Kulturë
Luan Kalana: E folura, dialekti i Devollit dhe gjuha letrare kombëtare shqipe
E diele, 22.04.2012, 09:31 AM
LUAN KALANA
E folura, dialekti i Devollit dhe gjuha letrare kombëtare shqipe
Gjuha shqipe nje nga gjuhet me te rralla ne
bote,
e njesuar me normen gjuhesore letrare,
nje nga arritjet kulmore te shkences se gjuhesise
Ne vend te hyrjes
Ne bashkebisedimin e perditshem kur dikush te
pyet -Prej nga je... ? Dhe ti i pergjigjesh ..nga Devolli .....me te
medhenjte ta kthejne .. -Oh , ti je nga...
kusiçka,tepsiçka,-içka,-içka,....apo ...je
pe Devolli,,,,disi me humor e per shaka ,kjo e folura dialektore e
Devollit,..
dhe me njehere, qe nga gjuha e folur
prezentahoesh me autoktonine dhe gjeografine e vendljindjes te devolliut.
E thene qe ne fillim ,e folura e Devollit ,
apo sic do te shkruajme me terma gjuhesore,
dialekti i Devollit, ndryshe nga
nendialektet e shqipes,
-dallohet apo perdoret, vetem ne te folur
,
-se ne te shkruar eshte
pothuajse sipas normes gjuhesore te gjuhes letrare shqipe.
-ne leksikun e saj ka shume fjale te vjetra
shqipe
Tedenca e sotme e ketij nen dialekti te
shqipes eshte drejt unifikimit me normen letrare,duke u ruajtur dhe
perdorur vetem nga moshat me te rritura,
nga brezi i ri ka tendeca negative te
perdorimit te zhargonit,te folurit te rruges,me shtremberime dialektore,qe nuk
i perkasin asnje norme gjuhesore...
Eshte drejt zhdukjes e folura e vjeter
dialektore e Devollit e pasur me te foluren e vjeter ,me fjale te vjetra
te gjuhes shqipe.
Megjithate duhet evedintuar,se dialekti i
devollit,ka ndikur pozitivisht,ne forminin dhe njesimin e gjuhes
letrare kombetare shqipe,duke qene baze e trungut kryesor te gjuhes
se sotme letare shqipe,
me fjalet e vjetra ete rralla shqipe dhe me
shprehejet farzeologjike te shumta e te perdorshme nga te gjithe trevat mbare
shqiptare.
le te sjellim nje rezyme te shkurter nepemjet
dokumneteve per rrugen e ndjekur,te gjuhes
shqipe,ne nje rekord te ri kohor dhe shkencor,
konsolidimin dhe njesimin ,me normen gjuhesore
e letrare,nje arritje historike e shkences te gjuhesise,ne formimin ne te
folur e ne te shkruar,
te gjuhes letrare kombetare shqipe.
GJUHA LETRARE KOMBETRE SHQIPE
rezyme nepermjet dokumenteve
Eshtë një gjuhë indoevropiane që flitet në Shqipëri, Kosovë, Republikën e
Maqedonisë, Serbinë jugore
dhe nga shqiptarët etnikë në pjesë të tjera të Ballkanit jugor.
Gjuha shqipe flitet gjithashtu edhe përgjatë bregdetit lindor tëItalisë dhe në Sicili, në jug të Greqisë si dhe
në Gjermani, Suedi, Shtetet e Bashkuara, Kanada, Ukrainë dhe Belgjikë. Shqipja është një ndër gjuhët moderne që përfaqëson
një degë më vete në familjen e gjuhëve indoevropiane
Rregullat
e drejtshkrimit të shqipes “ i vitit 1967, pas një diskutimi publik, ai u
paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes, që u mblodh në
Tiranë, në vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë e gjuhës Gjuha shqipeështë gjuhë indoevropiane që flitet në Shqipëri, Kosovë, Republikën e
Maqedonisë, Serbinë jugore
dhe nga shqiptarët etnikë në pjesë të tjera të Ballkanit jugor.
