Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me profesorin, studiuesin dhe publicistin Xhemaledin Salihu (I)

INTERVISTË ME PROFESORIN, STUDIUESIN DHE PUBLICISTIN XHEMALEDIN SALIHU (I)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Xhemaledin Salihu, i lindur më 14 gusht 1947 në Preshevë, është profesor i pedagogjisë, studiues i arsimit, kulturës dhe trashëgimisë shqiptare, si dhe veprimtar i shquar kulturor e shoqëror në Luginën e Preshevës. Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Preshevë, ndërsa studimet universitare në Degën e Pedagogjisë të Fakultetit Filozofik në Prishtinë, ku u angazhua edhe në publicistikë, si bashkëpunëtor i gazetës së studentëve “Bota e Re”, nën redaktimin e Ibrahim Rugovës.

Karrierën profesionale e filloi si mësimdhënës i psikologjisë dhe sociologjisë në Gjimnazin e Preshevës. Në vitet 1974–1983 ishte drejtor i Shtëpisë së Kulturës “Abdullah Krashnica”, ku dha një kontribut të jashtëzakonshëm në zhvillimin e jetës kulturore shqiptare, duke organizuar festivale, manifestime dhe bashkëpunime ndërkombëtare. Nga viti 1984 deri në pensionimin e tij më 2012 drejtoi Bibliotekën e Qytetit “Mehmet Jusufi”, duke modernizuar punën bibliotekare dhe duke zbatuar për herë të parë Klasifikimin Universal Decimal.

Salihu ka qenë aktiv në proceset politike dhe shoqërore të viteve ’90, veçanërisht në mbrojtjen e arsimit shqip dhe në organizimin e Referendumit të vitit 1992 në Luginën e Preshevës. Ka përfaqësuar çështjen e shqiptarëve të kësaj treve në forume shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare, përfshirë Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe të Kosovës.

Që nga viti 2010 është kryetar i Shoqatës për Trashëgimi dhe Krijimtari Kulturore të Luginës së Preshevës, përmes së cilës ka organizuar dhjetëra konferenca shkencore, projekte kërkimore dhe botime. Është autor dhe bashkautor i mbi 20 librave shkencorë e letrarë dhe qindra shkrimeve nga fusha e historisë, arsimit, kulturës dhe trashëgimisë kulturore. Për veprimtarinë e tij është nderuar me mirënjohje dhe çmime të shumta në Kosovë, Shqipëri dhe rajon.

Vepra të botuara

Kultura shqiptare në Preshevë 1945–1995, Preshevë, 1999;

Bujanoci – burim i trashëgimisë sonë kulturore dhe natyrore, Kurora, Gjilan, 2014;

Rainca – vendbanim i vjetër dardan-shqiptar në rajonin e Preshevës, libër monografik, bashkautor me Vehbi Fazliu, Kurora, Gjilan, 2015;

Presheva - pjesë e pandarë e Lëvizjes Kombëtare nëpër shekuj, Preshevë, 2017;

Mëhallët dhe toponimet e vendbanimeve të komunës së Preshevës, 2021

Kjo intervistë ekskluzive për Zemra Shqiptare ofron një vështrim të thellë në rrugëtimin jetësor dhe intelektual të Xhemaledin Salihut, një prej figurave më të spikatura të arsimit, kulturës dhe angazhimit shoqëror shqiptar në Luginën e Preshevës.

Pjesa e parë e bisedës nis me rrëfimet për vendlindjen e tij, Preshevën – qytetin ku lindi dhe kaloi fëmijërinë, duke përfshirë edhe shkollën fillore e të mesme. Ai ndan kujtimet më të hershme, sfidat e asaj kohe dhe vlerat që formuan personalitetin e tij që në moshë të re.

Më pas, intervista zhvendoset te vitet studentore në Prishtinë, ku zoti Salihu tregon përvojat nga gazeta studentore “Bota e Re”, bashkëjetesën në konvikt me Ibrahim Rugovën – figurën emblematike të historisë moderne shqiptare – dhe rolin e tij si bashkëthemelues i Klubit të Studentëve “Haki Limani”.

Përmes këtyre rrëfimeve personale, intervista jo vetëm ndriçon portretin e një intelektuali të përkushtuar, por edhe pasqyron kontekstin historik dhe shoqëror që formoi brezin e tij, duke nxjerrë në pah angazhimin e hershëm për kulturën dhe identitetin shqiptar.

GM: Z. Salihu, mund të na tregoni pak rreth vendlindjes suaj, Preshevës?

