Fitim Sula: Fragment nga romani ‘’ Të gjallë e për sehir…’’

Fitim Sula

 

Të gjallë e për sehir…

 

Redaktore: Mimoza Keçi

 

Kopertina: “Revolta e Sizifit”, nga Fitim Sula

 

Tiranë, 2006

 

Një tufë qensh kaluan përmes rrugës kryesore dhe, pasi vazhduan ashtu të gjithë bashkë, duke lehur herë njeri e herë tjetri, u futën në një rrugicë të ngushtë. Sapo bënë dhjetë metra në hyrje të rrugicës, i nxorrën dhëmbët njeri-tjetrit, duke shkaktuar një potere, që prishi qetësinë e shtirur të qytetit të vogël. Njerëzit që u ndodhën pranë, me një nënqeshje të lehtë, vazhduan përsëri rrugën. Skërmitjet e dhëmbëve, përleshjet, egërsia ishin bërë një gjë e zakonshme në këtë qytezë. Dhe njerëzit e dinin. Ndaj nuk e vrisnin mendjen për këtë “sherr” fare të vogël. 

I ulur në një tavolinë, në verandën e një lokali përballë me rrugicën, Guxim Burreli po shikonte ndeshjen e qenëve me katër këmbë. Atij po i bënte përshtypje se si qentë nuk u zunë në rrugën kryesore, ku ishte një hapsirë shumë më e madhe. Mos vallë zvogëlimi i hapsirës i “zemëroi” qentë? Ai, duke ndjerë “mungesën” e lirisë te qentë, u dha të drejtë atyre që lehin më fort. Po në fakt ai thellë brenda vetes nuk dinte kujt t’i jepte të drejtë. Aty lehnin të gjithë, hanin njeri-tjetrin, shtynin, skërmitnin dhëmbët të mëdhenj e të vegjël, femra e meshkuj, të fortët e të dobëtit. Dikush mori një gur dhe e hodhi në drejtim të qenve, të cilët ikën duke kuisur. Ata ikën për të vazhduar “sherrin” e përjetshëm diku tjetër, ndoshta në ndonjë kosh plehrash.

Guxim Burreli vazhdoi të pinte kafen, që ia kishte sjell kamarieri, i cili gjithashtu kishte shastisur duke parë pamjen e zakonshme.

-A thua të merren vesh vallë? -tha kamarieri, pa iu drejtuar askujt.

Guximi që po përjetonte ngjarjen u drejtua nga kamarieri dhe duke nënqeshur tha:

“Vërtetë dhe unë po mendoja se kush e kishte “fajin”.

Tek i shikonim, dukej se ata e kuptonin njeri-tjetrin. U habita që ata vazhduan të ziheshin sapo u ngushtua vendi.

-Po varja, -tha kamarieri, -ata qenër janë.

-Qenër, qenër, po me katër këmbë amá, -shtoi Guximi dhe humbi brenda vetes.

 

Ishte viti 200… Shqipëria gjendej e pashpresë, pavarësisht se qeveria e saj, e ndihmuar nga servilshkruesit, i binte daulles së arritjeve.

-Amerika do të na ndihmojë. Thonë se, sikur të mos kishte ndodhur sulmi terrorist i 11 shtatorit, vërtetë do ta ndihmonte shumë Shqipërinë, -u dëgjua zëri i një burri të trashë, i cili kumbonte në errësirën e natës. Dukej sikur ai fliste përçart me vete, po të mos e vije re se ai ishte i shoqëruar me dy të tjerë, të cilët nuk flisnin, por vetëm dëgjonin.

Burri i trashë, pasi mbaroi spjegimet e tij për ndihmën që do të na jepte Amerika, u kthye nga Europa, duke mallkuar njëmijë herë për indiferentizmin që ajo kishte treguar ndaj Shqipërisë. Dy të tjerët dëgjonin në heshtje arsyetimet e trashaluqit, i cili nuk pushoi së ankuari ndaj botës, a thua se bota do të na mbante në duar, duke na bërë përkëdhelje, sikur të ishim një bebe e vogël.

Guximi në pastërtinë akustike të natës e dëgjonte qartë bisedën e bërë nga trashaluqi.

-Si ka mundësi, që akoma s’ka mbaruar së ankuari ky njeri? -tha me vete ai, që po ecte në të njejtën rrugë, pak metra pas tyre.

Guximi ngadalësoi hapat, se nuk donte të shihej nga trashaluqi dhe shoqëruesit e tij. Ia kishte frikën këtij qyteti të vogël dhe pse ishte vendlindja e tij. Ai po shkonte drejt dashurisë së re.

Një grua rreth të njëzetave, shumë e bukur, me trup të hedhur e të mbuluar nga një lëkurë epshndjellëse, që të bënte të harroje realitetin e të futeshe në jashtëvete, duke lodruar mes engjëjve të pasiletuar.

Guximi hyri fshehurazi në shtëpinë e saj, në derën që ishte lënë hapur, pas së cilës priste Pranvera e bukur, me duar të zgjatura drejt objektit të dashuruar prej saj.

Guximi e përqafoi, duke i lënë të kuptojë se e donte shumë. Dhe në puthje e sipër, siç ndodh rëndom nëpër dashnorë, ata bënë dashuri, ashtu gjysëm të xhveshur. Pranvera në atë lëmsh epshor jepej e tëra pas këtij akti, që me fuqinë supreme të tij të largon nga bota reale drejt të panjohurave, të cilat edhe pse i shijon, nuk je në gjendje t’i tregosh me fjalë, sado forcë që të kenë ato.

-Nuk isha këtu, -mund të jetë e vetmja përgjigje që mund të japë njeriu kur rinis realitetin e ndërprerë nga ky akt hyjnor dhe mëkatar. Të njejtën gjë donte të thoshte dhe Pranvera.

-Guxim, shpirt! Pse erdhe kaq vonë? Mezi po të prisja. Tashmë ti e di se unë jam tmerrësisht e dashuruar pas teje.

-Leri këto, Vera! -i tha ai duke ia shkurtuar emrin jo pa nervozizëm. Unë jam i vetëdishëm për këtë që po bëj. Po s’mund të them se jeta ime ka kuptim vetëm me ty. Kjo, jo vetëm që do të ishte një hipokrizi nga ana ime, por dhe një gënjeshtër e tepërt për ty. Nuk ia vlen që ne të luajmë me realitetin më tepër se ç’duhet. Është e vërtetë që ti je një grua e bukur, por kjo s’do të thotë që ne duhet të harrojmë se ti edhe unë kemi…

-Ti e di që yt shoq është rrugëve të botës duke punuar dhe ti je e vetmja qenie në këtë botë që e bën atë të gëzojë.

-Si gjithmonë Guxim, vazhdon me moralin, -tha Vera, e ndjerë keq nga fjalët e tij. Dhe vazhdoi:

-Ty të vret ndërgjegja për tim shoq, apo për gruan tënde? Në qoftë për tim shoq, nuk ka përse të të vrasë ndërgjegja. Ai e di fort mirë se një femër në moshën njëzet vjeçare, siç jam unë, nuk do të rrinte kurrësesi pa bërë dashuri. I thonë tre vjet larg njeri-tjetrit. E në fund të…, njeriu ka nevojë biologjike.

-Po pse moj Vera, ti më ke zgjedhur për të zënë … boshllëkun?

-Nuk thashë atë, zemra ime. Unë sinqerisht të dua. Të dua edhe pse ti je i martuar. Ndodhta kjo është ajo që më vret më shumë mendimi, se dikujt i kam përvetësuar “pronën”.

Pranvera, pasi tha këto fjalë, vazhdoi të qante. Dhe në mes të lotëve, që binin nga dy sy, të cilët dhe pse në mot të vranët, shkëlqenin si dy xhevahirë.

-Më duket vetja tamam lavire, -mërmëriti. Tjetërsoj e kisha menduar…! E mora atë burrë kur… isha shtatëmbëdhjetë vjeçe. Si të gjithë djemtë që vinin nga kurbeti edhe Fatbardhin e shikonin me zili. Them me zili, se të gjithë djemtë që vijnë nga jashtë, mendohen si pasanikë, të cilët bashkë me pasurinë e tyre duhet të gëzojnë dhe vajzat më të bukura, aq më shumë kur mendojnë për nusen e tyre të ardhshme. Ky është një kurth modern i kohërave moderne, ku shumica e vajzave shqiptare janë të rrezikuara të bien. Ndonëse…, nepsi për të bukurë… u rritet edhe më shumë, kur mendojnë se sa interes u japin shoqëria jonë tepër e varfër. Ai ndejti shumë pak me mua. Dhe kur pa se sa pak i pasur kishte qënë, mallkoi veten, nënën, babain, tokën që e lindi. Marrëdhëniet tona, duke qënë se ishin ndërtuar mbi interesin, ishin tepër të dobëta e delikate. Unë e shikoja atë të xhveshur nga pasuria, aq sa pasuri mund të bënte djersa e ballit. Dhe kuptova se nuk kishte qënë princi i ëndrrave të mia. Bardhi patjetër nuk kishte zgjedhur atë që duhej, se unë, përveç bukurisë fizike, dalloja me `të dhe nga inteligjencia. Unë rridhja nga një familje pak a shumë e qytetëruar, për faktin e thjeshtë se ne jetonim në këtë qytezë…, ndërsa ai… vinte nga fshati. Dhe dihet se sa…

Pranvera, ndërsa fliste, bënte pushime ndërmjet mendimeve, të cilat kishte kohë që i vërtiste nëpër kokë. Ç’kulturë qytetare mund të marrësh atje? Ai nga fshati iku drejt e në Greqi. Edhe atje çoban kishte punuar. Kuptohet se ç’qyetari do të përfitonte. Ai i dinte këto. E pse atëherë duhej të më merrte mua? Pse duhej të merrte diçka që s’i takonte?

Ndërsa Pranvera fliste, sytë e saj ishin shndërruar në dy gropa pusi të thella, që të fusnin brenda dhe bëheshe rob i tyre. Guximi i bëri ballë tundimit, që vjen si pasojë e keqardhjes.

-Pranvera, ti ke të drejtë që e quan veten të pa fat, por mos harro, se diçka ke gabim dhe ti, që u bëre pré e mentalitetit të kohës që po jetojmë.

Ndërsa po fliste, Guximi pa që fytyra e Pranverës errësohej, siç errësohet një fushë me lule në një mbrëmje të ngrohtë vere.

-Më fal Pranvera! Dihet, të pamoralshmit bëjnë moral. Unë jam tani këtu pranë teje. Pranvera e përqafoi fort.

-Guxim, ti nuk je këtu. Vetë thënia jote “jam këtu” të forcon idenë se ti nuk je këtu.

Ajo i tha këto fjalë më shumë me veten e saj. Pranvera e donte Guximin. Asaj i pëlqente shumë lidhja me `të, ndonëse thellë-thellë e ndjente se diçka e rëndë do të ndodhte. Ndoshta…

Pa e kuptuar, koha kishte ecur. Për rreth dy orë ata kishin biseduar për probleme të ndryshme duke e bërë kohën të pavlerë. Guximi pa orën. Ajo kishte ecur duke iu afruar mesit të natës.

-Vera, po iki! Ose më mirë me thënë, duhet të iki. Ai e theksoi atë “duhet” më tepër duke lënë të kuptohej në një farë mënyre se ato nuk i përkisnin njeri-tjetrit, ndonëse diçka e pakuptueshme nga njerëzit deri më sot i bënte të shkonin drejt njeri-tjetrit.

Guximi e puthi Pranverën me një ndjenjë faji që e pushtonte që nga fillimi i takimit. Ai vetvetiu, pa ndonjë vështirësi të madhe, e kuptonte se ishte i dyzuar në ndjenjat e tij. Një luftë e brendshme ndërmjet virtytit dhe vesit, apo mëkatit, siç thuhej në gjuhën e popullit, e bënte atë të ulte kokën.

Ai e dinte mirë se po hante një mollë të “ndaluar”, e cila të vështirësonte jetën në një shoqëri perëndimore e jo më në një shoqëri shqiptare, ku kjo mollë e “ndaluar” të ngelte në fyt, duke të kthyer në një kujtim.

Guximi e shihte këtë lidhje si diçka që i jepte vlerë jetës së përditshme. Ndoshta kjo vinte ngaqë shumica e të rinjve, duke qënë pa punë, i kishin kthyer ndjenjat dashurore në diçka mekanike, me të cilat mund të kaloje kohën. Por, jo. Guximi nuk mendonte se dashuria ishte një mjet, me të cilën mund të kaloje kohën. Për `të ajo ishte diçka e rëndësishme, pavarësisht se s’mund ta kuptonte atë forcë të brendshme që e shtynte të thyente lidhjet martesore të tij dhe të dashurës së tij. Dhe e keqja më e madhe ishte se ai jetonte në një provincë, ku kornizat më të forta i viheshin njerëzve të zot, intelektualëve dhe atyre pak të rrallëve, të lindur të shkolluar. Ai e dinte mirë se dikush, herët apo vonë, do ta merrte vesh lidhjen e tij të re me Pranverën, se qyteza ishte e vogël, me sy e veshë kudo.

Kur mendonte për këto, një frikë i pushtonte trupin, një si ankth, si enigmë, ku fati i jetës së tij varej në fije të perit. Po sikur dikush të dalë përpara e të më thotë…?

-Lëri më mirë këto tersllëqe, -i thonte vetes Guximi, që tashmë ishte afruar pranë pallatit të tij. Ndërkohë Pranvera kishte mbyllur derën, duke mbajtur dhe për pak kohë aromën që kishte lënë trupi i të dashurit të saj.

-Unë e dua Guximin jo thjeshtë si një dashnor që kryen “punën” e lindur nga instiktet kafshërore të mbetura në qenien e njeriut, -mendoi ajo.

 Ai ishte nga ata burra që e mbulonte me hijen e tij një grua, me çfardo përmasash që të ishte ajo.

Për një moment, ndërsa shihej në pasqyrë, ajo çoi ndër mend se si do të reagonte Fatbardhi, kur të vinte nga kurbeti. Me anë të telefonit kishin bërë disa debate që linin të kuptoje se ai diç dinte për sjelljen e saj. Disa fjali me nënkuptime kishin mbajtur në tension gjendjen emocionale të saj. Të dinte gjë vallë? T’i ketë treguar ndokush? Apo këto janë hamendësime së koti, që ndodhin për shkak të largësisë? T’i ndodhë gjë Guximit thua? Në qoftë se…

-Po më mirë leri këto, Pranvera, -i thonte pranë vetes, te shikonte reagimin e fytyrës së saj në pasqyrë, nën peshën e këtyre mendimeve që po i shkatërronin nervat.

