riti i vjetër: Kulaçi i nuses,
vizita e parë e dhëndrit në shtëpinë e nuses, vizita e babait të nuses në
shtëpinë e dhëndrit. Këto rite të vjetra të dasmës shqiptare mund të kryhen
duke shkuar në vizitë dhëndrri me moshatar të familjes, babagjyshi si i themi
në Preshevë me moshatarë të vet apo vetëm familjet e ngushta të dhëndrit dhe
nuses.
/më shumë lexo : Xhemaledin Salihu, Ritet e dasmës shqiptare në Preshevë me
rrethinë, me theks të veçantë valet e burrave në dasmën preshevare, në
librin : DASMA SHQIPTARE NË PRESHEVË DHE RRETHINË, DIKUR DHE SOT, PRESHEVË,
SHTKK,
Përfundim
Duke pasur për bazë ato që i ceka më lart, mund të them lirisht që riti i dasmës shqiptare në Preshevë me rrethinë ndryshon dukshëm nga koha e kaluar e deri më sot. Derisa përpara respektohej tradita e vjetër, prej viteve të tetëdhjeta të shekullit XX e këndej, dasma dhe ritet e saj kanë ndryshuar dukshëm. Vallja popullore që ishte pjesë e pandarë e dasmës shqiptare, e traditës dhe e riteve të saja, e cila u lind dhe u zhvillua së bashku me këngën popullore shqiptare si dhe në dasmën e traditën e saj shqiptare, thuaja që është zhdukur fare. Ato, që gjatë historisë dhe zhvillimit të popullit shqiptar u rritën dhe u zhvilluan krahas zhvillimit dhe rritës shqiptare, rrezikohen të zhduken tërësisht. Ritet e dasmës shqiptare, kënga popullore e sidomos vallja e burrave, që ishin përcjellëse besnike e jetesës së popullit shqiptar, e vuajtjeve, hidhërimeve dhe e gëzimeve jetësore të popullit gjatë shekujve, e që duhet punë dhe betejë shekullore për t’i mbrojtur, evidentuar dhe regjistruar ose dalëngadalë do të treten e të harrohen.
REFERENCAT
1.Agron Xhagolli,
Ramazan Bogdani, Letërsi folklorike, Prishtinë, 1996
2.Çështja e valles
popullore shqiptare në Preshevë dhe rrethinë, Tribunë shkencore e mbajtur në
Preshevë, më 24 dhjetor 2010, Preshevë, SHTKK, 2011
3.Hysen Ahmeti,
Rite dhe këngë dasmash në fshatrat e Bujanocit,Gjilan, 2007
4.Zeqirja Dauti,
Lojëra popullore nga Kosova Lindore, Gjilan, 2009
5.Dilaver kryeziu,
A po zhduken vallet tradicionale shqiptare, Kosova sot, 04.10.2008
6.Zymer Neziri, A
po zhduken vallet tradicionale shqiptare, Kosova sot, 04.10.2008
7.Demir Krasniq,
Një dasmë sa një shtëpi, Gjilan, 2010
8.Xhemaledin
Salihu, Valle dhe këngë popullore të vjetra, Preshevë, 2010
9.Drita
Halimi-Statovci, Veshjet shqiptare të Kosovës, Prishtinë, 2009
10. E njëjta,
Rizgjohet ndjenja e traditës, Ardhmëria.info, 08.08.2011
11.Ilir Sopiani,
Martesat dikur dhe sot, Dituria Islame, nr.250, maj 2011
12.Pëllumb Gorica,
Tradita e dasmës së vjetër në Sulovë të Elbasanit, 2011
13.Demir Krasniqi,
Gjobat nëpër dasmat dhe gazmendet popullore, Zemra Shqiptare, 02.01.2010
14.Plisi i Bardhë,
simbol me rëndësi kombëtare që duhet ruajtur dhe trashëguar ndër breza, Gazeta
“Bytyçi”, 26 gusht 2011
15.Kadri Halimi,
Studime etnologjike, Prishtinë, 1994
16.I njëjti,
Trajtime dhe studime etnologjike, Prishtinë, 2000
17.Bisedë me Ferid
Selimin, lidhur me disa rite të dasmës preshevare, dhjetor 2011
18.Gjurmime
albanologjike, Folklor dhe etnologji, nr. 26-1966, Prishtinë, 1997
19.E njëjta, nr.
25-1995, Prishtinë, 1995
20. Dasma shqiptare
në Preshevë dhe rrethinë, Tribunë shkencore e mbajtur në Preshevë më 24 e 25
dhjetor 2011, Preshevë, SHTKK, 2012
21. Demir Krasniqi: Dasmat dhe ahengjet popullore sot,
në gazetën Zemra Shqiptare, më 29 korrik 2009
/Autori është kryetar i Shoqatës për Trashëgimi dhe Krijimtari Kulturore i Luginës së Preshevës me seli në Preshevë/