XHS: Presheva gjendet në jug të Serbisë dhe ka 33.349 banorë sipas regjistrimit të vitit 2022, ndërsa vetëm qyteti ka 14.219, me shumicë shqiptare.

Presheva, vendlindja ime, gjithmonë dhe asnjëherë nuk u nda nga ngjarjet dhe ndodhitë në etnikumin shqiptar, pra gjithmonë ishte pjesë e këtij etnikumi  dhe pjesë e Lëvizjes mbarëkombëtare.

Presheva pati emra të njohur, personalitete dhe figura me vlera shkencore, kulturore dhe veprimtarë të dalluar të Rezistencës në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, duke filluar që nga Dardania e deri më Luftën e UÇPMB-së.

Presheva qysh në Antikë i takonte Dardanisë, fisit Ilir që kryesisht shtrihej përgjatë lumit Moravë dhe Vardar. Shqiptarët e Luginës së Preshevës me Shqiptarët e Kosovës dhe Maqedonisë paraqesin etnikum më të vjetër në rajon. Shqiptarët e Luginës morën pjesë në të gjitha luftërat që i bëri Mbretëria e Dardanisë kundër pushtuesve të ndryshëm.

Pas viteve 1454 e 1455, Presheva ra nën sundimin e Perandorisë osmane, mirëpo ajo asnjëherë nuk u pajtua me gjendjen e vështirë nën sundimin turk otoman. Andaj Shqiptarët e Preshevës gjatë viteve 1841-1845 u hodhën në kryengritje kundër Perandorisë osmane.

Të përmendim kryengritjen e Dervish Carës, më 1843/84, për Shqipëri Etnike, e cila kryengritje çoi në këmbë për liri gjithë popullatën shqiptare të këtij rajoni dhe përfshiu tërë territorin e Dardanisë.

Pjesëmarrja e patriotëve nga Presheva në Kuvendin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më 1878: Sheh Maksut Efendiu, Osman Çaushi, Mehmet Muhaxhiri, Kamber Aga, Haxhi Abazi.

Kryengritja e Shqiptarëve të Preshevës kundër Perandorisë Otomane me në krye të Madhin Idriz Seferi.

Pas Kongresit të Berlinit, më 1878, Kazaja e Preshevë i takonte Vilajetit të Kosovës, ndërsa me themelimin e Mbretërisë Serbe, Kroate e Sllovene i takoi Banovinës së Vardarit me qendër në Shkup. Dhe prej kësaj kohe Shkupi u bë qendër e veprimtarisë patriotike të shqiptarëve të Preshevës.

Presheva, më 1913- rruga e panagjyrit

Kështu në prill të vitit 1941, në Shkup u themelua Lëvizja Kombëtare për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar me shumë patriotë: Shaban Efendinë nga Kumanova, i lindur në Preshevë, Abdulla Saqipin, kryetarin e Shoqatës “Besa” në Beograd, me Shaip Mustafën, i cili konsiderohet më kontribuesi i vënies së Flamurit shqiptar në Urën e Gurit në Shkup, më 1941, me Abdulla Haxhi, Veliun e Preshevës, i cili ishte tregtar dhe humanist me Hafëz Lutfi Ahmetin nga Presheva, Shaban Bugarinën, Nijazi Kurbalinë e të tjerë.

Lufta e Dytë Botërore ndodhi edhe në Preshevë, në këtë luftë antifashiste morën pjesë Abdullah Krashnica, Selim Selimi, Xheladin Kurbalia, Selami e Shinasi Hallaçi, Qemal Shehu, Muharrem Kadriu, Mustafë Selimi, Qani Ramadani, e të tjerë.

Në Preshevë ndodhi Rezistenca e armatosur e Shqiptarëve Vullnetarë të Kosovës Lindore përgjatë Hekurudhës Bujanovc-Preshevë-Kumanovë si dhe Preshevë ndodhi “Kohë e Shipnisë”, kur për herë të parë kryetar u zgjodh Adem Kamberi.

Shkolla e Parë shqipe u hap në Preshevë më 7 shkurt 1945, me mësuesit e parë nga Presheva: Demirali Ramadani-Hoxha, Hilmi Qerimi, Kadrije Qerimi, Adem Ahmeti, Shukri Rahimi, Hfz Lutfi Ahmeti, e tjerë.

Pas LDB, pas viteve 1948 të përmendim mësuesin dhe patriotin e NDSH-së Mark Gashin, Ali Aliun, Shinasi Hallaçin, e të tjerë.