Ajo fiku dritën, po gjumi e zuri vetëm aty nga agimi mëngjezor.

Guximi i ra ziles. Derën ia hapi e shoqja, duke e pritur me pyetjen e zakonshme “ku ishe deri në këtë orë”. Ajo, megjithëse foli me zë të ulët, nuk e fshehu dot zemërimin, të cilin e tradhëtonin buzët që i dridheshin lehtë.

-Flutura! Përse mërzitesh? Takova ca shokë. Dhe ti e di dhe vetë, humbesh në biseda të pafundme.

Ai u fut në dush për t’u larë dhe shmangu në një farë mënyre debatin që do të kishte zgjatur duke u bërë një bisedë e lodhshme. Flutura, një grua e mirë shtëpie, me dy fëmijë, njerin më të bukur se tjetrin, e kalonte kohën duke u kujdesur për familjen e saj. Ajo i çoi ndërresat dhe peshqirin duke parë me dyshim trupin e bukur të burrit, i cili dukej dhe më i bukur nën sfumaturat e krijuara nga uji dhe avulli, që rrëshqisnin mbi `të. Ardhja vonë, heshtja në fytyrën e menduar të tij, e bënin dyshimin të lulëzonte në kokën e saj.                          

Flutura u afrua lehtë, duke e puthur në shpatullat e tij të gjëra. E shijonte burrin e saj me gjithë fuqinë e shpirtit. Ajo, edhe pse mund t’i shkonte nëpër mend se ai e tradhëtonte, prapseprap ushqente veten me idenë se asgjë nuk ishte e vërtetë. Ajo u largua për te dhoma e gjumit duke i thënë se ushqimin e kishte mbi tavolinë.

Guximi u la si me përtesë, por duke u larë, ai mendonte si tepër të domosdoshme “larjen”… pas një mëkati të bërë. Uji i ngrohtë që rridhte mbi trupin e tij, për vetë kufizimin që kishte, nuk mund të lante brendësinë e tij. Guximi e dinte se diçka kishte ndodhur përgjithmonë dhe do të ngelte deri në fund e paprekur, duke ruajtur me kokëfortësi lëndën e saj. Poshtë luleve të bukura e shumëngjyrëshe është dheu i pistë dhe i neveritshëm, por ushqim kryesor për lulet e bukura. Guximi e dinte se ndërgjegja e tij nuk kishte pamjen e dheut, por gjithësesi diçka… Ai lau me ujë papastërtitë e tij fizike, por kurrësesi uji nuk mund të lante papastërtinë shpirtërore.

Papastërti! Po pse xhanëm të jetë kështu, kur për mua është prekje e parajsës?! Papastërti mund të jetë për të tjerët, e jo për mua. Këto mendime po e lodhnin. Dhe për të qënë i lirë, mendoi t’i hidhte prapa krahëve. Tani ishte në shtëpi, në familjen e tij, pranë gruas dhe dy fëmijëve që e donin aq shumë.

-S’hëngre darkë, -i foli Flutura me habi, -mos ke ngrënë gjëkundi?

-Nuk më hahet, -tha ai shkurt. Gjithë ditën në pazar dhe të mos shesësh asgjë…

-Kësaj i thonë kulmi i durimit, - vazhdoi ai, -ndërsa po futej në shtart.

-Por mos u mërzit, mor burrë! Kështu është për të gjithë. Të gjithë ankohen. Ajo e dyqanit të ushqimores më nxorri një listë të gjatë me emra borxhlinjësh, të cilët kishin marrë ushqime pa lekë. Dyqanxhia ishte bërë me luajtur mendësh, se nuk kishte besim që do t’i merrte më ato lekë.

Ajo nuk ka faj. Njerëzit nuk punojnë asgjëkundi. Jetojnë me ndihmat që u çojnë fëmijët e tyre nga kurbeti, -foli Guximi i menduar.

-Po, po, por fëmijët e tyre janë përshtatur me jetën atje dhe nuk kursejnë më, se dhe atje është një jetë e vështirë, -iu përgjigj Flutura.

-Vërtetë je shumë e saktë, Flutura. Është e vërtetë se ndodh fenomeni i përshtatjes tek ata që jetojnë për disa vite në vend të huaj. Të bën përshtypje fakti që shumë prej tyre ndryshojnë deri edhe gjuhën e nënës. Nuk e ke vënë re që e flasin shqipen me theks italian, francez, anglez etj?

-E shikon Guxim që jam e saktë, -foli me një farë gëzimi Flutura, e cila ndjehej gjithmonë krenare, kur në biseda me të shoqin i dukej vetja e barabartë. Në debatet që bënin shpesh për marrëdhëniet shoqërore e problemet e ndryshme sociale, përveç punëve të përditshme të familjes, ajo gjente kohë për të studiuar ndonjë libër të Guximit, të cilat ishin me shumicë në shtëpi. Guximi lexonte me endje të madhe, thuajse i ishte bërë sëmundje kronike. Fluturën e çudiste fakti që, në një kohë kur të gjithë i ishin futur punës për të mësuar kompjuterin për të përfituar të dhëna të shpejta, ai anashkalonte dhe televizorin, duke studiuar në mënyrë të drejtpërdrejtë mendimet e të mëdhenjve të kësaj bote pa fund e anë në fushën e mendimit.

-Më fal, se harrova, -e shkëputi kujtesa Fluturën nga mendimet, -të ka kërkuar ky komshiu poshtë, ky… ky mor, ky pensionisti që shkon keq me të birin, -mundohej të sqaronte Flutura, pa iu shmangur thashethemit që ishte i vetmi punësim për shumicën e njerëzve të aftë për punë në këtë qytet të vogël.

-Nga e di që shkon keq me të birin? -ia ktheu Guximi duke e parë me një nënqeshje të lehtë.

Ai e respektonte Fluturën për botkuptimin që kishte, gjithashtu e kuptonte se sa të vështirë e kishte ajo për të dalë nga pellgu mbytës i së përditshmes.

-Kështu thonë të gjithë, madje një herë përpara se të vinin në këtë pallat, ka ndenjur dy javë pa ardhur në shtëpi, -këmbëngulte në të sajën Flutura.

-Rri moj grua, se s’di gjë ti. Mos u merr me llafe, të kam thënë njëqind herë, shkëputu pak nga e zakonshmja, -shtoi Guximi jo pa shaka.

-Bota nuk shikojnë punën e tyre, por… të tjetrit. Ndaj jemi katandisur kështu, në pikë të hallit si komb.

Mendueshëm e theksoi këtë “si komb” Guximi, i cili kurdoherë që dëgjonte fjalët komb, atdhe, flamur, shqiponjë, nënë, baba, sepse i shkonin të rrënqethur nëpër trup.

Flutura nuk e zgjati më, se dihej, do të kalonin gjithë natën dhe prap në mëngjez secili do të gjendej në pozicionin fillestar. Fjala e urtë “Po t’i hedhim mendjet në livadh, secili të vetën do të vrapojë të marrë” po zinte vend edhe në familjen e Guxim Burrelit. Ajo e preku lehtë nëpër trup duke i hedhur në dysheme “dorezën” e një dueli pa kushte. Guximi si gjithmonë, i gatshëm për këtë lloj dueli, nxorri “armët” e duhura, duke i dhënë këtij momenti gjithë fortësinë e tij prej burri të “fuqishëm”. Ai në dashuri dinte të bashkonte delikatesën intelektuale me “egërsinë” mashkullore, gjë e cila formësonte figurën e tij simpatike duke bërë që partneri të jetonte një kohë të gjatë me kuptimin e këtyre çasteve, të cilat i japin vlerë jetës, duke e fuqizuar për të jetuar edhe një ditë tjetër. Guximi në epsh e sipër murmuriti “Pranvera!”

-Çfarë thua, -pyeti Flutura, që kishte humbur në pavetëdije.

-Jo, jo, asgjë! Jeta shpesh herë më duket e bukur, si një pranverë, ndonëse ti jeton në mesin e një dimri të acartë, -tha Guximi, që as vetë s’e kuptoi për çfarë e kishte fjalën, për pranverën, apo për një parandjenjë të keqe, e cila e mundonte këto kohët e fundit.

-Çfarë thua Guxim? -e pyeti përsëri e shoqja. 

-Jo, jo, kukulla ime, asgjë. Ti për mua je ylli që ndriçon në natën e errët dhe të frikshme të jetës, ti je e pa arritshme. Ndonëse je këtu, pranë meje, unë s’të kap dot. Ti je lart në qiellin e pastër, aty ku rrinë engjëjt e pagabueshëm. Po, shpirt, ti je…

Flutura ngjitej pas këtyre fjalëve me të vërtetë në kupën e qiellit duke përqafuar hënën virgjëreshë, hënën e artë, hënën e bukur të të lashtëve, dashnoren e tyre të pazaptueshme.

-Guxim, je me të vërtetë i mrekullueshëm, -tha Flutura, ndonëse e habitur nga ato fjalë me nënkuptime të të shoqit. Ajo, nën ledhatimet e të shoqit, nisi një gjumë të thellë e të shplodhshëm.

 

* * *

Në mëngjez Muji, fëmija i dytë i Guixmit, ishte ngritur më herët se zakonisht. Flutura u çua me të shpejtë, u fut në guzhinë dhe pyeti të birin nëse ishte sëmur.

-Jo, -tha Muji, -jam mirë, mami. U çova herët që të shoh Tomin dhe Xherrin.

Flutura ndezi televizorin dhe Muji, si gjithmonë, u fut në botën e tij fëminore, duke u kënaqur me personazhet e tij. Ajo kënaqej dhe mërzitej njëkohësisht kur shikonte të birin, që jo shumë vite më pas do të linte botën fëminore dhe do të futej në xhunglën e errët e të rrezikshme të jetës.

-Guxim, çohu. Do të dalësh në punë, apo jo?

-U çova, u çova, po në punë nuk do të dal sot. U bënë gati dy muaj që nuk po ecën pazari fare. Edhe sot do ta bëj pushim, sikur nami të bëhet!

-Po o burrë, po. Pushim bëje, po për të ngrënë çfarë do të hamë sot, sipas teje?

-Rrini pa ngrënë sot, se s’u gjen gjë, -tha ai si me shaka. Dhe vazhdoi:

-Moj grua, a e di ti që ne punojmë për Tiranën dhe tiranasit? Ata kanë pesëdhjetë e më shumë vite që “hanë” në kurrizin tonë. Për sa kohë që ishte diktatura, gjithë Shqipëria punonte për Tiranën. Edhe sot në të quajturën demokraci, po e njejta gjë po ndodh. Politikanët tanë mendjendritur edhe sot në ditët që po jetojmë e kanë zhvendosur gjithë punën në Tiranë. A thua se vetëm në Tiranë duhet të jetojnë njerëz?

-Jo mor burrë, ç’na thua? Pse, në Tiranë, sipas teje, nuk punohet, ose nuk punonin në kohën e diktaturës nëpër kombinate dhe uzina?

-Po ato, moj grua, që rrinin në bllok, po ato “profesorë” dhe partiakë, po servilët, spiunët dhe gjithë shtresa e atyre që mbanin në këmbë gjithë sistemin e diktaturës, ç’punë bënin?

-“Profesorët” përgatisnin një brez të tërë njerëzish robotë. Ata i montuan “intelektualët” e ardhshëm me cilësitë më të ulta njerëzore, duke projektuar një të ardhme të pasigurtë, ku do të triumfonte paaftësia intelektuale. Dhe liderët e së nesërmes do të ishin më antinjerëzorët dhe më antikombëtarët, e të tjerë e të tjerë syresh vinin dhjamë me djersën e një populli të tërë. Po…

-Çfarë thua more burrë? Kështu flet dhe në pazar ti? A nuk e di se kështu ti do të na vështirësosh jetën?

-Flutura, më fal! Po ti e di, se unë nuk e bëj dot atë, që të bardhës t’i them e zezë. Qoftë edhe një ditë të vetme në jetë nuk kam ngrënë duke iu lajkatuar të tjerëve. Unë jam tepër i qartë për kuptimin e vërtetë të…

-E di more Guxim, e di. Por në këtë shoqëri ku jetojmë, nuk mund të mbijetosh duke përqafuar të vërtetën. E vërteta është një kurth për të mbyllur rrugët, jeta të bëhet një ferr i vërtetë.

-Guxim, ti nuk duhet të lexosh më, se në këtë botë të gënjeshtërt të diturit nuk gëzojnë vogëlsitë njerëzore që i bën të shumtët të ndjehen të rëndësishëm.  

Guximi qeshi. Qeshi dhimbshëm duke i dhënë fytyrës pamjen e një njeriu që vuan nga ndonjë sëmundje e keqe. Duke marrë Mujin nga dora kaloi pragun dhe zbriti mendueshëm shkallët e pallatit.

Muji kishte dhe pak kohë për të gëzuar fëmijërinë. Pas pak ditësh ai do të futej në shkollë, ku do të vazhdonte të shikonte dritën e vërtetë të jetës, në të cilën siguria dhe pasiguria ishin thuajse ngjiturazi me njëra-tjetrën. Pasi la Muajin në duart e edukatores, doli dhe u ul në një lokal buzë rrugës, ku shpesh herë pinte kafen e mëngjezit. Jo shumë larg ai dalloi siluetën e Dardanit, komshiut që e kishte kërkuar. Duke qënë se kishte nevojë për të biseduar me dikë, e thirri duke i afruar një kafe. Ai i doli përpara duke e pritur me dashamirësi.

-Më tha nusja që më keni kërkuar.

-Po, të kam kërkuar. Më kishte marrë malli për të të parë, Guxim. Nuk e di, po ti më pëlqen, më kujton rininë time.

Plaku fliste avash, siç e kishte zakon, por amá dukej sikur në vend të fjalëve vendoste blloqe gurësh, e ashtu gur pas guri ai ngrinte kalanë e mendimit të tij. Portreti i tij i përngjante Guximit me portretin e Isa Boletinit. Kjo i kishte bërë përshtypje qysh ditën e parë që e kishte njohur.