Gjuha shqipe
flitet gjithashtu edhe përgjatë bregdetit lindor të Italisë dhe në Sicili, në jug të Greqisë si dhe
në Gjermani, Suedi, Shtetet e Bashkuara, Kanada, Ukrainë dhe Belgjikë. Shqipja është një ndër gjuhët moderne që përfaqëson
një degë më vete në familjen e gjuhëve indoevropianeshqipe dhe të kulturës
shqiptare, si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare. Kongresi i
Drejtshkrimit të Shqipes, në të cilin morrën pjesë delegatë nga të gjitha
rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga
arbëreshët e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e bërë deri atëherë për
njësimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në të cilën përveç të tjera
Emërtimi gjuhë letrare sot
po përdoret gjithnjë e më rrallë edhe tek ne. Në vend të tij ka marrë një
përdorim të gjerë termi gjuhë standarde. Gjuha standarde është modeli I
përdorimit të një gjuhe. Ajo mishëron zbatimin e përpikët të tërsis së normave
e rregullave fonetike, leksikore, gramatikore të gjuhës shqipe që janë të detyrueshme për çdo folës
zyrtar të saj.
Në rrafshin
historik gjuha standarde shqipe ka qenë ëndërr dhe synim I brezave të tërë të
dijetarëve, atdhetarëve dhe dashamirësve të saj.
Gjuha standarde
shqipe, për të arritur deri në gjendjen e sotme është formuar duke kaluar nga
një variant dialektor në një gjuhë standarde mbidialektore. Në rrugën e
ndërtimit të gjuhës standarde shqipe dallohen disa ngjarje që qëndrojnë si gur
shënues të hapave që kjo gjuhë ka bërë përpara ne histori.
Së pari themelet e
gjuhës standarde siç thamë edhe me lart u hodhën ne periudhën e Rilindjes Kombëtare. Për
tu përmendur është Kongresi i Manastirit (nëntor, 1908) në të cilën u njësua alfabeti I gjuhës shqipe,germat
shkronjat u vendosen ato latine .
·
Së dyti që në
vitet e para të pasçlirimit për gjuhën standarde shqipe nisi një punë e
organizuar dhe sistematike. Kështu në vitet 1948-1950, 1953-1954, 1956 u hartuan
njëri pas tjetrit disa udhëzues drejtshkrimorë që e ngritën gjithnjë e më lart
kulturën gjuhësore dhe shënuan hapa të rëndësishme përpara.
·
Së treti pas një
pune te vijushme shumëvjeçare, shoqëruar nga rrahje të gjëra mendimesh u
mblodhën me 24 nëntor 1972 Kongresi I
Drejtëshkrimit të Shqipes.
·
Pas viteve ’90 për
tu përmendur është organizimi i dy konferencave ndërkombëtare. E para
"Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot" dhe e dyta
"Shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot".sh, pohohet se
“populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar”.
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha
standarde), mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në
sistemin fonetik por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të
veriut. Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të
rëndësishme, që përcaktojnë normat e gjuhës standarde, siç janë “Drejtshkrimi i
gjuhës shqipe” (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare (1980), Fjalori i
shqipes së sotme (1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976),
Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997).
·
DIALEKTET e GJUHES SHQIPE,
·
jane dy,Gegë e Tosk
Dialektet jane burimet baze te formimit te nje
gjuhe kombetare.
Gjuha shqipe eshte nder gjuhet e rralla,qe
eshte formuar vetem nga dy dialekte,qe kane krijuar nje familje me vete ne
gjuhet indoevropiane,kur te tjerat kane me shume dialekte.
Dialekti TOSK dhe GEG,toskerishtja dhe
gegerishtja .
Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore,
dialektin e veriut ose gegërishten dhe dialektin e jugut ose toskërishten.
Kufiri natyror gjeografik që i ndan në
vija të përgjithëshme këto dialekte,sipas gjuhetareve e studjuseve te guhes
shqipe,eshte catuar ,Shqiperia e mesme, është vija e lumit
Shkumbinit, që kalon nëpër Shqipërinë e mesme si je ndarje
matematike-gjeometrike,megjihtese ka hyrje e dalje nga kjo vije nga te dy
dialekrtete.
Në anën e djathtë të Shkumbinit,ne
veri, shtrihet dialekti verior (gegërishtja) qe shkon deri ne Kosove, në
anën e majtë të tij ne juge, dialekti jugor (toskërishtja) qe shkon deri ne
Shkup e Janine,ish vilajete shqetare ne kohen e Turqise,e deri me poshte ne
qytetin e Prevezes,Cameria,ne teritorin e shtetit te sotem Grek
Dallimet midis
dialekteve të shqipes nuk janë të mëdha, folësit e tyre kuptohen pa vëne
Rregullat e drejtshkrimit të shqipes “ i vitit 1967, pas një diskutimi publik,
ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes, që u mblodh
në Tiranë, në vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë e gjuhës shqipe dhe të
kulturës shqiptare, si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare.
Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes, në të cilin morrën pjesë delegatë nga të
gjitha rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe
nga arbëreshët e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e bërë deri atëherë për
njësimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në të cilën përveç të tjerash,
pohohet se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar”.
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarde),
mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin fonetik
por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të veriut. Pas
Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të rëndësishme, që
përcaktojnë normat e gjuhës standarde, siç janë “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”
(1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare (1980), Fjalori i shqipes së sotme
(1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), Gramatika e gjuhës së
sotme shqipe, I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997).shtirësi njeri me
tjetrin. Megjithatë, ekzistojnë disa dallime në sistemin fonetik dhe në
strukturën gramatikore e në leksik, nga të cilët më kryesorët janë: dialekti i
veriut ka zanore gojore dhe hundore, kurse dialekti i i jugut, vetëm zanore
gojore; togut ua të toskërishtes, gegërishtja i përgjigjet me togun ue (grua ~
grue); togut nistor va të toskërishtes, gegërishtja i përgjigjet me vo (vatër ~
votër); Ã?¢-së hundore të theksuar të gegërishtes, toskërishtja i përgjigjet
me ë të theksuar (nÃ?¢në ~ nënë).
Dialekti i jugut ka dukurinë e rotacizmit
(kthimin e n-së ndërzanore në r (ranë ~ rërë), që në gegërisht mungon; në
toskërisht, grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, etj. Ruhen të plota, kurse në
gegërisht, janë asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ vënë).
Në sistemin
morfologjik, dialekti i veriut ka formën e paskajores së tipit me punue, kurse
toskërishtja në vend të saj, përdor lidhoren të punoj. Forma e pjesores në
toskërisht,
Per te kaluar ne
nendialektin e Devollit ,si pjese e dialektit te jugut te toskerishtes,le te
themi dy fjale ,
per dislektin
Tosk.
DIALEKTI TOSK
Flitet në pjesën më të madhe të Shqipërisë
në jug të Shkumbinit deri me tej se në Çamëri, si dhe në ngulimet e
diasporës shqiptare në Itali, Greqi, Bullgari dhe Ukrainë.
Nëndialekti verior i toskërishtes:
Flitet në pjesën më të madhe të
Shqipërisë në jug të Shkumbinit me përjashtim të zonave bregdetare në anën e
majtë (jugperëndimore) të Vjosës. Në bregdet, kufiri jugor i këtij nëndialekti
ndodhet në jug të qytetit të Vlorës.
·
Varianti perëndimor:
Flitet në Myzeqe,
Mallakastër, Berat, Fier, Skrapar, Tepelenë në anën e djathtë (lindore) të
Vjosës, Përmet dhe Vlorë, përfshirë zonën në veri dhe në verilindje të qytetit
të Vlorës.
·
Varianti lindor:
Flitet në Pogradec,
Korçë, Kolonjë dhe Devoll, si dhe në pjesën jugperëndimore të Republikës
së Maqedonisë (bregu i djathtë i Drinit të Zi në Strugë, Ohër, Prespë dhe
Manastir).
Nëndialekti jugor i toskërishtes:
Flitet në zonat bregdetare në jug të qytetit të Vlorës deri në Greqi.
·
Varianti lab:
Flitet në zonën e
Labërisë, dmth. Kurvelesh dhe Himarë deri në lumenjtë Shalës dhe Pavlle,
përfshirë Delvinë dhe Gjirokastër.
·
Varianti çam:
Flitet në zonën e Çamërisë në jug të lumenjve Shalës dhe Pavlle në Shqipëri.
dhe tek-tuk në Greqi deri në Prevezë.
Nëndialekti arbërisht i toskërishtes:
Flitet
tradicionalisht në rreth 300 fshatra të Greqisë së Mesme, sidomos në Atikë,
Vioti, Evinë jugore, në Peleponezin verilindor rreth Korintit, në ishujt e
Gjirit Saronik, përfshirë Salaminë, në Androsin verior si dhe në disa pjesë të
tjera të Peleponezit dhe Ftiotisit. Ky nëndialekt arkaik po shkon drejt
zhdukjes megjithëse mund të jenë ende rreth 50,000-250,000 folës të tij,
kryesisht të moshuar.