Edhe në Preshevë ndodhi Aksioni famëkeq i mbledhjes së armëve, kur u keqtrajtuan shqiptarët e kësaj krahine, gjatë viteve 1955-56. Po ashtu, gjatë këtyre vjetëve ndodhi edhe Aksioni i Heqjes së Ferexhesë, kur Demirali Ramadani-Hoxha, i pari për të dhënë shembull i hoqi ferexhenë vajzës së vet, Kadrije Ramadanit-Qerimi.

Pas vitit 1966, pas Plenumit IV, të përmendim themelimin e Klubit të Studentëve “Haki Limani” në Preshevë, të cilin e udhëhoqën Rexhep Ismajli, Riza Halimi, Sabedin Hetemi, Xhemaledin Salihu.

Në demonstratat e vitit 1968, të përmendim Shenasi Veliun e ndjerë që udhëtoi, në ditën e 28 nëntorit 1968, me autobusin e “Jug-Turistit”, duke bartur në dritare Flamurin Kombëtar nëpër vendbanimet e Kosovës, nëpër Bujanovc e deri në Preshevë.

Pluralizmi politik edhe në Preshevë solli formimin e partive politike, së pari u themelua Partia për Veprim Demokratik me Riza Halimin, kryetar dhe më vonë u themelua Partia Demokratike Shqiptare me Ali Ahmetin, kryetar.

Më 1 dhe 2 mars të vitit 1992, Shqiptarët e Preshevës dhe Luginës së Preshevës dolën në mënyrë masive për t’u deklaruar në votim: A jeni për Autonomi Territoriale Politike të Shqiptarëve në Preshevë, Bujanovc dhe Medvegjë me të drejtë bashkimi me Kosovën. Vullneti i lirë i shqiptarëve dhe votat e tyre dhanë rezultatin 98% për këtë deklarim politik në Referendum. Bartësit kryesorë në Preshevë, Bujanovc e Medvegjë ishin: Riza Halimi, Ali Ahmeti, Ibrahim Kadriu, Nehat Hyseni, Xhemaledin Salihu, e të  tjerë.

Së fundi edhe Lufta e UÇMBP-së me Bardhyl Osmanin-Komandant Dellta nga Presheva.

Po përmendim disa personalitete të shquara të shkencës dhe të kulturës:

Akademik Rexhep Ismajli, Akademik Hivzi Islami, Akademik Idriz Ajeti, Akademik Nexhat Daci, Dr. Nebi Islami, Dr. Fikret Ahmeti, dr. Muharrem Gashi e shumë të tjerë.

Po përmendim disa nga veprimtarët e jetës politike-shoqërore: Mehmet Jusufi, Sami Qerimi, Abedin Selimi, Jashar Sahiti, Hasan Hajrullahu, Hamdi Daci, Riza Halimi, Ali Ahmeti, Zeqirja Fazliu, Ragmi Mustafa e shumë të tjerë.

Po përmend disa nga shkrimtarët e Luginës: Ramadan Rexhepi, Feime Selimi, Qerim Arifi, Mirko Gashi, Sahadete Presheva, Jonuz Fetahaj, Mexhid Mehmeti e shumë të tjerë.

Lugina e Preshevës, së bashku me Luginën e Shkupit, sipas gjeografit serb Jovan Cvijiq, paraqesin rëndësinë më të madhe gjeostrategjike dhe gjeopolitike në Ballkan dhe shteti që mbikqyrë dhe sundon këto dy Lugina qeverisë krejt Ballkanin. Këtu qëndron edhe rëndësia e Luginës së Preshevës, e cila gjatë historisë dhe të kaluarës së saj ishte arenë e shumë betejave dhe luftërave për ta sunduar atë. Hekurudha përgjatë lumit Moravë dhe Vardar lidh jo vetëm shumë shtete, por edhe kontinente. Autostrada, poashtu është me rëndësi të madhe. Kohëve të fundit aktualizohet edhe kanali përgjatë lumit Danub - Moravë - Vardar, për të cilin ishin të interesuar edhe më herët Amerikanët, Francezët, Anglezët.

Presheva sot

Presheva sot ka Shtëpinë e Kulturës, Shtëpinë e Shendetit, 2 shkolla të mesme/Gjimnazin dhe Shkollën e Mesme Teknike/ dhe 8 shkolla fillore tetëklasëshe. Presheva është komuna më e varfër në Republikën e Serbisë dhe ka mbetur pa ekonomi prodhuese, kështu që viteve të fundit të rinjtë preshevarë nuk po shohin kurrëfarë perspektive dhe me të madhe po shkojnë në shtetet perëndimore për punësim. Shto kësaj edhe presioni i pushtetit serb në Preshevë në të gjitha sferat shoqërore e nxitë këtë shpërngulje, sidomos kohëve të fundit me pasivizimin e adresave të banorëve të Preshevës, mospranimin e diplomave të Universitetit të Kosovës dhe presione të tjera që po ndikojnë në shpërnguljen e rinisë shqiptare nga Presheva.