-Baca Dardan, asnjëherë qëkur se të kam njohur, nuk më bëhej të të thërrisja gjysh, xhaxha, se më dukej që nuk të jepja respektin e duhur. Sa herë të thërras baca Dardan, më kujtohet Isa Boletini, Mis Sokoli, Azem Galica e të tjerë trima të Kosovës sonë heroike. Ndaj më dëshiron zemra t’u thërras vetëm baca Dardan, se sa herë do të të thërras kështu, do të më duket sikur bijtë e Kosovës së martirizuar do të kthejnë kryet e tyre.

-Rrofsh or Guxim, rrofsh, se ma bëre gjakun të më rrjedhë nëpër deje, sikur fëmija që luan në ditët e para të verës, pas një dimri të gjatë e të mërzitshëm, -tha plaku dhe luajti nga vendi, sikur po falej për zotat e të parëve tanë.

-Kur u linda unë, isha fëmija i pesëmbëdhjetë i familjes së madhe patriarkale nga Lisi. Të parët tanë kishin zbritur nga Gjakova e Kosovës kreshnike dhe ishin vendosur në katundin Lis të Matit. Duke qënë se Skënderbeu ishte matjan, që në atë kohë quhej Emathia (e madhja) në të folurën e sotme, turqit e persekutuan Matin dhe matjanët në mënyrën më të pashembullt. Ata që i shpëtuan shpatës turke u larguan nga toka matjane për në vende të tjera. Turqit e shkatërruan krahinën, që lindte mbretër, deri në themele. Dhe duke mos mbajtur asnjë shënim për këtë, që të bëhej i mundur kështu nënshtrimi shpirtëror dhe fizik i shqiptarëve në përgjithësi. Po të vesh re, Guxim, në këtë zonë të vogël, që ka mbetur e quajtur Mat, çdo fshat ka tradita, veshje, zakone dhe theks tjetër në të folur, që tregon se këta banorë janë të racës shqiptare, por kanë mbërritur këtu nga vende të ndryshme. Kjo ka bërë që në një farë mënyre të humbasë kujtesa e trashëguar në mijëra vjet jetë. Ti e di se dhe sot e kësaj dite në Mat ekziston shprehja “s’rrihet këtu, se kjo është tokë e mallkuar”. Kjo e ka zanafillën në ato kohë, kur në këto troje me nam në lashtësinë e tyre shpata e turkut në mënyrë të vetvetishme shfarosi një popull të tërë, duke nxjerrë në pah “harresën në kujtesë” armikun më të madh të një kombi.

-Po, -tha Guximi, që mend po shqyente sytë nga kjo bisedë e papritur, që po ngjallte në vetëdijen e tij një dritë të re, verbuese dhe të ngrohtë njëkohësisht. Edhe sot përdoret shprehja “kjo është tokë e namun”. Patjetër që një mendje e zgjuar duhet ta ketë thënë. Bacë, a thua të jetë e vërtetë kjo?

-Jo, mor bir. Vetë të parët tanë, pellazgët, i kanë thirrur kësaj pjese të globit mesdhe, që do të thotë mesi i dheut, pra, pjesa më e mirë e një diçkaje.

-Kjo duhet të jetë e vërtetë, bacë. Po ti, nga i di të gjitha këto?

-Ah, mor bir! Shqiptari e ka shkruar historinë në memorien e tij. Armiqtë tanë nuk na lanë të shkruajmë gjuhën tonë. Ata menduan se ne do të harrojmë të shkuarën.

-Po pse, a kemi patur shkronja ne, o bacë?

-Kemi patur, posi. Shkronjat tona pellazge kanë ekzistuar përpara atyre të quajtura greke dhe latine. Madje nuk është e vërtetë që “gjuha” të ketë ardhur nga India në Europë, por nga Europa shkoi në Indi. Dhe nga atje u kthye përsëri, duke u dhënë shkas atyre të angazhuarëve në mohimin e të vërtetave që të fshehin origjinën e vërtetë të gjuhës pellazge, e cila është mëmë e greqishtes së vjetër dhe latinishtes.

Guximi, i habitur jashtë mase për diturinë e bacës, hapi sytë mendueshëm për dituritë e pakta që kishte marrë nga shkolla. Ndër vete ndjeu një farë neverie. Ai e dinte se nuk ishte vetja shkaku i paditurisë së tij, por ushqimi intelektual i afruar prej shkollës shqiptare, ku shumë mirë mund të mësoje për historinë e të tjerëve, ndërsa për tënden do të ishe i pa formuar mirë. I kujtohej se si për të sharë njeri-tjetrin, i thonin “pellazg”. Sa turp që ndjente Guximi kur kujtonte këtë. Të mos njohësh vetveten, kësaj i thonë të jetosh jetën e dikujt tjetër. Vërtetë ishte zhdukur analfabetizmi, por ne kishim mësuar një histori krejt tjetër nga ajo që po thotë baca. Ai e shikoi bacën dhe vetja iu duk shumë i vogël, i vogël fare.

-Bacë, unë kam menduar se pellazgët janë thjeshtë një popullsi primitive, që kanë jetuar në këto anë dhe që kanë qënë të parët tanë.

-Jo, bir. Është krejt ndryshe. Pellazgët ishin një popull shumë i madh dhe kanë banuar në të gjithë mesdheun. Vetë emri pellazg do të thotë pjellë e bardhë. Ata kishin cilësitë e lejlekut të bardhë shtegëtar, prindër të respektuar si lejleku. Pellazg do të thotë dhe lejlek. Vetë Troja e lashtë u ndërtua dhe u gëzua nga bijtë e Dardanit. Trojanët flisnin të njejtën gjuhë me akejtë, pra, ishin popuj vëllezër. Kishin të njejtat zakone, besonin të njejtët hyjni, pyesnin të njejtët orakuj. Lufta ndërmjet fiseve pellazge ka qënë njeri ndër shkaqet kryesore të shkatërrimit të kombit tonë, të cilët ishin lindur krenarë prej natyre.

-Kaq të “lashtë” jemi ne? -pyeti mendueshëm Guximi.

-Vetë shprehja “burri i dheut” përdoret akoma sot ndër ne. Ajo të bën të kuptosh se ky komb e ka lindjen diku në thellësi të kohës, apo koha lindi përnjëherë me shqiptarin.

Guximi kthente filxhanin e kafesë pa e kuptuar se kishte kohë që lëngu i saj ishte mbaruar. Koha kishte kaluar pa u ndjerë dhe baca, gjithnjë i qetë dhe i freskët, si në fillim të bisedës, vazhdonte të tregonte për popullin e tij. Ai dukej se e donte shumë atdheun, kombin. Po si kishte mundësi të shkonte keq me të birin?

-Ka mundësi, -mendonte Guximi.

E paimagjinueshme. Të birin e bacës Guximi e njihte mirë. Ai ishte një biznesmen ndërtimesh, që tani punonte në Tiranë duke dërtuar pallate banimi, duke qënë se nga të katër anët e Shqipërisë kishin vërshuar drejt saj. Ai e kishte filluar biznesin e ndërtimit në vitet nëntëdhjetë, ku si shumë biznesmenë të tjerë morën pará nëpërmjet tenderave për të ndërtuar disa ndërtesa gati të mbaruara. Paratë për këto ndërtime i morën sikur do t’i bënin ndërtimet nga fillimi. Sot ai është bërë një njeri i fuqishëm në fushën e ndërtimit. Me një pasuri të tillë që futej në rangun e vipave pasanikë, Guximit i kujtohej thënia e Balzakut “Çdo pasuri e ka pikënisjen e saj në një krim”.

Qëkurse në shoqërinë njerëzore individi mendoi të kishte diçka më tepër se individi tjetër, lindi krimi. Ambicia për të qënë i “pari” ka shoqëruar veprimtarinë njerëzore në mijëra vjeçarë. Por gjithsesi Guximi habitej se si një njeri me njohuri të tilla të mos gjente prehje te fëmija i tij.

-Të lutem bacë, më fal që po të pyes, po pse shkon keq me tët bir? Do të thuash se nga e di ti! Në këtë qytezë të vogël nuk ka gjë që mund të fshihet.

-Guxim, është e vërtetë që ne s’shkojmë mirë. Kur më lindi im bir, isha 40 vjeç dhe duke qënë se ime shoqe ishte në moshë të kaluar, pati probleme shëndetsore gjatë lindjes, gjë e cila solli vdekjen e saj. E rrita tim bir, të cilit ia vura emrin Dritan, pa e “kuptuar” se e ëma kishte vdekur. Ai ishte një fëmijë i çiltër, i dashur dhe mësonte shumë në shkollë. I mbaroi studimet në fakultetin e inxhinierisë së ndërtimit dhe më pas punoi inxhinier në ndërmarrjen e ndërtimit këtu në qytezë. U martua me një grua nga fshati që kishte mbaruar shkollën për histori-gjeografi.

-Kuptohet se ç’histori kishte mësuar, -nënqeshi lehtë baca.

Fytyra i mori një pamje të menduar, kur zuri në gojë nusen e djalit. Ajo vinte nga një familje e varfër fshatare dhe duke u rehatuar në qytezë, iu ngrit mendja. Fshatarët tanë në përgjithësi nuk e kanë përvojën e duhur për t’u bërë ballë të “këqiave” që vijnë si rezultat i pasurimit të menjëhershëm. Fodullëku, kapriçio, egoizmi, mospërfillja dalin në pah me gjithë fuqinë e tyre, duke e kthyer njeriun në një qenie pa peshë dhe formë. Kuptohet që ajo fitoi atë që humba unë, tim bir Dritanin. Unë e pranova pa kushte humbjen në betejën që bëhet rëndom në familjet shqiptare ndërmjet vjehërrit dhe nuses. Djali me sjelljet e tij të mëvonshme më tregoi se duhej t’ia kisha ngjitur emrin Dritëzi dhe jo Dritan.

Bacës i doli një pikë loti i rrumbullakët, si ato gurët që dikur të parët tanë i mbanin për fatmbarësi. Por baca nuk jepej. Vetë natyra e kishte bërë të fortë nga jashtë e shkëmb nga brenda. Të tilla gjëra i shkonin nëpër mend Guximit, ndërsa shikonte portretin e ashpër të bacës që gjithmonë i kujtonte Isa Boletinin.

Pas viteve të diktaturës, aty nga nëntëdhjetë e dyshi, Dritani fitoi gati dyqindpërqind në një tender nga këto... që… të bëjnë të… pasur menjëherë, sa hap e mbyll sytë. Baca fliste me zor, të cilit, i rëndonin këto “pelivanllëqe” që kishte bërë i biri për t’u pasuruar. Ky ishte momenti kur çarja ndërmjet meje dhe tim biri ishte e pariparueshme.

Guximi ndërsa po dëgjonte bacën, kujtohej të kishte dëgjuar për mijëra prindër që hanin, pa i vrarë ndërgjegja, parat e bëra në mënyrë të pandershme nga fëmijët e tyre.

-Tani unë kam arritur gati të tetëdhjetepestat dhe kurrë ndonjëherë nuk kam pranuar të ha diçka jashtë djersës sime, kurrë s’kam menduar që paraja apo pasuria është gjithçka në këtë botë.

-Po pse bacë, si mund të rrohet pa pará?

-Kamarier, -tha baca, -hajde të marrësh lekët, se do të ngrihemi.

Guximi nuk e la, por i pagoi vetë lekët, duke thënë:

-Jo bacë, është privilegj për mua të pi një kafe me ty, prandaj do t’i paguaj unë.

Ato u drejtuan për nga shtëpitë e tyre, të cilat ishin në të njejtin drejtim. Baca u ndal në katin e dytë duke e përshëndetur Guximin me një zë të ngrohtë.

Guximin, porsa hyri brenda, e shoqja e priti krahhapur duke e pyetur nëse ishte i kënaqur që s’kishte punuar sot.

-Sikur miliona të kisha fituar sot moj grua, nuk do të isha më i kënaqur, -tha Guximi, ndërsa e shoqja po shqyente sytë nga habia, e cila iu shkaktua nga kjo përgjigje.

 

* * *

Një klient i vjetër i Guximit po bisedonte kokë më kokë me një tregtar përballë. Çdo ditë tregëtia po bëhej më e vështirë. Njerëzit po i këpuste varfëria. Dhe siç dihet, varfëria tjetërson karakteret. Guximi e kuptoi se klienti i tij ishte i detyruar të merrte te dikush tjetër për arsyen e thjeshtë, se po të vinte për të blerë te Guximi, do të ishte i detyruar të paguante borxhin përpara se të merrte diçka tjetër.

-Eh, i gjori njeri! -foli Guximi me veten e tij.

Je produkt i ambientit, merr forma nga më të ndryshmet nën goditjet e egra të jetës. Nëpër mend ai çoi gjithë veprimtarinë e tij si tregtar në këto vite demokracie.

Demokraci! Sepse atij iu duk se kjo fjalë me kuptim të madh ishte një realitet i pakuptimtë në Shqipëri. Ajo nuk kishte fare kuptim në këtë kaos që mbretëronte në Shqipëri. Në këtë shoqëri që kishte jetuar në dy sisteme të ndryshme shoqërore, diktatura e proletariatit dhe sistemi demokatik që kishte një pamje të dyshimtë në realitetin shqiptar.

Mali, një tregtar që shiste karshi me Guximin, shikoi shokun e tij që po humbiste në mendime dhe për ta qetësuar, e pyeti:

-Çfarë ke Guxim, pse shqetësohesh?

-Jo Mali, këtu nuk shtyhet më. Njerëzit në varfëri nuk ka dreq që t’i kuptojë. Ata tjetërsohen, sesi bëhen!

Mali, një ish-oficer, i ngelur pa punë nga reformat që ishin ndërmarrë në ushtri, e shikoi mendueshëm dhe pas një heshtjeje që zgjati disa sekonda, foli me një qartësi të admirueshme.

-Guxim, sa herë në vetvete mundohem të kuptoj se ku është “gabimi” që ne si popull endemi nëpër një boshllëk duke vazhduar gjithnjë nga fillimi. Dhe e di, se për mua errësira e mendimit po ngelet e tillë, saqë jeta më duket se më ka ikur dëm. Privilegjin që pata prej natyre duke ardhur në këtë botë, nuk e gëzova me jetesën që kam bërë deri më sot. Ajo që më mundon më shumë është pyetja: “Vallë, edhe fëmijët tanë nuk do ta plotësojnë detyrën që lind nga ardhja në këtë botë?!”