Nëndialekti italoshqiptar (arbëresh) i
toskërishtes:
Flitet nga rreth 90.000 persona në jug të Italisë. Ky nëndialekt i gjuhës
shqipe mund të dëgjohet, shpesh në fshatra të thella malore, në rajonet:
Kalabri, Molize, Pulja, Basilikatë, Kampanjë, Abruci dhe Sicili.
DIALEKTI I DEVOLLIT ( nendialekti lindor
)
Si pjese e dialektit Tosk,varianti lindor me
ato te Korces e te Pogradecit,Kolonje,Oher e Struge,Prespe e Vogel, e
Manastir ( Bitoli i soetm ),nendialekti i Devollit,
Ka dhe dallimet e veta midis ketyre te
fundit,te kushtezuar nga faktoret gjeografike ,ne kufij me shtetin Grek
dhe me nje pjese me Republiken e Maqedonise { ish Jugosllavi )ne Prespen
e Vogel,ne kontakt te direkt me Ballkanin e me
tej me Erupen si dhe ato ekonomike e kulturore.
Shtrirja gjeografike,eshte si e prere me thike
komplet treva e Devollit,lugina qe pershkohet nga lumi Devoll ne rjedhen e tij
qe nga malet e Gramozit ne Juge me fshatin Dardhe,me Arrezen ,Qytezen ,Sinicen,
e te tjerea,..
ne lindje me Vishocicen,kapeshticen,Trestenikun,
dhe me shtetin fqinj Grek,ne perendim me malin e Moraves, ne Bradvicen e
boshatisur,e fshatrat Ziçisht,Sul, Baban , Hocisht ,Cipan,Pilur,Vranisht,
e tjere deri ne Proger,
...dhe ne veri me fshatin malor te
Rakckes,Shuecin deri thelle ne Prespene vogel ne fsharat shqiptare si Resnja
(ne ish Jugosllavine ) ,pershkon fushen e deri ne dalje ne gryken e
Cangonjit,fshati portal me fushen e Korces ne perendim.Pervec pellgun e lumit
te Devollit dhe rjedhat e tij, qe derdhet me osumin ne Adriatik,
....si dhe ajo shtriht ne Devolln e
siperm ,duke perfshire dhe pellgun e lumit te Shagut,qe derdhet ne
Juge ne detin Jon.Ne te perfshihen ish popullsia ( se tani ane shpernguur
me force ) e dymbedhjete fshatrve shqitare ne teritorin e shteti te
sotem Grek,te lene jashte teritorit te kufijve te Shqiperise,nga fuqite e
medhaja te Europes ne vitet 1913-1920,midis tyre dallohen fshtrat e medhaja si
Shagu e Revani qe dikur banoret e fshyrave te zones te menkulasite te Mirasit (
Bozhigrad ) benin pazar,emra qe sot jane ndryshuar,nen administraten e
qytetit te Kosturit (ish Shqiptar ),sot Kastoria, et tjera,,pa hyre ne
histori.
Pra te foluren e dialektit te devollit e flet
sot nje popullsi e dendur ne Rrethin e Devollit,me rreth dyzetedy fshatra,qe shtrihen
ne fushe e reze maleve te Moraves e te Malit te Thate,me qender
administrative qytetin e Bilishtit.
Nje perjashtim ,ben ne kete
treve, vetem fshati minoritar ne kufi ,Verniku ,ku flitet gjuha
sllave,maqedonisht.
Dallimet apo devijimet nga norma
gjuhesore letrare,
ne te folur ,nga Gjuha shqipe letrare
kombetare,,,,
Studimet e kryera jane te shumta, por jo te
evidentuara dhe te botuara,me perjashtim te teksteve te mirefillta per te
gjitha kategorite e shkollave qe dhe keto jane me kufizime...
Akademia e Shkencave dhe Instituti i Gjuhesise
,neqoftese ekziston,ne Shqiperi apo ne Kosove, mendojme se eshte mire qe
duhet ti botoje keto studime.
Ish kabineti pedagogjike i rrethit te
Korces,mboldhi materiale te shumta qofte e doreshkrime ,
nga studjues te mirefillte,nga mesuesit e
aposionuar te gjuhes shqipe te Devollit,ku ishin gjithe ato komisone te gjuhes
shqipe qe nga qendra deri ne baze,...