GM: Cilat janë kujtimet tuaja më të hershme nga Presheva, ku kaluat fëmijërinë dhe mbaruat shkollën fillore?

XHS: U linda në Preshevë, më 14 gusht 1947, në një familje bujqësore-punëtore, familja merrej me bujqësi, ndërsa i ati im ishte punëtor i  Monopolit të Duhanit në Preshevë. Familja ime ishte me 12 anëtarë dhe nuk kishte asnjë të shkolluar, pos babës tim që kishte mbaruar një shkollë serbe katërklasëshe.

Shkollën fillore e kreva në Preshevë, me sukses të shkëlqyeshëm. Edhepse isha djalë i vetëm i prindërve, në atë kohë mbizotëronte një prapambeturi arsimore, me plotë analfabë, shumë kundërshtarë të shkollimit. Mirëpo, gjyshi dhe babai më përkrahën në shkollimin tim. Krahas shkollimit, punoja edhe në fushë, për të siguruar kafshatën e familjes. Në pronësi kishim tokën tonë, por merrnin edhe ara të tjera që i punonim me qesim-një përqindje e vogël e mallrave mbetej për familjen/grurë, misër, duhan e tjerë/.

GM: Edhe shkollën e mesme e përfunduat në Preshevë. Si e përjetuat atë periudhë si gjimnazist? Cilat sfida keni hasur dhe cilat përvoja ju kanë mbetur më të veçanta në kujtesë?

XHS: Për fatin tim, në Preshevë u hap Gjimnazi nga Vranja-paralele në Preshevë, e cili më vonë u pavarsua. Shumica e mësimdhënësve dhe lëndëve mësimore ishin serbë, por me vullnet dhe sfida të shumta me sukses të shkëlqyeshëm e kreva gjimnazin. Pata shumë sfida të shkollimit, sepse në shtëpinë tonë shpesh vinin mysafirë të familjes, 3 hoxhallarë dhe disa pleqë të prapambetur që e kundërshtonin shkollimin tim. Në familje isha fëmija më i rritur dhe në këto ardhje më binte të shërbeja këta mysafirë. Madje, njëri prej hoxhallarëve më sulmonte që jam pa fe, komunist, marksist e tjerë, baba im ishte më i ri dhe  i urtë dhe nuk i kundërshtonte, ndërsa unë nuk kisha të drejtën e fjalës. Mirëpo gjyshi im, zoti e shpërbleftë me parajsë, kur kulmonte kritika ndaj meje i thonte atyre lene djalin rehat se mirë po i shkon shkolla. Në këto ndeja shprehej një prapambeturi, një fanatizëm i madh për shkollën shqipe dhe jo vetëm në familjen time, por kjo situatë mbretëronte në Preshevë e gjetiu.

Edhepse u hap gjimnazi dhe nga ky institucion arsimor dolën shumë kuadro me vlera shkencore, kulturore deri në Akademikë, fillimi i tij ishte për vajzat pak i vështirë, sepse në klasa kishte numër të vogël vajzash, kështu klasa ime i pati vetëm 3 vajza. Për to u kujdesëm si për motrat tona gjatë gjithë shkollimit në gjimnaz.

Në Gjimnaz isha shumë aktiv në aktivitetet kulturore dhe sportive.

Isha anëtar i grupit sportiv, sidomos i ekipit në fudboll të vogël, ku mora pjesë në shumë gara sportive. Poashtu isha aktiv në grupin e dramës, at recitues, të vallëtarëve e letrar, ku mora pjesë drejtpërdrejt në pjesë teatrale: ”Një vrasje e errët” të Murteza Pezës, në recitale e tjerë.

Gjatë klasës të dytë në Gjimnazit udhëhoqa bibliotekën shkollore me Rexhep Ismajlin, Jonuz Fetahajn.

Të ceki se isha organizator i mirë i aktiviteteve kulturore e sportive në Gjimnaz. Pra këto aktivitete ishin të grupit dramatik, grupit të vallëtarëve, të grupit recitues, të grupit sportiv. Për këto aktivitete kulturore e sportive e kishim përkrahjen e mësimdhënësve të të lëmive përkatëse, sidomos të drejtorit Mehmet Jusufi, të Adem Ahmetit, mësimdhënës i gjuhës dhe letërsisë shqipe dhe të Xhemal Ramadanit, mësimdhënës i edukatës fizike.