Mali, i cili shquhej për durim e maturi, të cilën e kishte fituar gjatë viteve që kishte shërbyer në ushtri, u nevrikos. A thua se ishte në frontin e luftës, ku nga çasti në çast pritej se nga cila anë do të anonte fitorja. Guximi, ndërsa po dëgjonte, i kaloi nëpër mend gjithë bisedat që kishte bërë me bacën, komshiun e tij.

-E di si është puna, Mali? E keqja na ka luftuar që herët, që atëherë kur dhe Bibla thotë që të gjithë popujt flisnin të njejtën gjuhë. Dhe ajo gjuhë që flitej atëherë ishte gjuha shqipe, më saktë ishte gegërishtja.

Mali hapi sytë fort, aq fort, sa habia iu kthye në tmerr.

-Ç’thua Guxim! A je në vehte? Këto gjëra janë të pamundura. Dhe si ka mundësi që ne s’i kemi studjuar nëpër shkolla?    

Guximi qeshi. Këto gjashtë muajt e fundit, që pas bisedës së parë me bacën, kishte lexuar shumë për historinë e vjetër të shqiptarëve. Kishte kaluar nëpër duar studjues të huaj e vendas. Kishte lexuar dhe më të madhin e të mëdhenjve shqiptarë, arvanitasin Aristidh Kolia. Me të kaluar nëpër mend këtë emër, pa e ndjerë as vetë, lotoi. Po, po, lotoi dhe e quajti veten fatlum që lotonte atë që shumë shpejt do të bëhet udhërrëfyesi kombëtar i të gjithë shqiptarëve kudo në botë. Aristidhi, që në kohët moderne pati të njejtin fat si të parët e tij që donin të shkruanin të vërtetën shqiptare, por që dora e pabesë…

-Po Mali, botën në periudha të ndryshme të historisë së saj e kanë qeverisur popuj të ndryshëm. Ne e kemi kaluar këtë kohë më parë, por që të tjerët na e kanë mohuar duke na treguar me gisht si njerëz të egër.

Mali s’po u zinte besë veshëve për ç’ka ai dëgjonte.

-Të ishin të vërteta vallë? -pyeti Mali.

Orët po kalonin dhe ata nuk kishin bërë fare pazar. Megjithatë biseda e filluar i kishte bërë të harronin se po shisnin. Madje edhe klienti që kishte blerë më parë te dikush tjetër, ishte harruar tashmë.

-Guxim, për mua të gjitha këto që po thua janë të pabazuara, se ndryshe do të ishte për ne gjithçka. Është e vërtetë që nëpër shkolla historia jonë është e paqartë dhe herë-herë pa lidhjen e nevojshme, që është e domosdoshme në histori.

-Lere historinë që kemi lexuar nëpër shkolla, Mali! Ajo është histori e ngatërruar keqas. Vetë historianët tanë shpesh herë kanë anashkaluar të vërtetat historike duke i futur faktet në thesin e madh të dyshimeve. Barleti, bashkohës i Skënderbeut, thotë që Kastriotët rrjedhin nga një derë fisnike në Mat, kurse historianët tanë mendjendritur e çojnë vendlindjen e tij në krahina të ndryshme, duke e bërë figurën e tij me famë botrore të vishet nga enigmat dhe të duket pa taban. Për mendimin tim këto pasaktësi, në mos ardhshin nga paaftësia intelektuale, vijnë me qëllimin e caktuar për të lënë në hije figurat madhore të këtij kombi, të cilët në mënyrë të vetëdijshme kanë qënë krenarë për figurat paraardhëse të tyre.

-E di, e di që fjala “Skënderbe”, e shqiptuar nga arabishtja, do të thotë Aleksandër, zot, apo Aleksandër i Madh. Barleti ynë, jo rrallë herë, në librin e tij e quan Gjergj Kastriotin pasardhës të Aleksandrit të Madh dhe Pirros me famë mbarëbotrore.

-Pse, mor Mali, kaq i painformuar ishte Barleti që të shkruante të tilla gjëra? Po kush më shumë se Barleti kishte mundësi të gënjente? Pse, a s’do të kishte patur dëshirë ai që Skënderbeu të ishte nga Shkodra? A s’do të kishte patur dëshirë ai që Skënderbeu të ishte pasardhës i Teutës e jo i Aleksandrit dhe Pirros nga Imathia, ose Emathia, Mati i sotëm?

Por Barleti e dinte mirë se të shkruaje gënjeshtra të imponuara nga ambiciet e rëndomta personale, nuk do ta meritonin nderin e madh që ato të quheshin shkrime historike. A s’është e vërtetë që krenaria kombëtare ka qënë më e theksuar atëherë? Kush e kundërshtoi atë kohë Barletin, kur Aleksandrin dhe Pirron i quante epirotas, njësoj si Skënderbeu? Cili popull t’i falte heronjtë e tij?

Mali kishte shastisur fare. Ai, megjithëse e kishte lexuar historinë e Skënderbeut të Barletit, asnjëherë nuk e kishte parë në këtë këndvështrim. Atij i kalonin nëpër mend të gjitha këto që thoshte Guximi. Dhe në të vërtetë, po t’i shikoje thellë e me kujdes, shumë gjëra ishin të vërteta. Edhe vetë Mali i thërriste arsyes dhe vazhdoi të mendonte se si bota që na rrethonte e kishte nëpërkëmbur të vërtetën, se maqedonasit e lashtë ishin pellazgë, si vetë ilirët, akejtë, danajtë, trojanët, thrakët etj, grupe popujsh që i përkisnin të njejtit trup, atij pellazg. Atij iu kujtua Virgjili që kishte shkruar në kohën romake. A s’thoshte ai saktësisht në veprën madhore të tij “Eneida” se trojanët ishin bijtë e Dardanit dhe se Çezari me të tjerë aristokratë ishin krenarë që në dejet e tyre rridhte gjak trojan, pra, dardan?

Mali u mbush thellë me frymë. Mendtë po i merreshin. As vetë s’e kuptoi se si kishte ecur në pak çaste në terret e historisë, në terre artificiale. Këtë “artificiale” Mali e theksoi dhunshëm nëpër gojë, a thua se para tij nuk ishte drita e diellit, por nata e zezë, nata që kishte mbretëruar në arsyen botrore. Atij iu kujtua Shilmani, tregtari gjerman, i cili me guximin e tij amatoresk ndoqi të dhënat e Homerit pellazgjik dhe nxorri në dritë Trojën e lavdishme, varret e heronjve homerikë që fituan me errësirën, që të tjerët u kishin krijuar. Por Mali s’po ngopej me frymë. Nuk ishte më ai. Mali po tjetërsohej. Këto të vërteta që po i lodronin nëpër mendje e bënin njëherazi fatlum dhe fatkeq. Ai donte të gjente arsyen e të mbajturit të fshehtë të këtyre të dhënave dritëverbuese, po ato ishin të futura thellë në histori.

-Guxim, është e vërtetë. Tani unë po kaloj nëpër mend gjithçka kam mundur të lexoj. Faleminderit! Kjo është dita e rilindjes sime.

Mali donte të thoshte dhe gjëra të tjera, por nuk mundi, se Guximi u largua në drejtim të derës kryesore të tregut. Tregu i rrobave ishte pothuajse bosh. Klientë gati nuk kishte fare. Arsyeja tashmë dihej. Varfëria kishte fituar pushtet të plotë në jetën e shoqërisë shqiptare. Pas dhjetë-pesëmbëdhjetë minutash Mali dëgjoi disa krisma pistolete. Zhurmat e të shtënave vinin nga lokali përballë derës së tregut. Mali vrapoi drejt lokalit, kur ç’të shihte?! Para një tavoline brenda lokalit, një burrë dhe një vajzë rreth të njëzetave, ishin të shtrirë barkas dhe gjaku i tyre përzier në një, zgjatej nëpër pllaka. Mali njohu Guximin, i cili ishte sipër vajzës dhe duart i shtriheshin nëpër trupin e saj të hijshëm.

Banakieria, një grua rreth të pesëdhjetave, dukej fare e lemerisur. Ajo ishte bërë qullë në ujë. Siç dukej, i kishte rënë të fikët, ndaj e kishin lagur. Bërtiste me një zë të mekur, që mezi lidheshin kuptimet e fjalëve që ajo thoshte. Një copë herë vazhdoi të fliste ashtu. Ndërkohë të vrarët i hypën në një makinë benc - 240.

Ndërkohë që po i hypnin në makinë, Mali pa Guximin të lëvizë paksa, duke treguar shenja jete. Ndërsa ajo ishte krejt e gjakosur dhe koka i varej pa jetë. Rrëmuja vazhdoi një çerek e gjysëm ore. Policët erdhën shumë vonë, një orë me vonesë. Kjo gjë tashmë ishte bërë e modës për ruajtësit e rendit. Ato, që nga nëntëdhjetë e shtata e këtej, nuk e ushtronin me saktësi pozicionin e tyre dhe nuk e justifikonin fare atë. Ata me bujën bajate që i karakterizonte, filluan të kryenin procedurat e tyre ligjore. Njerëzit i shihnin me mosbesim, gjë e cila tregohej në indiferentizmin e të pranishmëve, të cilët nuk ishin të paktë në ato momente.

Mali shkoi te malli dhe e mblodhi shpejt e shpejt. Të njejtën gjë bëri dhe me mallin e Guximit dhe vrapoi për te spitali.

 

* * *

Kur shkoi në spital, Mali pa shumë njerëz, të cilët rrinin me veshët ngritur për të dëgjuar çdo gjë.

-Vdiq! -u dëgjua një zë.

-Kush? -thirri një tjetër me zë të mbytur. 

-Gruaja vdiq, Pranvera, ajo vajza e re që jetonte vetëm, ngaqë burri ishte në kurbet.

S’vonoi dhe nga një dhomë e spitalit u dëgjuan ca të bërtitura, ulërima, pastaj të qara, të cilat qartësuan mendimin se vajza apo gruaja, po më shumë vajza, vdiq.

Enigma se përse kishte ndodhur e gjitha kjo, pak e nga pak po sqarohej. Tashmë të gjithë kuptonin se çfarë kishte ndodhur dhe përse. Në këtë cep të botës, që dikur kishte qënë qendër e saj, Mali dallonte të vërtetën e hidhur, atë të vërtetë që sot u shpalos me tërë fuqinë e saj. Mali dridhej i tëri. Ai kujtonte bisedën e bërë me Guximin disa orë më parë. Kalaja e mendimit tundej përpara kotësirave të kësaj jete, e cila prej mijëra vjetësh kishte kërcyer një ritëm sipas melodisë së dashakeqësve tanë.

Mali, pasi mësoi se Guximi ishte akoma gjallë dhe e kishin futur në sallën e operacionit, u largua për të pirë një kafe në lokalin që ishte brenda spitalit. Lokalet në Shqipëri pas diktaturës i kishe kudo, mjafton të bëje dhjetë metra larg njerit dhe të shikoje dyert e një tjetri. Ngadonjëherë dyert e tyre ishin ngjiturazi

Lokalet dihet se çfarë prodhimi japin. Mali nënqeshte hidhur, ndërsa i kalonte të gjitha këto nëpër mendje. Ai hyri në lokal dhe u ul në një tavolinë përballë banakut. Kamarieria, një vajzë e re rreth të nëntëmbëdhjetave, topolake, me vithe të hedhura, me gjoks të bëshëm dhe formë të bukur, iu afrua Malit për të marrë porosinë. Kamarieria u prish në fytyrë, ngaqë Mali me një indiferentizëm porositi një kafe, ndërsa sytë s’ia kishte hedhur fare për ta parë. Kamarieria dukej se ishin ditët e para të punës së saj në ambientet e spitalit, se po të ishte ndryshe do të ishte mësuar me njerëz të mërzitur, të cilët gjallojnë nëpër spitale.

-Erdhi e shoqja! -dëgjoi një zë Mali nga tavolina që ishte pranë dritares. Në atë tavolinë po pinin birrë dy burra rreth të tridhjetave. Dukej qartë se ata ishin qytetarë të rinj. Ata qeshnin pa arsye, pispilloseshin dhe i jepnin vetes rëndësi, sikur të kishin një pozicion të rëndësishëm shoqëror. Zakonisht ata ishin analfabetë të ardhur nga fshatrat përreth dhe puna më e preferuar e tyre ishte të bëheshin policë. Në fakt njerit prej tyre i dukej sheshit pistoleta, se, siç e kishin zakon, e nxirrnin sipër trikos për të treguar ndoshta se jemi dikushi. Por, pas rrëmujave që ndodhën në nëntëdhjetë e shtatën, ky presion i suksesshëm i tyre vite më parë, tashmë s’hante bukë. Malit i erdhi turp që e quajti presion, por ashtu ishte. Policët i blenin me lekë diplomat e shkollës së mesme, kështu që ata plotësonin kriterin e hyrjes në punë. Kuptohet si e bënin punën pastaj. Atyre u mungonin elementet më të domosdoshëm të kulturës qytetare, le pastaj profesionalizmi dhe përkushtimi në kryerjen e kësaj detyre, që për një shoqëri është shumë e rëndësishme.

Mali çoi nëpër mend kohën kur kishte shërbyer si pjestar i forcave të armatosura të ushtrisë në kohën e diktaturës. Pavarësisht se ideologjia që mbronin ishte kryekëput një provë që do të rezultonte negative, por rregulli ishte rregull në forcat e armatosura. Ky rregull, ku të gjitha strukturat ishin në efiçencë të plotë, ishte një ndër më kryesorët që zgjati vitet e diktaturës. Mali ndjeu keqardhje për ato vite të rinisë së tij. Ndoshta, po t’i kishte shërbyer një demokracie të drejtë, ai do të ndjehej krenar. Mali në pastrimin e tij shpirtëror tashmë kishte mbaruar punë. Ai e shikonte të kaluarën si në pëllëmbë të dorës. Gjithçka që kishin ëndërruar në ato vite diktature kishte qënë një zhgënjim. Po, po, një natë e zezë dhe e gjatë që do të mbetej në kujtesën e tij.