Pasi studime te mirefillta e te
tjeshta gjuhesore por me shume vlera ,kane bere dhe ne mesuesit e gjuhes
shqipe dhe jane dorezuar ato, ne persona
pergjegjes,.....fatkeqesisht jo qe nuk dihet e verteta burimore e tyre,pordhe
eshte se nuk jane mbajtur kopje personale,se kopje te
dyta jane ruajture dorezuar prane derjtorive te shkollave tete vjecare... por
edhe per keto nuk ka as nje gjurme,... eshte mire qe te gjurmohen dhe te
evidentohen neqoftese jane ruajur...nejse
E folura e devollit ,dialekti i devollit,ka
per baze te foluren e vjeter te shqipes me lukocionet zvogeluese apo
zmadhuese,disi dhe perkedhelese ,para e pas fjalore.
Akcenti i saj ,eshte disi i rrende ne dukje,ne
tingellim,por i kapshem, dhe terheqes per muzikalitetin e fjales ne
bashkebisedim,e thene me troç( fjale e vjeter shqipe) hapur,ke qejf ,ndjen
kenaqesi te flasesh me nje devolli te vjeter, ndonjeher dukesh si fyer apo i
ijnoruar nga bashkebiseduesi ,se ai qesh kur flet ti, devolliu.
Per kete tipike jane krijimet e
botimet letare te poetit te saj devollit,te poetit tone kombetar Dritero
Agolli.Lexojeni Driteroin ,ai eshte devolli,sa bukur i kendon jetes e shpirtit
te sqiptarit dhe devolliut vete,sa embel degjohet ajo gjuha e e tij. Ashtu
sic mund te permend dhe autore te tjere te degjuar devollinj poetet e shquar si
Sotir Andonin ,Teodor Lacon, Skender Rusi, Petraq Zoto, Thani Naqo, Merita
Bajraktari e shume te tjere.
E rendesishme eshte se ruajtja e
perdorimi e dialektit te devollit i ka rezistuar me shume asimilimit , se
cdo nendialekt i toskerishtes,vecanerisht nga huazimet ,e megjthese
ka qene dhe eshte ne teritor kufij me shtetet e gjuhet e tjera ,Greke e
Sllave .
Nje rol te vecante e ndikim pozitiv per kete
ka qene e eshte emigrimi i shumte i popullsise se saj,duke e ruajtur me
fanatizem gjuhen e vjeter devollite,shqipe.
Eshte kjo arsyeja qe ne shkrimet e mija,perdor
disi fjale dialektore te devollit por te vjetra te shqipes,per te shprehur
fizonomine e vendlidjes ,por dhe per muzikalitetin e mendimit ne teresi me
fjalet e fjalite.
Veçorite:
-Huazimet
Eshte bere ligjesi dhe eshte jetike,se
asnje gjuhe nuk eshte formuar
apo jeton pa huazimet,marrejt e dhenjen e
fjaleve me njera tjetren.
E tille eshte dhe gjuha shqipe si dege me
vete
ne familjen indoevropiane,nepermjet dialektit
te devollit ,ka dhe ajo huazimet e saj ,nga gjuhet e saj,
qe s'jane nje familje me te,si nga
turqishtja,sllavishtja,greqishtja,italishtja ete tjera.
E vecanta qendron, se nendialeti i
Devollt, ka pak huazime ,
-nga tuqishtja e vjeter qe jane bere nje trup
me fjalet e vjetra shqipe
dhe veshtire ti dallosh,,disi me shume ne
lesik,ne terminologji,toponimi,
-ne emrat e vendeve ne Devoll,qe
kryesisht huazimet jane sllave,
si rezultat i pushtimeve sllave maqedonase dhe
i perandorise bullgare ,
megjithese nje kohe shume me te shkurter
se pushtim disa shekullor turk
Me pak huazime ka nga greqishtja,eshte per t'u
theksuar ,
megjithe afrimitetitn e saj tokesor por edhe
shoqeror,
se diku devollinjte pazarin e
ne Greqi e sotme,.. dhe fjale te
rralla nga italishtja.
-Fjalet e vjetra apo te rrallate shqipes se
vjeter
ne Devoll jane te shumta ,per kete le t'i
referohemi fjaloreve ,me fjalet e rralla te shqipes.
Eshte me inters ia vlen te theksojme se u
be nje pune e madhe ,
gjate aksionit disa vjecar per konsolidimin e
krijimin e gjuhes letrare kombetare shqipe ne vitet"70-'80,
nga shkolla e mesuesit e saj ne Devoll...