Organizimi dhe pjesëmarrja në aktivitetet kulturore dhe sportive bënë që qysh në klasën e tretë në Gjimnaz të zgjedhem sekretar i Rinisë shkollore, ndërsa në klasën e katërtë u zgjodha kryetar i Rinisë shkollore dhe kryetar i bashkësisë së klasës.

GM: Cilat vlera dhe ndikime kanë luajtur rol më të madh në formimin tuaj që në moshë të re?

XHS: Familja ime, gjyshi dhe prindët /nëna e baba im/ që ishin shumë të urtë dhe të ndershëm, si dhe ishin fetarë të devotshëm tradicional. Këta asnjëherë nuk ndikuan negativisht në shkollimin tim, por sa mundën materialisht dhe moralisht më ndihmuan të formohem në personalitet të vetëdijshim për shkollim dhe çështje atdhetare. Poashtu ia di për nder se më edukuan me mirësjellje në familje dhe më gjërë.

Rol të madh në arsimin dhe edukimin tim luajtën edhe disa mësimdhënës të shkollës fillore dhe asaj të mesme/gjimnaz/, sidomos t’i përmendi mësuesit: Rexhep Salihun-Hoxha, Didare Selimin, mësimdhënësit Ymer Shabanin, Mustafë Selimin, Raif Bajramin, Bejtullah Osmanin, Mehmet Jusufin, Xhemal Ramadanin, Qani Ramadanin, sidomos mësimdhënësen e matematikës në shkollë fillore/Mediha/, pastaj mësimdhënësin e gjuhës dhe letërsisë shqipe, Adem Ahmetin, i cili jo vetëm që na mësoi këtë lëndë, shumë na mësoi edhe për Rilindasit, ai rregullisht na fliste për mirësjellje, edukatë të mirë  dhe si duhet të vishemi si dhe kjo veshje të jetë e pastër.

GM: Studimet i vazhduat në Prishtinë, në Fakultetin Filozofik, Dega e Pedagogjisë. Si do ta përshkruanit jetën studentore gjatë asaj periudhe?

XHS: Studimet i vazhdova në Prishtinë, në Fakultetin Filozofik, Dega e Pedagogjisë, duke marrë titullin profesor i pedagogjisë. Mirëpo, gjatë studimeve nuk u angazhova në aktivitetet sportive e kulturore, por vetëm gazetareske. Shkrova punime nga lëmia e arsimit, kulturës e pedagogjisë në gazetën e Studentëve “Bota e Re”, gjatë viteve 1970/71, në të cilën isha bashkëpunëtor, ndërsa Ibrahim Rugova ishte redaktor përgjegjës.

Në studimet e Prishtinës, në Fakultetin Filozofik, dega e Pedagogjisë shumica e profesorëve ishin serbë nga Beogradi apo nga Shkupi, në fillim të studimeve pak ligjërata mbaheshin në gjuhën shqipe.

Më vonë, kuadrotë serbe dalëngadalë u zëvendësuan me kuadro të kualifikuara shqiptare. Të përmendi Profesor Fehmi Aganin, Jashar Rexhepagiqin e ndonjë tjetër që shumë u angazhuan në ligjëratat e tyre. Mirësjellja e tyre me student ishte udhërrëfyes të çështjeve atdhetare. Për këtë duhet dalluar Profesorin Agani në Degën e Pedagogjisë, ndërsa në degë të tjera ishin Idriz Ajeti, Mark Krasniqi, Anton Çeta e tjerë.

Atëherë nuk kishte konvikte, pos një konvikt, ku banova vitin e katërtë të studimeve, ndërsa viteve të tjera të studimeve banova në shtëpi private dhe një ndërtesë të kazermave ushtarake, e quanim Pavijoni C, pa kushte të mira higjienike e shëndetësore. Mirëpo vullneti i madh për dije ishte shumë i madh dhe i tejkaluam këto vështirësi dhe sot nga kjo gjeneratë dolën akademikë, profesorë, mjekë, inxhinierë e shumë profile të tjera. Vlen të ceket se në këtë kohë të studimeve, Prishtina nuk ishte kjo e sotit, por ishte pa infrastrukturë, rrugët dhe rrugicat e shumta ishin me baltë dhe ne studentët detyroheshim që  rrygën nga banesa deri te fakulteti ta kalojmë me çizme, këpucë për baltë, ndërsa aty i hiçnim ato dhe i veshnim këpucët të tjera.