E qeshura vulgare e dy policëve ia ndërpreu Malit fillin e mendimit. Ndërkohë, ai pa të futej në lokal njerin nga vëllezërit e Guximit, Petritin. Petriti ishte rreth njëzet vjeç, trup mesatar, por muskuloz dhe i shëndetshëm. Ishte fëmija i tetë i familjes Burreli. Babi i tyre, Mani, bashkë me të shoqen, Bukurien, kishin rritur me punën e tyre të mundimshme tetë fëmijë. Ata kishin qënë punëtorë të thjeshtë, por në shpirt fisnikë të lindur prej natyre. Tanimë ata ishin të vjetër, por për sa kohë që dhe fëmija i tyre i fundit do të ishte beqar, u dukej vetja të rëndësishëm në punët e familjes. Megjithëse më në fund kohët moderne kishin fituar mbi zakonet dhe traditat e të parëve, familjet e mëdha, që dikur rrinin të bashkuara dhe çdo gjë drejtohej nga i pari i saj, me futjen e interesit individual në shoqëri, po i coptonte. Ky coptim i familjeve të mëdha kishte filluar që në diktaturë dhe kjo jo për shkak se kështu i bëhej një e mirë kombit, por se ato shiheshin si një rrezik që i kanosej diktaturës. Kështu që shkrirja e këtyre familjeve, që, historikisht kishin mbajtur mbi kurriz luftërat, të mirat dhe të këqiat e këtij kombi, u shkatërruan pa mëshirë, me të famshmen luftën e klasave.

Ajka e kombit ishte vrarë, burgosur e përndjekur në pesëdhjetë vite diktaturë. Ishte shkatërruar tradita mijëravjeçare e vetqeverisjes popullore, strukturë kjo që kishte bërë të mundur mosasimilimin e këtij kombi të lashtë. Të parët tanë, vallë, nuk e dinin se ku binte Europa dhe se kaq të vështirë e kishin patur ata të bashkoheshin me `të? Të parët e këtij populli ia vunë emrin Europë. Por, si duket, Europa personifikonte popujt që asimiloheshin, popujt që për hirë të përparimit sakrifikonin të kaluarën e tyre. Ndërsa shqiptari jo. Ai kurrë nuk u pajtua me idenë se “të ndryshosh do të thotë të harrosh”. Ai pranoi të zvogëlohej gjeografikisht, por jo shpirtërisht. Ai do ta ruante vetveten me fanatizëm, me gjak, për t’i treguar botës moderne se ku e ka embrionin. Ndoshta ka për të kaluar dhe shumë kohë që bota e qytetëruar ta shohë me krenari këtë popull, ndërgjegjësimi i saj i vërtetë do ta shohë si pikën nga ku u nis.

Prindërit e Guximit i përkisnin një brezi që familjen e kishin gjënë më të shtrenjtë. Varfëria ndoshta i privonte nga gëzimet e jetës, por duke u bashkuar me njeri-tjetrin në gjakun fisnor kishin bërë të mundur ekzistencën. Kurse tani shoqëria shqiptare ishte e përçarë. Familja, embrioni i çdo kombi, po shkatërrohej. Nuk është e thënë që shqiptarët do të rrinin jashtë zhvillimeve botrore, por ne duhej të përfshiheshim në këto zhvillime me personalitetin tonë si komb. Personaliteti individual i shqiptarit i deformuar keqas në diktarturë u gjend i papërgatitur në futjen e tij në jetën kapitaliste.

Dëshira për pronë dhe për pushtet i fusin njerëzit në një garë të pandershme. Njerëzit që drejtonin shtetin, të vetëquajturit elitë, ose siç quhen në gjuhën e thjeshtë, klasa politike, i dhanë shtetit dhe shoqërisë pamjen e një kaosi shkatërrues. Ato të quajtur “vipa” kapërdiseshin me paret e këtij populli, që ishte në kufinjtë e mbijetesës.

Mali, që po ziente brenda trupit të tij, e ftoi Petritin në tavolinë. Petriti, pasi e pa, u afrua qetësisht, ndonëse sytë e tij tregonin një nervozizëm të përmbajtur. Ai u ul pa thënë asnjë fjalë.

-Petrit, mos u mërzit! -vazhdoi t’i fliste Mali, -çdo gjë do të kalojë për bukuri. Vetëm dy plumba e kishin kapur, njeri në anën e djathtë të kraharorit dhe tjetri në kofshë.

-Ti e di, këtu në këtë spital kanë ardhur edhe më keq, por kanë shpëtuar. Doktorët tanë janë bërë specialistë të vërtetë këto vitet e fundit. Me mijëra operacione janë bërë për shkak të plumbave që i solli pranvera e nëntëdhjetë e shtatës.

Petriti kishte qënë në klasën e tetë kur kishte ndodhur shkatërrimi total i shtetit. Në atë kohë atij i ishte dukur si një lojë interesante, por paksa më vonë kishte parë dhe ndjerë realitetin e hidhur. Shkollat ishin mbyllur më herët, rruga mbushej me gëzhoja fishekësh, a thua se ishte bërë një luftë frontale. Në këtë luftë pa armiq u vranë me mijëra djem nënash.

-Eh, -psherëtiu Petriti, -ajo gruaja vdiq.

-Ajo kishte vdekur qysh në vend.

-Pse, ishe aty ti?

-Po, -u përgjigj Mali, -ti e di që unë shes afër Guximit. Ne ishim duke bërë muhabet, kur ai u largua pa thënë asnjë fjalë. Vetëm pas disa minutash unë dëgjova disa krisma, të cilat vinin nga lokali përballë tregut. Kur shkova aty, pashë…

-E, ç’të shihje, -vazhdoi Mali, jo pa iu marrë goja, kur i kujtohej momenti që i kishte parë ashtu gjithë gjak, sipër njeri-tjetrit.

Njerëzit e kishin parë vrasësin, i cili kishte hyrë serbes në lokal, ishte afruar te tavolina e Guximit që po pinte kafe bashkë me këtë nusen e re. 

-Rahmet pastë! -shtoi Mali, pastaj vazhdoi:

-Pastaj kishte nxjerrë pistoletën dhe kishte qëlluar në drejtim të Guximit. Pas gjuatjes së fishekut të parë, që i kishte hyrë në anën e djathtë të kraharorit, gruaja që ishte duke pirë kafe me Guximin, ishte çuar dhe i kishte dalë përpara pistoletës duke marrë mbi trupin e saj goditje vdekjeprurëse. Ajo ishte treguar një trimëreshë e vërtetë. Ndonëse njerëzit e përflisnin, me aktin e saj kishte ngjallur një admirim tek ata që e dëgjonin. Pastaj Mali i tregoi se si njerëzit nuk e kishin parë ndonjëherë vrasësin më parë. Kjo donte të thoshte se ai ishte nga një qytet tjetër. Mund të ishte nga ata punëtorët me “pagesë”. Mali ishte rrënqethur kur i kishte quajtur punëtorë. Ky epitet u shkonte për shtat vrastarëve gjakftohtë, të cilët të mbaronin punë. Këta, prodhimi më i fundit i shoqërisë, ishin të rinj, shumica pa i mbushur të njëzet e pestat. Ata tashmë ishin bërë ekspertë të kësaj fushe. “Tregu” i punës në Shqipëri ishte i larmishëm. Vajzat e gënjyera që protektorët i nxirrnin në rrugët e perëndimit, kishin qenë burim kryesor pas ambicieve për pushtet, që kishte bërë të lulëzonte ky lloj “tregu” pune. Vajzat që merreshin për prostituta ishin gracka ku gjenin vdekjen shumë syresh, që mendonin se mund të bëheshin të pasura në këtë mënyrë. Familjarët e vajzave të rrugës paguanin “ustallarët” për të vënë në vend nderin e familjes.

Dhe “ustallarë” ka me shumicë sot, -mendonte Mali. Si u bë kjo punë kështu, xhanëm? Kurrë më shumë se sot jeta s’ka qënë më e pavlerë. Siç thamë, “vipat” e vetëquajtur, pasi kishin arritur ambiciet e tyre, e kishin lënë popullin në një betejë me njeri-tjetrin, duke dashur t’i bëjnë me dije botës së qytetëruar se në këtë vend jetonin njerëz të egër, që s’e meritonin të bëheshin pjesë e tyre. Sa herë që binte fjala për ndonjë të drejtë që duhej ta gëzonte populli, politikanët tanë mendjendritur na tregonin hapat që duhej të kalonim për të arritur atë që dhe popuj të tjerë e kishin kaluar. Ndërsa kur binte fjala për vetveten, ata bënin një jetë që do t’ua kishin zili dhe politikanët e karrierës në perëndim. Kjo shtresë që përbëhej nga “njeriu i ri socialist”, që u formësua në diktaturë, ishte një e keqe e madhe, ose më mirë me thënë, ishte vetë qendra e të gjitha të këqiave që po izolonte nga bota e qytetëruar këtë komb.

Asnjë s’e kishte njohur vrastarin. Ndonëse të gjithë e kuptonin në një farë mënyre shkakun, në hamendësinë e tyre ngjarja nuk kishte enigmë, përveç identitetit të atij që shtiu.

Petriti mendueshëm seç fliste, diçka që Mali nuk po e kuptonte. Ai donte ta pyeste se ç’po thoshte, por preferoi më mirë të mos fliste. Në këto momente fliste më shumë heshtja.

Nuk dimë si t’i themi nënës dhe babës. Ato janë të vjetër dhe këto lloj shqetësimesh ua rëndojnë më tepër pleqërinë. Po gjithsesi ato do të gjenin një mënyrë, ajo që ishte bërë, nuk çbëhej. Guximi merrte e jepte me jetën ne sallën e operacionit. Kishin kaluar dy orë e gjysëm dhe operacioni vazhdonte. Guximi kishte nevojë për gjak. Të gjitha ata që kishin grupin e tij të gjakut kishin dhënë gjak për të mbajtur në jetë të dashurin e tyre.

Petriti, megjithëse kishte besim te doktori, i cili tashmë ishte mësuar me këto lloj “sëmundjesh”, mendonte se nuk i dihej. Ka raste që njeriu për hiçgjë vdes.

Teksa po i kalonin këto mendime, ai kujtoi ngjarje të ndryshme nga ky qytet i vogël dhe trupi iu mbush me mornica. Gjakmarrja në Shqipëri ishte rikthyer. Shumë familje ishin në hasmëri, të ngujuara, ku vetëm gratë dilnin prej shtëpie, duke bërë të gjitha punët e shtëpisë. Ato punonin në arë, çanin dru, gatuanin, lanin. Për të mbrojtur jetën e meshkujve të familjes ata sakrifikonin në pafundësi veten e tyre. Veprimtaria shoqërore në Shqipëri në një farë mënyre ishte kthyer prapa. Kanuni i maleve po ulej këmbëkryq në odat shqiptare, në historinë e shqiptarëve, gjë e cila kishte ndodhur. Por sot kjo ishte një vulgarizim i tejskajshëm, që na bënte horr në sytë e botës.

Petriti rastësisht e kishte lexuar kanunin, që ishte botuar pas diktaturës. Ai kishte parë se aty kishte shumë gjëra që nuk jepnin përshtypjen e asaj që ishte thënë për këtë kanun. Ato që kishin folur për `të deri më sot, kishin krijuar përshtypjen se ky ishte vetëm një ligj vrastar. Petriti habitej se si ishte e mundur të shpërfillej një ligj i tillë shoqëror, që kishte bërë të mundur mbijetesën e popullit më të vjetër në Europë. Diku ai kishte lexuar se at Shqefën Gjeçovi, pas mbledhjes dhe botimit të kanunit të maleve, të quajtur Kanuni i Lekë Dukagjinit, i kishin ardhur urime dhe përgëzime nga shumë personalitete europiane për punën e tij të jashtëzakonshme dhe për rëndësinë që kishte ky kanun. Kanuni kishte marrë emrin “Lekë Dukagjini”, por ai ishte shumë më i vjetër se koha e Lekës. Ai kishte një moshë dhjetëra-mijë vjet. Kanuni në asnjë mënyrë nuk mund të bëhej ombrellë për këto vrasje antinjerëzore dhe antiqytetare. Ato nuk kishin lidhje me këto ligje fisnike, që kanë bërë të mundur ekzistencën. Ndryshimi i tyre në varësi të kohërave të reja dhe të zhvillimit të sotëm mbarëbotror nuk u bë ashtu si duhet dhe ndoshta u la fare në hije, duke sjell një anomali në harmoninë shoqërore. Klasa që ka udhëhequr këtë vend, për t’u dukur më e europianizuar, ka marrë ligje perëndimore duke e bërë veprimtarinë shoqërore pa një bazament të fortë ligjor.

Në këtë vend jetojnë dy ligje, ai natyror, le ta quajmë të tillë për vetë vjetërsinë dhe vendin që ze në shoqërinë tonë dhe ligji modern, për të cilin thamë se e kanë marrë pa e peshuar fare.

Petriti po e kuptonte se diçka kishte ndryshuar për të ardhmen e familjes së tyre. Ardiani, Desareti ishin në kurbet. Ata jetonin në Greqi me familjet e tyre. Petriti s’dinte si të bënte, t’i lajmëronte apo jo. Ata ishin më të mëdhenjtë e familjes Burreli. Ishin larguar për në Greqi të shtyrë nga kushtet e vështira ekonomike vite më parë, por akoma ishin të palegalizuar. Ardiani,  fëmija i parë i Manit dhe Bukuries, ishte martuar me një grua nga një qytet jugor dhe kishin një fëmijë, vajzë. Bukuria, e ëma, i thoshte të shtoheshin edhe me një fëmijë tjetër, se me një ishin pa `të, se jetës nuk i dihet. Por ata kundërshtonin duke qeshur se nuk mund t’u plotësonin kushtet, se jeta ishte bërë e vështirë, e ardhmja e pasigurtë. Po nëna këmbëngulte në të sajën duke i dëshiruar fëmijës së saj një djalë, se për shqiptarin një familje pa djalë quhej familje e dalë fare.

Desareti kishte marrë një grua nga fshatrat përreth. Dhe ai, i ngelur pa punë në tranzicion, u detyrua të shkojë në Greqi. Ai kishte dy fëmijë sa Guximi, të dy djem. Kjo gjë e gëzonte pa masë nënën.