U mblodhen dhe u evidntuan,u seleskionuan
shume fjale te vjetra,
nje thesar me vlera te pakrahasueshme ,
mbase duhej bere fjalor i vecante,flas
kryesisht per ne Devoll,
vec asaj pune per perdorimin e tyre ne sitemin
shkollor apo nga mediat.
Dallimet jane :
jane te pakta,nuk do te hyj ne proceset e
gamatikes historike,
se ato jane studime me vete dhe jane bere,te
evidentuare nga studjuesit dhe gjuhetaret,
por vetem do te permend disa prej tyre.
-Ne Fonetike,dallimet jane te pakta:
ne ndryshimin e here pas here te tingujve
bashketingellore,prandaj degjohet disi si rende,
si p- per b ;,sh- per ç-; m- per b- ;e tet
tjera si keto..
- Ne Gramatike ,ketu dallimet jane me te
pakta si ne sintakse
e disi ne morfologji,si ne foljet ne kohet e
shkuara punovi- per punoi,e tjera,
perjashto ato jo te regullta.
Ka dhe procese te rralla ne ndryshimin e
struktures se fjales,deri ne krejtesimin e rrenjes te fjales,si psh,
fjala fyrome,firome perdoret ne vend te emrit
fryme,nje evolucion ndryshimesh ne renjen e fjales.e te tjera,
por duke ruajtur kuptimin e pare .
-Tipike ne dallimin apo divijimn nga gjuha
letrare jane ,
Mbaresat te fjaleve te emrave e mbiemrave
zvogeluese dhe zmadhuese,
qe e bejne dallues si nendialekt,si te tilla,
-ickë ; -içkë ; çkë:-kë ;lkë; -shkë ; e
te tjera ; si psh. tepsi-tepsiçkë,kusi -kusiçke;
derë-deriçkë, gjym - gjymkë,djalë-djlakë ;
miser -miserke ,çupë-çupkë,zog- zoçkë,
,dore -doçke ;kembe- kem(b)këmke ; kupë- kupkë
(gote me raki ) ;
zemer-zemrulkë,pallto -palltushkë,.... e
shume si keto,..
-Parashtesat e prapashtesat fjaleformuese keto
jane te pakta,....
Tipike janeper dialektin e Devollit perdorimi
-Parafjaveve ,ose me mire ndryshimi e
transfrmimi i tyre ,
nga norme gjuhesore e letrare ,si ne te
foluren e vjeter
tani ne gjeneratat e reja e ndesh me rralle,si
rezultat i punes se madhe
te bere per te folur gjuhen letrare shqipe,psh
:
pe , - për,prej
ate qe me thme me lart,,( pe )prej Devolli,.....
bë,bi ,-
në,mbi, si ( bë ) ne
shtepi, ( bi )mbi shtepi ,e te tjera,..
-Shkurtime e tingujve ne fjalet ,si ne permrat
pyetes,psh:
çarë?- çfarë psh ( çarë do ? ) cfare do? et
tjera...
Ne Leksik, ne Fjalor
ketu jane dallimet me te theksuara ne
perdorimin e fjaleve dhe shpreheve te vjetra shqipe.
Edhe per kete jane fjalore te veçante, s'e di
disponohen apo jo,
se ka shume vite qe jam larguar qysh ne
vitet'90.
Evidentuam dhe mblodhem me qindra fjale e
shrehje fazeologjie
(kuptimi i te cilave zevendesohet me nje fjale
te vetme )
FJALET jane e shumta ne perdorimin e
meparshem sot nmuri i tyre vjen duke u zvogeluar.
Ato kryesisht jane emra dhe folje jo te
rregullta,ne punet e bujqesise,blegtori ,zejtari e te tjera.
Perfshihen emra shtepiake te guzhines e te
gatimit,te veshjes ,te mobilimit e te tjera,
qe jane mori fjalsh pa kufi per t'u permendur.
Vete emri fjala ,"fjalë-a,
" ne dialektin e devollit eshte transformuar, ne
"llaf-i," -e,et,mbaresat e shumesit.dhe ka qene shume i perdorshem
derin ne brezat e rinj te sotem .Me perdorimin e gjuhes letrare ne te folur e
ne te shkruar ,kjo fjale po humbet.Vetem ke nje perdorim kur thuhet per thashe
e themet,"llafe ",ka llafe athere perdoret nga te vjeterit..e,tjera.
Shprehjet Frazeologjike te
Devollit, si nje pasuri me vlere e gjuhes shqipe,
jane te shumta ne te foluren e
dialektore te vjeter.