Ndërmjet studentëve kishte një dashuri më të madhe për ndihmesë në literaturë dhe libra se sot.

Po vullneti ishte shumë i madh për suksese në shkolë dhe studime, edhepse në kushte shumë të vështira e arrita suksesin e duhur dhe i gëzova edhe prindët, familjarët dhe dashamirët e shkollimit tim.

GM: Çfarë mund të na tregoni për gazetën e studentëve ‘Bota e Re’?

XHS: Punën dhe veprimtarinë publicistike, botuese e studiuese e fillova qysh në vitet 1970/71, atëherë student i Fakultetit Filozofik, Grupa e Pedagogjisë dhe bashkëpunëtor i Gazetës së Studentëve “Bota e Re”, ku ishte redaktor përgjegjës Presidenti Historik, Ibrahim Rugova nga Universiteti i Prishtinës.

Në gazetë botova disa punime të lëmisë së pedagogjisë e punime tjera studiuse:

Punimi im i parë u botua më qershor të vitit 1970: Hartim me të meta dhe të mira, Analizë Libër leximit për klasën e shtatë të shkollës fillore

Shkrova edhe këto punime: Koha e lirë dhe studentët tanë, Antonio Gramshi/1891-1937/Përvjetor.

Bashkëpunova me shumë gazeta, revista publicistike e shkencore, mirëpo u lidha shpirtërisht me këtë gazetë të studentëve, të cilën e udhëhiqte Ibrahim Rugova dhe atë shumë guximshëm.

Sfidat që i përjetova me gazetën do të jenë udhërrëfyues për mua që edhe në të ardhmen të merrem me studime dhe pjesëmarrje në konferenca shkencore, të botoj 5 libra dhe shumë punime shkencore.

Disa herë ka ndodhur që gazeta të ndalohet nga pushteti i atëhershëm, përshkak të shkrimeve të saja. Mirëpo, stafi i gazetës nuk e ndalte punën e saj dhe vazhdonte të botonte edhe tutje.

Gazeta “Bota e Re” me shkrimet e saja politike, kulturore, arsimore, ekonomike e pasqyronte realisht kohën e atëherëshme shumë guximshëm, për atë shpesh ishte e kritikuar nga regjimi i ish-Jugosllavisë. Madje, numri 40 i gazetës “Bota e Re” u ndalua.

Nga plejada e gazetarëve, bashkëpunëtorëve dolën dhe u kalitën në këtë gazetë shumë studiues të lëmivë politike, kulturore, arsimore në Kosovë e gjetiu.

GM: Keni ndarë dhomën e konviktit me Ibrahim Rugovën, sot një ndër figurat qendrore të historisë moderne shqiptare. Si e mbani mend dhe si do ta përshkruanit Rugovën e asaj kohe studentore?

XHS: Dhomën 509 të konviktit të parë në Qendrën e Studentëve në Prishtinë para më shumë se 55 vjetëve e ndanim katër studentë. Njëri prej tyre ishte Ibrahim Rugova, i cili më pas bëhet udhëheqësi kryesor i popullit të Kosovës në rrugën e gjatë për liri, pavarësi dhe demokraci.

Rexhep Ismajli, Riza Halimi, Xhemaledin Salihu dhe Ibrahim Rugova

Në vitin 1967 Rugova ishte regjistruar në Prishtinë, në Fakultetin Filozofik, Dega Gjuhë dhe Letërsi Shqipe dhe ishte vendosur në dhomën 509 të konviktit bashkë me tre studentë tjerë: Rexhep Ismajlin, Shaban Shabanin dhe Xhemaledin Salihun, studentë nga Presheva. Në këtë dhomë shpesh gravitonte edhe Riza Halimi.

Dhoma 509 e Konviktit të parë të Studentëve ishte qendër e lëvizjeve kulturore, arsimore, sepse në të rregullisht vinin shumë shkrimtarë, studiues, e tjerë. Aty debatohej për shkencë, kulturë, arsim e lëmi të tjera.

Gjatë një rrëfimi për gazetën “Zëri” pata dhënë  detaje nga jeta studentore e ish-Presidentit Ibrahim Rugova, duke e vlerësuar si shqiptarin me zemër të pastër dhe studentin që thellohej në lexime edhe kur shokët e dhomës nuk ndaleshin së biseduari me zë të lartë.