Pjestarë të familjes Burreli ishin dhe katër vajzat: Hurma, Valbona, Fatbardha dhe Qefseria. Ato ishin të martuara dhe jetonin në të njejtin qytet ku u lindën. Jeta e tyre nuk dallohej nga ajo e shumicës që orvateshin në kufinjtë e mbijetesës. Motrat e Guximit kishin ardhur dhe ishin në koridorin e gjatë e të ftohtë të spitalit, duke pritur me ankth mbarimin e operacionit. Te dera e spitalit u ndal një makinë xhip-mitsubish. Nga dyert e saj dolën tre civilë me radio policie në dorë. Njeri prej tyre foli diçka me një të afërm të Guximit, që po rrinte te shkallët dhe pas kësaj u drejtua për nga lokali. Ai hyri në derë dhe pyeti se kush ishte vëllai i të plagosurit. Petriti u çua në këmbë dhe u afrua për nga ai.

-Unë jam, -foli foli Petriti mendueshëm. 

-Shefi i komisariatit do t’iu pyesë për disa gjëra.

Petriti si me përtesë eci pas policit në drejtim të shefit të madh. Petriti nuk e njihte, por kishte dëgjuar për këtë shef që fryhej me detyrën që kishte. Ai ishte pjesë e atyre të paaftëve, që me sjelljen e tij të “mirë” ishte ngritur në detyrë. Të ngrihesh në detyrë për sjellje të “mirë” do të thonte që një shef komisariati të ishte i bindur ndaj eprorit, të mbyllte sytë dhe t’i hapte ato me urdhër, të ishte shurdh, apo të dëgjonte mirë përsëri me urdhër. Organi i policisë duhej të njihte mirë klanet, kujt i shërbente keqbërësi, se ndoshta një “gabim” i vogël dhe… reforma ishte gati.

Shefi me eksperiencën që kishte tashmë në këso lloj rastesh kuptoi mosbesimin që shihej qartë në fytyrën e Petritit.

-Vëllai i të plagosurit jeni? -e pyeti shefi kur po i jepte dorën.

-Po, -u përgjigj shkurt Petriti.

-Keni patur ndonjë hasmëri përpara?

-Jo!

-Keni ndonjë mendim se pse u qëllua yt vëlla?

-Jo!

Përgjigjet e Petritit ishin të prera, duke i lënë shefit të kuptonte se nuk dëshironte të fliste me `të. Shefi, për të mos e ulur veten, u largua duke i thënë se do të takoheshin më vonë, pasi Guximi gjendej akoma në sallën e operacionit.

Petriti kishte një mosbesim të theksuar në organet e policisë. Aty shërbenin njerëz të paaftë nga ana profesionale. Puna që ata bënin ishte në kundërshtim të hapur me atë që duhet të bënin në të vërtetë. Ata merreshin me pijanecë, me çeshtje të kota për t’u dukur se po punonin. Por më e keqja ishte se ato, në kundërshtim të plotë me ligjet e shtetit, bënin presion mbi qytetarë të thjeshtë, rrihnin dhe keqtrajtonin të rinj, që përveç se të papunë dhe sorollateshin pazarit, nuk bënin asgjë tjetër. Policia nuk bënte punën për të cilën paguhej, por shkelte ligjet, duke keqtrajtuar ata që në fund të fundit u jepnin rrogën. Idiotizmi i atyre arrinte deri aty sa mos të kuptonin se përse shërbente kjo strukturë shtetrore. Ato i shërbenin vetëm manovrave politike të njerëzve me pushtet, që për t’u dukur në sytë e ndërkombëtarëve, bënin të dukej se policia po punonte.

Petriti kishte dëgjuar se si i kishin hedhur një lëndë kimike qenit të antidrogës në hundë. Televizioni jonë jepte sekuenca nga kontrolli që bënte ky qen në portin e Durrësit, ndërsa në portet italiane kapeshin sasira të mëdha droge. Ishin të panumërta faktet antiligjore që policia dhe prokuroria, të stimuluara nga gjykatat, kishin bërë në këtë vend. Vetë ardhja e policisë me vonesë në vendin e ngjarjes, për Petritin do të thoshte se këto njerëz s’kishin as dëshirën më të vogël për të bërë punën.

Mali e pa Petritin të kthehej kokulur. Një nënqeshje therëse i lëvrinte nëpër cepat e buzëve.

-Hë, -tha Mali, -vrasësi iku në drejtimin e ditur dhe policia në drejtim të paditur.

Petriti u ul pa folur në karriken e tij. Për çfarë ta kenë qëlluar vallë Guximin? Të jetë e vërtetë ajo që pëshpëritet? Po gruaja që vdiq nga e njejta pistoletë? Ajo të jetë shkaku i kësaj vrasjeje?

Petriti e dinte se kush ishte kjo grua e re dhe e bukur. Pothuajse të gjithë e njihnin. Tek ecte rrugëve të këtij qyteti thashethemesh, ajo binte në sy për bukurinë e saj tërheqëse. Të shumtë ishin ata që i kishin rënë nga pas për ta shtënë në dorë. Makina nga më të ndryshmet, të kohëve të fundit, e kishin shoqëruar nëpër ecejaket e saj, por ajo gjithmonë indiferente ndaj luksit dhe parasë, kishte refuzuar. Ajo e dinte fort mirë se çdo të thonte të vraponte drejt këtyre dy karemeve që të falnin zhgënjim. A s’ishin këto të dyja që e kishin çuar në një martesë të dështuar? Petriti, ndërsa çonte nëpër mend portretin e kësaj hyjneshe mbrojtëse të jetës së vëllait të tij, habitej me faktin e sakrifikimit. Ç’mund ta kishte shtyrë atë të bënte këtë akt sublim? Ata që kishin qenë aty kishin parë se si ajo kishte dalë përpara vrastarit me pistoletë dhe kishte marrë në trupin e saj plumbat, që patjetër nuk do ta kishin lënë të gjallë Guximin. Pertiti ndjeu keqardhje për këtë grua, që vdiq aq e re dhe e pagëzuar në këtë botë të egër. Ai e quante të gabuar veprimin e Guximit, i cili edhe pse i martuar dhe me fëmijë, ishte dashuruar me këtë grua të re. Petritin e mundonte mendimi se si kjo grua indiferenta ndaj gjithë atyre djemve beqarë me makina të tipit të fundit, kishte rënë në dashuri me Guximin.

-Makinat! -nëpërdhëmbi Petriti.

Shumë nga ato makina ishin blerë nga tregëtia e mishit të bardhë, drogës, vjedhjes. Të shumta ishin vilat nëpër qytetet e mëdha, të cilat ishin ndërtuar në këtë mënyrë.

Petriti e ndjeu se kjo grua nuk kishte qenë nga ato fyçka, që futeshin si pa dëshirë në sedilje për t’u fshehur prej syve kureshtarë.

Ishin të panumërta vajzat që keqpërdornin të vetmen pasuri të zotit dhe natyrës që iu dhurohej, trupin e tyre. Ato e trajtonin vetveten sikur të ishin objekt argëtimi, duke u bërë lodra në duart e djemve me ndjenja të trasha. Edhe akti seksual që ata bënin, i ngjante më shumë një pune të programuar që më parë. Ndjenjat dhe dashuria ishin lënë plotësisht mënjanë.

-E habitshme! -thoshte me vete Petriti, -edhe buça që është buçë, mundohej të zgjidhte në grupin e qenëve që i shkonin prapa.

Ai e ndjente se Pranvera nuk ishte dashuruar me Guximin për anën ekonomike. Diçka shpirtërore e kishte shtyrë atë. Megjithatë ai e quante një gabim të pafalshëm që dy vetë, që i përkisnin të tjerëve, të dashuroheshin. Prapseparap ai e quante fisnike zgjedhjen që kishte bërë Pranvera. Ndoshta ajo kishte qënë e destinuar të dashurohej me dikë. Dhe ndërmjet shpirtit e pasurisë, kishte zgjedhur shpirtin. Ajo me vetëdijen e plotë, se Guximi i përkiste dikujt tjetër, e dashuroi atë. Patjetër që e vriste ndërgjegja për këtë fakt. Ndoshta kjo ishte dhe arsyeja që ajo vendosi të dalë para vrastarit duke mbrojtur jetën e Guximit.

Një kushëri i largët i familjes Burreli u fut në lokal dhe i tha Petritit se Guximi doli nga salla e operacionit.

-Si duket? -pyeti Petriti ftohtë.

-Akoma është nën efektin e narkozës, por doktori tha se do t’ia hidhte.

-Nuk është hera e parë që operoj diçka të tillë, -tha. Sidomos duke parë se ai kishte një organizëm të fortë, them me siguri se do t’ia kalojë shumë shpejt. Ai pyeti gjithashtu në ka ndonjë vëlla, se siç duket donte t’i jepte porosi për të sëmurin.

Petriti u ngrit dhe shkoi drejt dhomës së doktorit. Ai i ra derës dhe pasi dëgjoi “hyr”, hapi derën dhe u fut brenda. Petriti e njihte doktorin që më parë, por jo personalisht. Ai ishte rreth të dyzet e pestave, i dobët, por i gjatë dhe me një fytyrë simpatike.

-Vëllai jeni ju? -pyeti doktori, duke e parë Petritin me kureshtje.

-Po, -u përgjegj Petriti shkurt, duke qënë se ai donte të dëgjonte doktorin që të thoshte diçka për të vëllain.

-I plagosuri tanimë është jashtë rrezikut për jetën. Plumbi në gjoks, në anën e djathtë, i ka dëmtuar mëlçinë, po për fat ka hyrë dhe ka dalë pa dëmtuar ndonjë enë kryesore gjaku. Ndërsa plumbi në kofshë është pa problem. Ai vetëm sa e ka gërvishtur, pa bërë ndonjë plagë të thellë.

Doktori dha disa porosi të tjera për ditët që do të pasonin dhe sidomos të mos e mërzisnin të sëmurin me shumë njerëz në dhomë. Petriti donte t’i thoshte diçka, por doktori e ndërpreu duke i sugjeruar që të shihnin se si do të shkojë i sëmuri në ditët në vazhdim. Duke qënë se ishte kohë vere dhe bënte shumë nxehtë, plaga mund të merrte ndonjë infeksion.

Petriti doli kokulur nga dhoma e doktorit dhe hyri në dhomën e reanimacionit, ku e kishin vënë Guximin pas operacionit. Po, sapo hyri, një infermiere që ishte te koka e të sëmurit, ia bëri me shenjë që të dilte jashtë. Petriti doli. Te dera e dhomës nga jashtë ishin katër motrat e Petritit që po qanin me dënesë. Petriti shkoi tek ata dhe me autoritetin e vëllait u tha që të pushonin. Më pas u tregoi për bisedën me doktorin duke i bërë që një gëzim të gjallonte në fytyrat e vrerosura nga kjo gjëmë që gjeti vëllanë e tyre.

Petriti i tha Hurmës, motrës së madhe, që të shkonte dhe t’u thoshte prindërve. Petriti u ul mendueshëm në një karrike. Korridori i gjatë dhe i heshtur i spitalit të bënte që dy ndjenja krejt të kundërta me njera-tjetrën të të pushtojnë krejt pa dëshirë. Shpresa për jetesë dhe frika për humbjen e saj ndeshen mes tyre duke e bërë njeriun të kuptojë se sa e rëndësishme është të jesh. Ndoshta është nga ata pak vende që i kujtojnë njeriut se sa e parëndësishme është pasuria, pushteti. Por, siç ndodh shpesh, ndërgjegjësimi mbaron me daljen jashtë dhe duke qënë se njeriu nga vetë natyra harron shpejt, ky moment hidhet pas krahëve duke vazhduar rrjedhën e jetës.

-Petrit, si duket? Petriti çoi kokën dhe pa Malin.

-Është në reanimacion për momentin. Po doktori tha që rreziku për jetën ka kaluar, megjithatë duhet t’i ruhemi ndonjë të papriture. Për këtë arsye ata menduan ta mbajnë në dhomën e reanimacionit për sot. Po ti, Mali, ik në shtëpi, se ke gjithë ditën që po rri këtej vërdallë dhe je i lodhur.

Mali bëri një lëvizje pohuese me kokë dhe duke i thënë “të kaluara sa më shpejt”, u largua për në shtëpi.

Një ditë e gjatë dhe e lodhshme kjo e sotmja do t’i kujtohej atij për gjithë jetën. Në këtë ditë ai kishte hapur një dritare të re me ndihmën e Guximit, nga ku mund të shihte të shkuarën e të parëve në një mënyrë të re, më afër të vërtetës. Gjithashtu plagosja e Guximit në po të njetën ditë i bënte me dije atij se sa larg ishim ne me botën e qytetëruar.

Mali sot kishte kuptuar se në këtë jetë, që na është dhënë prej natyre, duhej mos me qënë pasiv. Edhe pse arsyet e këtij pasiviteti vinin nga të qenurit në një shoqëri, ku kaosi dhe antiligji “drejtonin” shtetin, ai dënonte veten dhe në heshtje zotohej që t’i shërbente çeshtjes së të qenurit njeri. Se të jesh njeri nuk do të thotë që të përmbushësh të qenurit e ekzistencës tënde, thjeshtë sipas disa rregullave të të jetuarit, që të tjerët, qofshin edhe të fuqishëm, i kanë vënë. Por ajo që me të vërtetë i jep vlera ekzistencës është të qenurit aktiv dhe dëshirues i një harmonie njerëzore, ku secili të gëzojë të drejtën e të qenurit i rëndësishëm.

Vitet, thoshte Mali me vete, ndërsa po ngjiste shkallët, ecin. Koha ndjehet e parëndësishme në qoftë se veprimtaria jonë nuk është e tillë, që ajo ta ndjejë ekzistencën e saj. Mali e kuptonte që kishte bërë një jetë të paracaktuar nga të tjerët.

-Mjaft! -thoshte ai me vete, mjaft. Tash e mbrapa po duhet me jetuar, në mënyrë të tillë që në drejtëzën kohë, në një pikë të saj, të jetë e varur dhe veprimtaria ime, që të tjerët që do të vinë pas, të thonë:

-Paska ekzistuar dhe një me emrin Mali.

* * *

Guximi hapi sytë me mundim të madh. Kapakët i rëndonin. Ai ndjeu se diçka po i shtërngonte dorën, diçka e butë, e lehtë. Ndjeu se dikush po e shikonte me një dashuri  engjëllore. Rrotulloi sytë nëpër dhomë, jo pa habi. Ai kërkoi instiktivisht burimin e shikimit të ngrohtë. Përballë tij në një karrike rrinte me lot në sy nëna e tij. Ndonëse mosha kishte bërë të veten, ajo nuk e kishte humbur ëmbëlsinë e syve të saj. Ajo fliste diçka, por Guximi nuk kuptonte se për çfarë bëhej fjalë. Guximi mbylli qepallat dhe nga jashtë dukej sikur ishte jashtë botës reale.