-Ma nxore mbi perçe,.. ( mbi shami,mbi floket
,mbi koke ),...-me merzite
- e bëre ( the,fole )me para
qende, ( e folur apo veprim ),...kot, badjava(turqisht ), sa per te lare gojen,
- hajde o derka i derit, ( me
shaka,perkedhelese,miqesore ) ose
- hajde o gja derrit,( çfare na the ? )
- o më t'u mbylltë e mendjes,...qe s' the
asgje,( si me shaka dhe pak pr te qeshu),
Do te permndja midis shprehejeve frazeologjike
te shumta ne te gjitha fushat e jetes,
edhe ato te pershendetjes,
si shprehje e etikes dhe kultures qytetare,me
nje edukate e taban familjar.
vec te tjerave ato pasqyrojne dhe tiparet
karakteristike te banoreve si miqesore e bujare,te cilter e te hapur,
trima e te beses dhe puntore te medhenj te
pashoq.
Vetem njeren prej tyre do te citoja, si:
-Puna mbare !,-pershendetje per te njohur e te
panjohur me ke do qe takohet devolliu,ashtu sic eshte shprehja thelbesore e
pershendetjest te shqiptarit ,e dialektit te veriut ,gegerisht :
-T'u njgjat jeta ! e te tjera si keto,qe
rralle i ndesh ne gjuhet e kombeve te tjere.
Nje burim i pashtershem eshte per fjalet e
vjetra shqipe te dialektit te Dvollit,
eshte thesar i cmuar,per gjuhen letrare
kobetare shqipe,
-eshte Folklori i Devollit, kenget
folkloristike te krahines,
bejtet e shumta popullore rrefimet dhe legjendat,
si dhe fjalet e urta,te motçme, qe
shumica e tyre jane te mbartura
me fjale dialektore devollite te shqipes
te vjeter, qe ruajne te njejtin kuptim ,
por jane nje zbukurim fjalor i
kendshem,mund te permendim shume prej tyre ,
qe jane te gjalla edhe sot ne perdorimin e
perdirshem,
anekdotat apo barcoletat ,jane keto nje fushe
e gjere e perdorimit te fjaleve dialektore,
dhe shprehje frazeologjike me fjale
dialektore,
keto i kam meshuar me shumice , ne nje
pershkrim te Sofra shqiptare e Anekdotava ne Baban te Devollit,
ku disa kolege e krahasonin
babanarin,banorin e fshatit Baban, me Zef Deden e Shkodres
,humoristin, karakteristike me
dialektalizme ,te foluren gegerishte me toskerishten e
Devollit.
.....si dhe tere gura popullore e kesaj treve
etnike e te lashte shqiptare,..
Me interes eshte botimi i tyre ne libra apo
fjalore te vecante,ashtu sic jane fjaloret me fjalet e eurta shqipe.
Ketu gjej rast te falendroj,shkrimtarin dhe
studjuesin çam,Namik Selmani,te cilin e ka terhequr,
folkori i Devollit dhe ka evidentuar vlera
burimore te vjetra te cmura, kenge dhe kengetare devollinj.
Per te ciln edhe une kam bere nje studim te
mirellte,
(ashtu sis do te botoj nje studim te plote te
ruajtur me fanatizem per Topnimet e Devollit,)
por fateqesisht ,nuk disponoj asje material
per fjalet e rralla e te vjetra
te shqipes ne Devoll,,
fale kujteses dhe bagazhit te hulumtuar
dhe qe e ngacmoj dhe sot per te mos e mbuluar
gjumi i harreses.
Sa here qe perdor ndonje fale te rralle te
vjeter ne proze a poezi,dialektore te Devollit,
do te kunderpergjgjet miku im,devolliu nga
Babani,poeti i talentuar Luan Xhuli me bani
ne Athine,duke perifrazuar shume fjale dhe
shprehje frazeologjike te rralla te zones se Babanit,
se ata mbahen per anekdotat dhe baracoletat e
jane "kampione " ne Shqiperi ,ashtu sic eshte,
nje thesar me vete per to,poeti e
fabulisti nga Poncara, Skender Demolli .
Duke biseduar per keto probleme te gjuhes
shqipe shkrimtari dhe studjuesi Agim Bacelli,ne
po evidenton dhe po studion nje thesar te
vjeter te gjuhes shqipe te lene te trasheguar,
nga goje e arkivist mbyllur,te madhin gjuhetar
dhe studjes te gjuhes shqipe ,korcarin,,Porf .Spiro Kondo.
le te presim e te njohim risite e dokumentet e
reja qe do te paraqise.