Po e ceki se Rugova më motivoi për të shkruar punime, madje  preferoi të shkruajë punime mbi idetë pedagogjike-atdhetare të Naim e Sami Frashërit dhe të Rilindasve të tjerë. Kjo nxitje më përshkroi gjatë gjithë jetës time dhe më shtyri që shkrimet dhe punimet shkencore mos t’i lë edhe më vonë.

Rugova mbaj mend se qëndronte deri në orët e mëngjesit duke shkruar kritika dhe ese letrare. Më 1970 botoi librin: “Prehje lirike”. Cigaren nuk e linte, pinte pa pushim, sigurisht që i ndihmonte në përqëndrimin e tij gjatë shkrimit.

Edhepse rrinim deri në orët e vona, bisedonim shpesh për çështje të ndryshme shoqërore, pa hezitim dhe të sigurtë të shpehim pikëpamjet tona ashtu si i vrenim në realitet.

Shumica e studentëve, por edhe studentët e dhomës 509 shetitnim në korzonë e dikurshme të viteve të shtatëdhjeta prej Sheshit të Pajazitit të sotëm deri te Teatri, duke përcjellur vajzat në korzo. Mirëpo, asnjëherë nuk bisedonim për dashuritë tona, sidomos të Rugovës.

Rugova ishte avangard për kohën në të cilën jetonte, qysh atëherë ishte i veçantë dhe kishte mirësjellje kombëtare.

Formimi i Rugovës ishte rezultat i frymës familjare. Rugovës, komunistët jugosllavë ia kishin vrarë babanë, Ukë, dhe gjyshin, Rrustë.

Andaj edhe u edukua në frymën atdhetare dhe patriotike në rini, si student dhe gjithmonë mbeti patrioti dhe atdhetari më i madh i Kosovës, për pavarësi, liri dhe demokraci.

Ibrahim Rugova ishte i lidhur mishërisht me Preshevën dhe e njihte çdo detaj të saj. Presheva e kishte ndihmuar shumë duke ia ofruar krejt intelegjencën e saj.

GM: Si u formua dhe si funksionoi Klubi i Studentëve ‘Haki Limani’, të cilin e keni bashkëthemeluar?

XHS: Pas vitit 1966, pas Plenumit të IV, të përmendim themelimin e Klubit të Studentëve “Haki Limani” në Preshevë, të cilin e udhëhoqën Rexhep Ismajli, Riza Halimi, Sabedin Hetemi, Xhemaledin Salihu.

Klubi i Studentëve në Preshevë u themelua pas vitit 1968, atëherë kur Evropën Perëndimore, po edhe Preshevën e kaploi një Lëvizje e re, e fuqishme studentore. Lëvizja e Studentëve të Preshevës shpërndau ndikim të madh shoqëror në të gjitha shtresat shoqërore në atë kohë. Klubi i Studenteve u themelua në sallën e Komitetit komunal të Preshevës, në prani të studentëve preshevarë, të cilët zgjodhën udhëheqësinë e Klubit dhe ia vunë emrin e patriotit Haki Limani, të mbytur në Prishtinë, siç thuhet nga UDB-a. Klubi i Studentëve menjëherë filloi të propagandojë barazi nacionale, kërkesa për të drejta të arsimimit të të rinjve shqiptarë, sidomos të Preshevës e Bujanovcit, përdorimin e lirë të Flamurit Kombëtar, barazinë e gjuhës shqipe, kërkesa për punësimin e të Rinjve shqiptarë sipas strukturës nacionale të popullatës, të cilën edhe e praktikoi kryetari i atëhershëm, patrioti Mehmet Jusufi.

Klubi i Studentëve mbledhjet e veta dhe me popull i mbante në sallën e kinemasë, e cila mbushej përplotë me popull, të interesuar jetësisht që në zgjedhjet e vitit 1969 të zgjidhen në vende udhëheqëse njerëz të popullit e jo të partisë. Kështu edhe ndodhi për kryetar komune dhe deputet në Kuvendin e Serbisë u zgjodh Mehmet Jusufi. Mirëpo, menjëherë filluan përçarjet në popull, në grupe njerëzish me interesa të ndryshëm dhe kërkesa që Mehmet Jusufi të mbajë vetëm postin e kryetarit të komunës, ndërsa postin e deputit ta marrë Selim Selimi. Në popullatën e Preshevës u bë një përçarje e madhe, sa që grupet e interesave nëpër mbledhje, takime, filluan të fyejnë, njollosin personalitetet publike, si turkofila, serbofila, e tjerë.