Guximi nën efektin e qetësuesve nuk i ndjente dhimbjet. Ai e kuptonte se diçka nuk e lejonte të lëvizte. Në memorien e tij nuk figuronin dy ditët që i kishte kaluar në kllapi në dhomën e reanimacionit.

I hapi prap sytë, dëgjoi zërin e së ëmës që po i rrinte te koka. Guximi sikur u frikësua që po vinte në realitetin toksor.

Ai e kuptoi se kishte qënë në ëndërr. Tani i kujtoheshin të shkëputura fragmentet e jetuara në botën e ndërgjegjes së tij. Ai kishte parë fytyrën e Pranverës që i kishte bërë një shenjë nga larg për të pirë një kafe. Kishte shkuar pa dëshirë drejt saj, diçka të keqe kishte parandjerë. Por, siç thonë, exheli më parë të merr mendjen, pastaj jetën.

Kishin kaluar më shumë se katër muaj që ai s’e kishte takuar. Guximi kishte blerë shumë libra që flisnin për historinë e shqiptarëve. Duke u futur thellë e më thellë në histori kishte kuptuar se sa gjë e kotë ishte t’i kushtoheshe një femre, apo dëshirës për t’u pasuruar. Ai ishte vrarë në ndërgjegje për vitet e çuara dëm, duke u marrë me ato gjëra që i bënin të gjithë. Aq më keq që ky kishte thyer herë pas here lidhjen martesore, duke u dhënë pas dëshirave trupore. Ai kishte ndjerë turp ndër vete. Vetja i dukej hiç përpara sakrificave të të parëve të tij. Duke e parë se intelekti dhe aftësitë e tij ishin shumë më tepër se për të qënë një “dashnor” i talentuar, kishte vendosur të rrinte larg Pranverës dhe rrezikut nga egoja për t’u pasuruar. Ai kishte kuptuar se femrat dhe paraja ishin dy armiq kryesorë të ndërgjegjes njerëzore. Ato të nxjerrin nga thellësitë e jetës dhe të lënë në cektinat me ujë të ndenjur, ku luajnë bretkosat. Në cektinat e mendimit, ku dhe rrymat më të forta nuk mund të sjellin freskinë e thellësive, Guximi kishte shijuar dukurinë e rilindjes së hënës. Ai kishte parë jo pa magjepsje, se si forma e hënës pak e nga pak kishte fituar vetveten. Thellë në vetvete ai dinte se dikush tjetër ia jepte këtë mundësi. Po ajo, si engjëllore që ishte, bukurinë, ngrohtësinë nuk i mbante vetëm për vete, por ua falte dhe të tjerëve.

Guximi, ashtu në mes të jetës dhe vdekjes, që ishte nga jashtë për të tjerët, dukej tepër i lodhur dhe i rënduar nga sëmundja, kurse brenda tij gjithçka gjallonte. Ai me arsyetimin e tij mudohej të kuptonte se ç’kishte ndodhur. Guximi e shikonte veten të ulur në një tavolinë duke pirë kafe, ku përballë tij ishte Pranvera e bukur. Guximi kishte parë lot në sytë e Pranverës. Ajo kishte kërkuar të pinte një kafe me `të, pasi burri i kishte kërkuar që ajo të bëhej gati e të ndahej njëherë e përgjithmonë prej saj. Pranvera nuk dëshironte të largohej pa u takuar edhe një herë me Guximin, për të cilin ajo kishte, përveç se ndjenja dashurie, një respekt. Ajo asnjëherë nuk kishte parë te fytyra e Guximit tipin e dashnorit të rëndomtë, i cili të përdorte për qëllime të tjera. Nuk ishin të pakta gratë e reja, të cilat “punonin” në rrugët e botës. Ajo kishte dëgjuar më se një herë për një grua, së cilës i dashuri i kishte bërë fotografi lakuriq si dhe duke bërë dashuri me `të. I dashuri i mbante këto fotografi si një mjet shantazhi për `të, duke e detyruar që ajo të bënte seks me njerëz të ndryshëm. Ai e shfrytëzonte atë për synimet e tij, të cilat poshtëronin marrëdhëniet njerëzore dhe dashurinë. Ndjenjën më të bukur njerëzore e kthenin në një greminë të thellë, ku bije dhe ishte e vështirë më të çoheshe. Ajo vërtetë kishte dashuruar Guximin dhe kjo, jo se e kishte lumturuar kur mendonte se duke qënë të martuar, kjo s’duhet të ndodhte, por në fund të fundit s’kishte ndodhur për arsye përfitimi material.

Ajo ishte njohur në një mbrëmje dimri me shi të ftohtë. Po ecte anës rrugës, poshtë strehëve, të cilat të mbronin sadopak nga shiu që po binte, kur dikush i kishte thënë me të qeshur nëse donte ta shoqëronte nën në çadër deri në shtëpi.

Guximi, sa herë që takoheshin, më vonë do ta tregonte si diçka magjepse këtë takim të parë, që siç thonë, se ai kurrë s’e kishte besuar dashurinë me shikimin e parë. Rrezet e dritës që lëshonte neoni i një shtylle buzë rrugës, binte në fytyrën e njomë të kësaj femre, duke bërë një lojë të mahnitshme dritëhijesh.  Ky portret i rregullt dhe tepër i ngrohtë, me ata sy të mëdhenj që lëviznin tepër avash në atë zonë të kufizuar, i kujtuan Guximit vitet e shkollës së mesme. Ai sepse ndjeu nostalgji dhe me një zë si ato të hipnotizuesve e bëri të ndalonte dhe për një kohë të gjatë u panë sy ndër sy. Të paktë janë ata që e provojnë me gjithë fuqinë e shpirtit këtë shikim. Fuqitë shpirtërore dalin nga pushteti i të padukshmëve dhe largohen nga skutat e errta njerëzore, duke i bërë me dije se diçka përveç trupave materialë ekziston në këtë botë.

Guximi kishte mbaruar shkollën e mesme profesionale për pikturë. Ai kishte pasur një dhunti të dhënë prej natyre, por, siç ndodh në absurdin shqiptar, kishte lënë studimet e larta pa bërë, se konkursin do ta fitonin fëmijtë e pushtetarëve, parellinjtë dhe të profesorëve. Arti në përgjithësi, duke qënë një privilegj i natyrës, iu binte në qafë njerëzve të paracaktuar nga hyjnitë, por këtu ndodhte e kundërta, njerëzit i binin në qafë artit, duke e bërë atë të përpëlitej në burgun artificial të të paaftëve. Arti është nga ata pak gjëra në jetën njerëzore që pushtet të vetin ka vetëm zotin, përkryerjen, shpirtin. Arti përbuz dhe shkel me fuqinë e tij hyjnore gjithë poshtërsinë njerëzore, pushtetin, paranë.

Njeriu për pushtimin e këtyre të dyjave humb shpirtin, ose siç i thonë disa të tjerë, frymën e shenjtë duke e kthyer vetveten thjeshtë në materie.

E vetmja betejë në truallin njerëzor, ku pushteti dhe paraja janë të humbur që në nisje, është arti dhe artistët. Guximit, ky takim, kjo mbrëmje dimrore me shi të ftohtë, këto rreze drite të shpërndara nga neoni ia kujtonin atij detyrën e ngarkuar, të qenurit artist.

Ai kishte vite të tëra që nuk kishte prekur penel me dorë dhe këtë nuk e kishte bërë se ndjehej i paaftë, por donte të tregonte se shoqërisë së tij diçka i mungonte. Në inventarin e mëkateve të kësaj shoqërie është edhe kjo, anashkalimi, apo lënia pa ushtruar të drejtën e dhuntive të njerëzve që ishin pagëzuar për të bërë këtë detyrë.

Historia njerëzore ka shembullin e Sokratit, i cili do të ishte harruar në qoftë se Platoni do të kishte ndodhur të ishte një njeri cinik dhe mosmirënjohës.

-Platoni! -mori frymë thellë Guximi duke bluajtur në vetvete, -Platoni mendje ndritur.

Kuptimin e këtij emri Guximi e shikonte në shqip. …laton, pa p përpara ka kuptim vetëm në shqip dhe me `të kuptohej latimi i diçkaje, ose dhënia formë. Në rastin e këtij njeriu të zgjuar emri P+laton ka kuptimin e latimit të mendimit, urtësisë, siç e quanin në lashtësi, ose formësim i mendimit.

E vërtetë duhet të jetë, që njerëz të panumërt me aftësi gjeniale kanë ardhur dhe ikur nga kjo botë pa patur mudësinë të lënë gjurmët e dhuntive të tyre. Po është e pafalshme që kjo të ndodhë sot, në kohët moderne. Megjithëse Guximit kjo i dukej si diçka e stisur nga të tjerët, ai mendonte se aktor kryesor i kësaj të keqeje ishte vetë shoqëria ku ai bënte pjesë.

Ai ishte dashuruar me këtë grua të bukur, jo për të shuar epshin mashkullor, por ndoshta për të patur një kundrapeshë të ndjenjave të tij. Në këtë kaos ku mbizotëronte ngjyra e errët, një dashuri e re e bënte Guximin të ndjente se po jetonte. Por Guximi habitej, përse këtë s’e gjente te gruaja e tij! Ai e kuptonte se ndjenja për të shoqen nuk kishte perënduar. Po, përse atëherë e brendshmja e tij kërkonte një dashuri të re? Ai e dinte se sa e rrezikshme ishte të dashuroje jashtë martesës. Vallë, do ta pranonte ai që e shoqja të kishte një të dashur?

Guximi kishte studjuar kohët e fundit historinë e shqiptarëve, pasardhësve më identikë të pellazgëve. Ai kishte lexuar Homerin pellazgjik dhe heronjtë e veprave të tij e kishin ngacmuar thellë. Ai kujtoi Helenën e bukur dhe magjepsëse, e cila shikohej me dyshim nga prijësit e Greqisë së lashtë. Ata i frikësoheshin bukurisë së saj. Për këtë arsye prijësin që e mori, e quajtën Menela. Në pellazgjishten e vjetër Menela do të thotë mendtë e lanë. Ata e quajtën mendjelënë prijësin, që siç u vërtetua më pas, nuk mundi të përvetësojë një femër kaq të bukur.

Parisi (Pa+risi) i lindur pa rrisk, siç do të vërtetojnë ngjarjet më vonë, do ta merrte Helenën. Fakti se Helenë, dmth e lehtë, mendjelehtë, quhen edhe sot në Shqipëri gratë që tradhëtojnë burrat e tyre, pra, e lehtë nga trutë, që le burrin e saj për një tjetër, quajtën gruan e Menelaut.

Guximit sepse iu duk vetja Paris i kohëve moderne, ndoshta se ishte pasardhës i tij. Po ata kishin bërë dy “faje”, në qoftë se mund të quhej kaq pak, të ndryshme. I pari kishte shkelë mikpritjen, ndërsa i dyti lidhjen martesore. I pari futi në histori Trojën e pavdekshme të dardanëve, ndërsa i dyti do të kujtohej si një ngjarje e rëndomtë e kohëve moderne. Guximit i vinte turp, i dukej vetja shumë i vogël, thuajse një mizë që e shkel pa dashje, duke e kthyer nga hiçi në hiç. Guximit po i kujtohej çasti kur vrastari me pistoletë në dorë i kishte thënë:

-Ke të fala nga Fatbardhi!

Ai me të mbaruar fjalinë i kishte shkrehur pistoletën në drejtim të tij. Ai kishte parë se si Pranvera i kishte dalë përpara dhe mbas këtij çasti kishte humbur ndjenjat.

Guximi hapi sytë furishëm, siç i hap njeriu pas një ëndrre të keqe. Ai donte të pyeste për Pranverën, por sytë u përplasën me shikimin e Fluturës, e cila po e shikonte me keqardhje.

Guximi u largua përsëri nga bota reale. Ajo tashmë e trembte. Ai po mësohej me botën e iluzioneve. Këtu ai kishte mundësi t’i ndërtonte gjërat sipas dëshirës së tij. Ai jo vetëm mund të bënte ndryshimin e jetës së tij, por dhe të bënte ndërtimin e marrëdhënieve shoqërore, ku secili të gjente hapsirë për të shtrirë veprimtarinë e tij sipas aftësive.

Ligji i parë dhe më i rëndësishëm i botës që ai krijoi, ishte frenimi i nepsit. Nepsi ishte shkaktari kryesor i gjithë rropatjes njerëzore. Dëshira për të patur diçka që të mungon, pra, nepsi, kishte prishur dhe shkatërruar gjithçka, që i bënte njerëzit të ishin njerëz. Guximi u fut në botën e iluzioneve të tij duke u shkëputur nga realiteti njerëzor, ku “nepsi” ishte aktori kryesor i zhvillimit të ngjarjeve.

 

* * *

Ishte dita e tretë e qëndrimit të Guximit në spital dhe dita e dytë e varrimit të Pranverës, gruas së re, e cila vdiq për të lënë në jetë të dashurin e saj. Thashethemnaja kishte pushtuar qytetin e vogël. Njerëzit kishin me se të merreshin, derisa një ngjarje tjetër të bënte të harrohej kjo e para. Dikush thoshte se mirë ia bënë. Burrë i martur dhe kërkonte dashuriçka të reja! Dikush tjetër i jepte të drejtë gruas që të dashuronte, por jo një burrë të martuar! Të gjithë merreshin me analizën e ngjarjes dhe askush nuk thonte diçka për arsyen se pse ndodhnin këto ngjarje. Cili ishte shkaku që pas çdo pasoje bënte të ndodhnin ngjarje të tilla?

Guximi hapi sytë dhe me zë të shkëputur pyeti për orën. I thanë që ishte ora 10.⁰⁰ para dite dhe e diela e fundit e korrikut. Ai kishte një çikë temperaturë, gjë e cila e kishte shoqëruar që nga dita e parë, por duke qënë se nuk ishte e lartë, nuk përbënte shqetësim. Ai kërkoi të pinte diçka. Buzët i ishin plasaritur. Përveç serumit, tjetër gjë s’kishte futur në gojë. Ai me shikimin e qartë të tij i bëri të afërmit t’u ngrohej zemra dhe një gëzim i lehtë  t’u ndriçonte fytyrat.