Nje arsye objektive e firaksjes,(
mbetjes),shterimit te fjaleve te vjetera shqipe dialktore,
ne shprehjet frazeologjike,eshte se jane duke
u zhdukur sendet qe bejne kuptimet e tyre,psh,
-oshkur,-emer,fjale e vjeter
shqipe, , ,-nje fill i gjate, si rip lecke apo leshi,qe i shkohej
brekeve ,ne vend te llastikes se sotme,apo dhe corapeve te leshta,qe perdoret
dendur ne shprehjet,
-na kepute oshkuret se gajasuri,se
qeshuri,,,,,ose fjala,
-vraponte si me oshkure neper kembe ,..duke u
penguar....
-pepellashke,perdoret ne dy kuptime,ne njeren
send druri si lopatke ,ne gurin e mullirit te bluarjes se miellit,ne mullinjte
me uje me pare,e cila pengonte ujin me nobete ( fjale evjeter,me nitervale,e qe
bente nje zhurme tik-take pa pushim,,,
si gjithnje fjalet ,vec kuptimeve te para
,nocionit te fjales, edhe ne gjuhen shipe me shume se kushdo , ato kane
dhe kukptime figurative,si psh,
flet si pepellashke e mullirit,....pa
pushim,llafazan,e et tjera,
kuptimi i dyte,sipas sendit,nje lecke e zeze
per te fshire hirin e fures te bukeve ,qe me pare kishte cdo shtepi ne
fshat,..
njgjet si pepellashke ,..e shemtuar,
turi (fytyre)pepellashke ,- e shemtuar, e zeze,,, ,e te tjera
Per lexuesit pak shlodhje dhe argetim pas
shkrimit te gjate,
po tregoj vetem dy gje a gjeza gjuhesore
dialektore,
nga ato te shumtat qe kam evidentuar nga
shumica e nen dialekteve,
qe shpesh ia trgoja nxenesvet dhe studenteve
te mij,niperave dhe mbesave sot,
.....nga Gegerishtja
-"Thari i thiut thurret m'thupra t'thanet
,thiu therret me thike." eshte pak gazmore,
por e thejshte,,,kasollja,koteci i
derit,thurret me shkopinj
pre duri te thanes dhe deri ( thiu ) therrert
me thike ..
......nga dialekti i Devollit
-" Hajde o derka i derit,rendë,...reshte
kërken,se hyri ne miserke,....
dhe çafçafliti
kallëpken......rende-vrapo.reshte- ndaloje ,kerken ,kelyshin e gomarit,miserke
ne miser ,se
i shkermoqi kallepet,msrin me
luspat- levozhgat e te tjera.
Duke bere kete paraqitje te shkurter e
modeste,pa marra mbi vete,studimet e kryera,
duam te theksojme se eshte mire,kam mendimin,
per t'ju rikthyer dhe evidentuar keto
problem gjuhesore te mirefillta,
qofte nga studjuesit e vjeter por me shume me
te rijnte,
per te ruajtur e mbrojtur ato vlera dhe pasuri
te çmuara te gjuhes letrare kombetare shqipe.
Mendoj se per problemt e dialektit te Devollit
le ti refrohemi studjuesve perkates per kete treve,
dhe me mire se kushdo,mendoj, i ka te
evidentuara,
ish mesuesi i aposionuar i gjuhes
shqipe,nga fshati Cipan i Devollit,
gjuhetari ,profesori Ali Jashari ,ish punonjes
i kainetit pedgogk ne Korce,
dhe drejtues i komisionve te gjuhes shqipe ,te
fjaleve te rralla,te dialektit te Devollit,..
Le te mbetet kjo panorame modeste e
gjuhes shqipe dhe dialektit te Devollit e hapur, per
vazhdimesine e materialeve
te tjera burimore e dokumentare per dialektin
e Devollit,duke sjelle sa me shume shembuj fjale dhe shprehje frazeologjike, te
mbledhura dhe nga fjaloret perkates,
per t'i perdorur ne te folur, ne jeten e
perditshme,si nje pasuri e madhe e indentitetit tone kombetar mbare
shqiptar ,ne mbrojte nga asimilimi i gjuheve te tjera ,kryesisht ne
mergim.
Prill,2012
LUAN KLANA,
SHBA