Në atë kohë në Preshevë ekzistonin dy grupe politikanësh, me mendime të ndryshme për zhvillimin e Preshevës. Kështu ishin ndarë edhe qytetarët e komunës së Preshevës: grupi i parë ishte i përbërë nga Selim Selimi, luftëtar i LDB, Sami Qerimi, kryetar komune, kryetar komiteti, drejtor i Monopollit të Duhanit në Preshevë, Jashar Sahitit, kryetar komune, sekretar komiteti, drejtor i Ndërrmarjes tregtare në Preshevë e ndonjë tjetër dhe grupi i dytë nga Mehmet Jusufi, kryetar komunë dhe deputet republikan në atë kohë dhe disa politikanë të tjerë. Populli ishte ndarë dhe përçarë dhe në tubimet me qytetarë, në fillim dominuan ata që ishin me Mehmet Jusufin.

Klubi i Studentëve, duke i përvetësuar parimet europiane për të drejtat dhe liritë e Njëriut, pakicave kombëtare, punësimin, shkollimin e Shqiptarëve, në tubimet me qytetarë i proklamonte këto parime.

Disa nga parimet për të drejtat dhe liritë e Shqiptarëve në Preshevë i përvetësoi edhe Mehmet Jusufi, kryetar i komunës së Preshevës, kryetar progresiv, sidomos filloi punësimin e shqiptarëve sipas strukturës nacionale në Preshevë dhe reforma në shkollimin e kuadrove shqiptare.

E kuptueshme që edhe Klubi i Studentëve u deklarua në favor dhe përkrahje të Mehmet Jusufit. Mirëpo, grupi tjetër jo që ishin kundër këtyre parimeve të Klubit të Studentëve, por kërkonin me ngulm që Mehmet Jusufi mos t’i gëzoje të dy detyrat edhe kryetar edhe deputet. Për këtë filloi edhe përçarja e tyre, por edhe e popullatës.

Në Tubimet e Klubit të Studentëve, pa të drejt u njollos edhe Jashar Sahiti-Aga Jashar, i Mëhallës së Majancalive në Preshevë me emërtim daullxhi, në kuptimin se si kryetar dhe sekretar i Partisë komuniste në Preshevë vetëm po e mbante daullën dhe të tjerët/serbët/ po luajnë me daulle dhe po vendosin në emër të tij.

Sipas fjalëve të djalit të madh të Jashar Sahitit, Fadil Sahitit-Presheva që gjendet në Amerikë, ai ka qenë 12 vjet kryetar dhe 8 vjet sekretar Partie.

Agën Jashar e njoha shumë herët, që nga viti 1973 edhe më shumë. Në një manifestim për Karposhin, një luftëtar, në Kumanovë më rastisi që të jem afër tij dhe aty u hap biseda politike. Në bisedë e sipër më tha shikoji këta dy serbë që ishin ndaras njëri-tjetrit, ishte fjala për Josif Trajkoviqin, luftëtar i LDB, më vonë kryetar i Gjykatës Kushtetuese të ish-Jugosllavisë dhe tjetri, për Zhika Devexhiqin, poashtu luftëtar dhe pas LDB, shef i Policisë në Vranjë. E gjithë politika preshevare dhe polikanët, kush me pak e kush më shumë të Preshevës dhe Bujanovcit ishin në duart e këtyre të dyve.

Në hulumtimet e mia arkivore pata dëshirë që sadopak të gjejë material arkivor, me të cilin do të vërtetohet apo do të hudhet poshtë thënia për Agën Jashar-daullxhi. Nuk gjeta material, pos disa rreshta në një material partiak të Preshevës, në të cilin shkruante se Aga Jashar është angazhuar për shkollimin e Rinisë preshevare. Këtë thënie ma vërtetuan edhe dy të moshuar, të cilët më thanë se në Konferencën e LKS në Kragujevc paska diskutuar, kuptohet pas Plenumit të IV për shkollimin e rinisë shqiptare, sidomos për studimet e kësaj rinie.

Gjatë mandatit të tij mësova se nuk ka lejuar deklarimin e shqiptarëve për turqë dhe shpërnguljen e tyre për Turqi.

Klubi i Studentëve, kur e pa situatën e këtillë në Preshevë, se më nuk kishte mundësi të ndikojë pozitivisht në këto rrjedha, një natë në Komitetin komunal, duke debatuar udhëheqësia e Klubit me disa personalitete shoqërore, të cilët na akuzonin se Klubi po ia mbante anën e Mehmet Jusufit, e lamë aktivitetin tonë dhe kështu pushoi veprimtaria e Klubit të Studentëve.