Flutura donte t’i thonte diçka, por kur pa që Guximi ia bëri me shenjë për ta lënë për një herë tjetër, nuk foli.

Dikush trokiti në derë. U hap dhe dy të panjohur hynë brenda. Njeri i gjatë dhe shumë i dobët, kurse tjetri edhe ai i dobët, por më i shkurtër. Në dorë mbanin nga një radio marrëse-dhënëse që të linte të kuptohej se ishin të policisë. Kur ata u futën brenda, Flutura me dy kushërira të Guximit dolën jashtë.

-Më falni, -tha i gjati, që nga e folura dukej se nuk ishte vendas. Jemi punonjës të policisë kriminale dhe kemi…

Hapja e derës nuk e lejoi policin të fliste më gjatë. Ai u kthye nga dera. Ishte Petriti, që ia bëri me shenjë policit që mund të vazhdonte.

I gjati u kthye përsëri nga Guximi që, pasi e pyeti për shëndetin dhe i uroi shërim sa më të shpejtë, e pyeti për vrasësin nëse e njihte, gjithashtu dhe për motivin se pse i kishin gjuajtur.

Guximi tepër gjakftohtë dhe jo pa mundim u tha atyre që vrasësin nuk e njihte, s’e kishte parë kurrë më parë, as fytyrën s’ia kishte fiksuar, për vetë shpejtësinë që kishte ndodhur ngjarja.

Guximi nuk harroi të heshtte për të falat që vrasësi specialist i kishte bërë. Ndërsa për motivin ai, meqënëse merrej me mend, nuk iu përgjigj fare.

-Zotëri! -u dëgjua përsëri zëri i hollë dhe i fortë i të gjatit, -në qoftë se ti nuk na thua ndonjë gjë, ku ne mund të kapemi për hetimet tona, çdo gjë do të mbetet në hije dhe vrasësi do të luajë i lirë me fotografinë e dikujt tjetër në xhep.

Që vrasësin e kishte paguar dikush për të bërë këtë punë, as që diskutohej. Problemi ishte të gjedej ai që e kishte paguar, pastaj çdo gjë qartësohej. Guximi, me një mosbesim që dukej qartë në fytyrë, bëri një lëvizje të kotë të kokës pa ndonjë qëllim të caktuar. Petriti që po rrinte në këmbë nuk hezitoi t’i pyeste policët civilë, për policët që kishin ardhur me kaq vonesë në vendngjarje.

-Duket sheshit zotëri, që ju nuk doni të bëni punën. Ju thjeshtë plotësoni ca formularë, se duke e ditur që një ditë çdo gjë do të shikohet edhe një herë, doni të jeni në rregull me letrat. Çfarë kujtoni ju se jemi ne, leshko që të japim të dhëna për vrasës, ku ju dhe ata që fshihen pas jush, të fryjnë xhepat me lekë?

Në surratin e ploicit të gjatë u pa një nervozizëm i shfrenuar. Ai nuk nguroi të pyeste se kush ishte dhe kur i thanë se ishte vëllai, e pyeti:

-Zotëri, dje një grua u varros dhe një tjetër po dergjet në shtrat duke luftuar me vdekjen dhe ti mendon se ne kemi ardhur të tallemi.

-Jo, zotëri, jo vetëm mendoj, por ju, jo vetëm që talleni, por me këtë seriozitet të pështirë vetëm sa e bëni edhe më qesharake figurën tuaj. Nuk janë të paktë rastet që ju keni kapur dhe për disa ditë i keni nxjerrë përsëri nga burgu. Vrasës profesionistë, transportues droge, tutorë femrash, abuzues fondesh publike! Jo zotëri, jo, ju e keni humbur besimin në popull. Më thuaj, të lutem, ku i morën policët gjithë ato pará për të blerë shtëpi, lokale, makina luksoze? Mos kujtoni ju se ne hamë bar?! Ajo makina që ke poshtë me targa të huaja, me paratë e kujt vrasësi e ke marrë? Mos ke bërë plan të blesh shtëpi me këtë rast tashti? Se ju, shikoni njeri-tjetrin dhe piqeni.

Petriti ia plasi në fytyrë të gjitha këto pa marrë parasysh asgjë. Ai e dinte shumë mirë që një ditë do të zinin pretekst dhe do ta fusnin brenda.

Petritit iu kujtua se si kishin provokuar një herë një shokun e tij. E kishin ndalur në mes të rrugës, gjoja për ta kontrolluar për armë. Pasi i kishin thënë të ngrinte duart lart me disa veprime, që binin erë tangërllik policesk, e kishin tërhequr nga njera dorë dhe me dorën tjetër në shpinë i kishin dhënë një goditje në mesin e këmbëve, gjoja për t’i hapur. Pastaj i kishin bërë kontroll. Ky ishte ndjerë shumë keq dhe ngaqë e dinte mirë se ata e dinin se nuk ishte nga ata që rrinin me armë, iu kishte thënë se çfarë po bënin? Shefi i tyre, një njeri negativ, të cilit i kishin gjuajtur dhe i kishin vënë dinamit për ta vrarë për këto veprime në dëm të qytetarëve, shquhej për të tilla provokime. Ai kishte dhënë urdhër që ta shtinin në birucë. Njerëzit që kishin qënë aty ishin habitur, se demokraci i thonin dhe të tilla gjëra nuk lejoheshin. Shqipëria kishte firmosur kartën e Helsinkit për të drejtat e njeriut, po a këto ishin të drejtat? Pas disa ditësh në gjyqin që iu bë, atë e dënuan në bazë të nenit 238 të Kodit Penal me shtatë muaj burg. Akuza i ka thënë shefit të Rendit: o ti, o unë! Dënohet me shtatë muaj burg...

Petriti i dinte mirë këto. Dhe jo vetëm Petriti, por të gjithë i dinin, pavarësisht se te ne mungon kultura qytetare e komunitetit për të kërkuar të drejtat e tyre. Ndoshta moskërkimi i të drejtave vinte edhe për shkak se klasa politike shqiptare e mbante komunitetin nën presion, duke bërë të mundur përçarjen në kërkimin e të drejtave, gjë e cila sjell pasojën e mosbashkimit të njerëzve në plotësimin e kërkesave të tyre. Duke munguar përvoja e kulturës demokratike si dhe tjetërsimi i personalitetit nën diktaturë, sillte që njerëzit mos të kuptonin termin “liri” në kuptimin e saktë që ka kjo fjalë.

Petriti po i çonte të gjitha këto nëpër mend, ndërsa shihte deformimi e fytyrës së gjatoshit hollak.

-Çfarë policësh janë! -thoshte me vete Petriti. Kur i sheh, të shkon mendja se i kanë gjetur të hedhur në ndonjë cep. Hajde pastaj të mendosh se kanë fituar normat për të hyrë në shkollë policie!

Gjatoshi, pa përshëndetur fare, ia bëri me shenjë shkurtabiqit që të dilnin jashtë. Petriti vërtetë ishte njëzet vjeç, por përvoja jetësore e kishte rritur shumë më tepër. Jeta e vështirë në çdo aspekt të saj e kishte burrëruar para kohe. Ndoshta ishte i vetmi vend në Europë, ku adoleshenca dhe rinia jetohen në të njejtën periudhë kohore të moshës.

Sapo dera u mbyll nga polici i shkurtër, hyri një burrë i moshuar. Ai donte të pyeste diçka, por Guximi i bëri me shenjë që të afrohej. Ishte baca, komshiu i Guximit.

-Kush ishin këto dy karkalecë? -pyeti baca.       

Dolën duke folur me vete. Dukej sheshit se nuk ishin të kënaqur.

Guximi, të cilit i qeshi fytyra me ardhjen e bacës, i tregoi atij për dy hollakët e policisë. Baca, me durimin që e kishte karakteristikë të veten, e dëgjoi deri në fund spjegimin e Guximit, i cili herë pas here ndalonte për të marrë forca.

-Vërtetë, -tha baca, -këtu në këtë vend paguhet me djersën e popullit një administratë e tërë dhe të gjithë këta që bëjnë sikur punojnë, vetëm shohin interesat e tyre. Një zot e di se çfarë do të bëhet me këtë popull.

-Është e vërtetë, mor bacë, -iu përgjigj Petriti, i cili e mori me mend se ishte komshiu i Guximit.

-E hëngërt dreqi këtë punë, -tha baca. A i ke parë ata që na drejtojë? Pse, si shqiptarë ju duken juve ata? Ca xhuxhë, fytyrë pa formë, siç kanë veprimtarinë e tyre. Të jenë vërtetë të racës sonë ata?

Guximit këto sikur i jepnin forcë, sidomos kur bëhej fjalë për çeshtje kombëtare. Ai plagosjen e tij e harronte kur bisedohej për të tilla gjëra. Plagosja dhe arsyet përse ndodhi, bëheshin krejt të rëndomta, pavarësisht se diçka kishte ndryshuar për të ardhmen e tij. Guximi, ndonëse kishte bërë një pastrim shpirtëror me ndihmën e bacës dhe të librave që kishte studjuar këto kohë, plagosja, ndonëse e tepërt, sidomos vdekja e Pranverës, bënin të ndjehej më i lehtësuar. Ai nuk do të kërkonte shpagim për gjakun e derdhur, jo se nuk e dinte nga i kishte ardhur, se vrasësi këtë e kishte thënë qartë, jo se nuk kishte trimërinë e duhur, jo se nuk kishte fis të qenë, por sepse ai sadopak mendonte që të falte, thjeshtë për faktin se shqiptarët duhet të merren me çeshtje më të mëdha. Koha kishte ardhur që shqiptarët mos të bënin lojën që armiqtë e këtij kombi kishin dashur në shekuj, luftën ndërmjet njeri-tjetrit. Kishte ardhur koha mos ta shikonim të ardhmen thjeshtë për të kënaqur epshet kafshare që afrojnë njeriun me kafshën. Kishte ardhur koha për të vënë në krye të kombit ajkën e vërtetë, e cila do ta çonte këtë popull me karakterin dhe personalitetin e tij drejt qytetërimeve të mëdha perëndimore.

Guximi donte t’i thoshte të gjitha këto me të madhe, që t’i dëgjonin të gjithë shqiptarët, kudo që janë.

-Jo bacë, -tha Guximi, -këto nuk ka mundësi të jenë shqiptarë. Kjo shtresë e quajtur “intelektuale” na ka futur në një rrugë pa krye. Ata janë pajtuar me ndarjen e kombit pjesë-pjesë, jo se e kuptojnë globalizmin, por sepse shohin interesat e vetvetes në kurriz të kombit. Gjermania bëri dy luftra botrore me pasojë vdekjen e miliona vetëve, jo vdekje të thjeshta, por makabre. Por në çastin kur kërkoi bashkimin, bota e qytetruar e lejoi të bashkohej.

-Bacë, ajo që më çudit më shumë është fakti se, kur bota nuk pati frikën e bashkimit të dy Gjermanive, pse ka frikë nga bashkimi i kombit tonë? Ç’të jetë ajo e fshehtë që ata e dinë dhe i bën të tremben? Unë kam qënë në Gjermani, bacë. Dhe po të shkëputesh nga fjalët dogmatike të politikanëve të tyre do të kuptosh se ata një hall i madh i bën të pranojnë të huaj brenda vendit, se me shpirt nuk duan t’i shikojnë me sy. Pra, pak gjasa ka të kenë ndryshuar në thellësinë e tyre. Po ne, ne që vetëm na kanë luftuar, ç’rrezik bëkemi për botën e qytetëruar? Kur u thua atyre jashtë, se jam shqiptar, menjëherë të shohin shtrembër, të fusin një konrtoll të imët, të pyesin për gjëra nga më të rëndomtat, si e si të të ofendojnë. Ata kanë një urrejtje patologjike për ne. Aq shumë u mërzita kur isha atje në Gjermani, sa kur më tha gjykatësja se kisha të drejtën e rikërkimit të azilit, unë i thashë se sikur të ma falin Gjermaninë me gjithë gjermanë, nuk doja të rrija më atje. Më mirë vendosa që të vija e të jetoja me varfërinë time, se sa të bëhesha legen dhe sahanlëpirës i tyre.

Petriti që po dëgjonte, ndonëse s’donte t’ia prishte vëllait, nuk ishte dakort me `të.   

Shqiptarët po bëjnë të pamundurën që të shkojnë e të jetojnë atje. Po të ishte keq, do të ndodhte ndryshe.

-Atje është mirë, bacë, por për vendasit e jo për ne. Ne humbim atje, siç humb mali në mjegull. Edhe Napoleon Bonaparti u humb e u quajt francez. Edhe Marseja, ose Marr+sjell, siç i thonin dikur, humbi.

-Eh! -psherëtiu baca, -një të fshehtë të madhe na mbajnë ne si komb. Prandaj dhe s’na e lejojnë bashkimin. Po ndër ne një fjalë e vjetër thuhet akoma: “Ç’është kenë, ka me kenë!”

Petriti hapte sytë sa te baca, sa te Guximi e nuk iu prit pa pyetur:

-Çfarë thoni mor burra, gjithë shqiptarë po na i bëni?

-S’po i bëjmë ne, -tha Guximi, por shqiptarë janë lindur prej prindërve të tyre. Historinë tonë na e kanë bërë të tjerët deri vonë dhe kuptohet se e kanë bërë si për vete. Nuk ka shumë kohë që ne kemi studjuar historinë tonë. Edhe studimin e historisë na e kanë paracaktuar të tjerët, por çdo gjë ka një kufi. Njerëz të mëdhenj të mendjes po e çojnë historinë e shkruar në rrugën e vërtetë, në atë rrugë, ku ngjarjet e mëdha lanë varra të thella që as shtrembërimi mijëra vjeçarë nuk mundi t’i mbulojë.

Thonë se një faraon i Egjiptit të lashtë mori dy fëmijë të vegjël dhe i çoi te një bari në mal. Bariut iu dha porosia që të mos u fliste fare fëmijëve. Kur fëmijët u rritën dhe thanë fjalën e parë, thirrën faraonin për t’i dëgjuar. Fëmijët kishin thënë “buk” fjalën e parë. U pyet se ç’gjuhë e fliste këtë fjalë. Kjo gjuhë ishte pellazgjishtja, e cila është identike gati me gegërishten e sotme. Atëherë faraoni kishte thënë se gjuha më e vjetër është pellazgjishtja, se edhe në kohërat e vjetra ziheshin se cili komb fliste gjuhën më të vjetër…