Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me shkrimtarin dhe publicistin Bedri Tahiri (I)

Pas rënies heroike të Shaban Palluzhës e Mehmet Gradicës, forcat gjakatare serbosllave u vunë në ndjekjen e të gjithë shqiptarëve, veçanërisht të atyre që me armë në dorë i kishin kundërshtuar.

“Një prej detyrave prioritare e UNÇJ ishte kapja e kryengritësve të Drenicës që ishin të shpërndarë në grupe të mëdha e të vogla. Batalioni 3 partizan, në këtë rajon, më 7 mars 1945, dikton se në fshatin Galicë ishin fshehur një grup ballistësh që asesi nuk ziheshin. Më 9 mars kapen 5 veta, duke iu çuar ushqim ballistëve dhe gjatë përdorimit të torturave kallxojnë se janë fshehur 27 ballistë të armatosur në një zgafellë të minierës së magnezitit në Galicë. Pasi që kryengritësit rrethohen nga forcat partizane, dorëzohen dhe dërgohen në Skënderaj, tek organet e OZN-së. Kryengritësit dorëzojnë dy pushkamitralezë, 5 automata, 20 pushkë, 300 fishekë dhe 70 bomba dore”.

Vlen të theksohet se as Reforma agrare nuk pati sukses në Galicë. Kështu, gjatë gjithë historisë së kësaj mortaje të zezë, në Galicë u vendosën vetëm gjashtë kolonistë: katër nga Mali i Zi (Vuçetiq Spasoje, Raduleviq Ilija, Baniqeviq Bajo, Jabllanoviq Milujko), një nga Hercegovina (Lekiq Jovani) dhe Kitanoviq Stanko nga Serbia.

As në luftën e fundit çlirimtare të UÇK-së, galicasit nuk qëndruan duarkryq.  Më 5 prill 1998, djemtë e Galicës, para Obeliskut dhe varrit të Azem Bejtë Galicës dhanë betimin dhe formuan celulat e para të Ushtrisë Çlirimtare, të cilat vepronin në kuadër të Brigadës 114 “Azem Galica”, gjegjësisht “Fehmi Lladrovci”. Në korrik të atij viti, më 18 korrik 1998, në kufirin ndarës shqiptaro- shqiptar, të Rrasa e Zogut, në Padesh, ra edhe dëshmori i parë galicas i UÇK-së, djaloshi sypatrembur, Adem Ramadan Ademi. Ndërkaq, më 2 maj 1999, në Studime të Vushtrrisë ra dëshmori tjetër galicas, profesori Bahri Rexhep Haxha.

Gjatë kësaj lufte, Galica pësoi shumë. Më 17 mars 1999 e tëra u rrafshua me tokë. Ishte kjo djegia e shtatë e saj gjatë historisë njëqindvjeçare. Mu për këtë edhe nuk arriti të shtohet shumë popullata e saj dhe thuajse kurrë burrat e saj nuk arritën të mplaken e të vdesin me kokë në jastëk. Popullata u dëbua dhe u degdis gjithandej trojeve shqiptare e në mërgatë, mbetën vetëm burrat dhe luftëtarët e lirisë, të cilët për asnjë çast nuk u larguan nga shkrepat e Arbërisë së pamposhtur.

Pos tjerash, Galica lirisë ia fali edhe 18 veta (14 meshkuj e 4 femra : ) dhe  pati 6 të plagosur (Fidaim Ademi, Halim Ademi, Sami Zena, Mexhit Zena, Nexhmedin Tahiri (ky ishte kthyer nga Gjermania dhe kishte marrë pjesë në thyerjen e kufirit, ku edhe ishte plagosur) e 4 të burgosur (Sejdi Lahu, Ismet Lahu, Mujë Shabani e Fazli Ademi, i cili nga torturat vdiq fill pas daljes në liri). Të vrarët në luftën e lavdishme të UÇK-së : Adem Ademi, Bahri Haxha, Shashivar Ademi, Fatmir Ademi, Gani Ademi, Burim  Ademi, Bajram Sahiti,  Agim Ademi, Hetem Halili, Bujar Halili, Bekim Halili, Nazmi Halili, Nexhat Halili, Hajredin Lahu, Hasime Shabani, Mehreme Zena, Zyhrie Zena dhe Shehide Kameri.

Megjithatë, Galica është ringjallur nga hiri i vet, si Feniksi dhe, përkundër vështirësive të shumta, sot gjallon në trojet e veta stërgjyshore

DRENICA- Në qendrën e Dardanisë ilire, gjegjësisht të Kosovës së sotme, shtrihet Drenica heroike. Kjo trevë kreshnikësh, që në antikë njihej me emrin Klapotnik na e përkujton çdoherë historinë tonë të lavdishme në shekuj. “Është çështje e pamohueshme se Drenica  ishte e banuar me banorë  iliro- shqiptarë apo dardano- shqiptarë...”. Ky vendbanim daton që në kohën e parahistorisë, në periudhën e neolitit të hershëm, diku nga viti 6000- 2000 p.e.r. në bazë të hulumtimeve arkeologjike në rajonin e Bjeshkëve të Thata me malet: Mokna, Troica (Treshi), Duboçak”.

Ta përkujtojmë Okarinën e Runikut, një instrument muzikor frymor që i takon periudhës neolitike dhe si i tillë paraqet instrumentin më të hershëm muzikor të zbuluar ndonjëherë në Kosovë.

Emri Drenicë lidhet me antroponimin Dren-i kaq i dashur dhe krenar për ne, gjithmonë ka qenë dhe është tmerr për armiqtë tanë. Sa e sa herë pushtues të ndryshëm provuan ta zhdukin nga faqja e dheut, por i lanë kokat e eshtrat në të. Kjo fole trimash u bë sinonim i rezistencës dhe i qëndresës mbarëshqiptare për liri, pavarësi e bashkim kombëtar.

Mendim më bindës, ka historiani, Hamdi V. Thaçi, i cili emrin Drenicë e lidh me Drinica apo Drinisa, emër që e ka ruajtur lumi Drenica si degë e Drinit.

“Pretendimet për ta barazuar këtë emër nga trajta antike “Dardanisa” me toponimin “Drenisa”, apo “Drenica”, duhet përfillur derisa nuk kemi ndonjë shpjegim tjetër më të qëndrueshëm”.

“Drenica përfshin një territor kodrinor ndërmjet Fushës së Kosovës në lindje prej Goleshi e Çiçavicës, maleve të Carralevës në jug, malit Mokna në veri dhe Rrafshit të Dukagjinit në perëndim”.

Pra, ajo paraqet një territor kompakt, një tërësi gjeografike, në të cilën gravitojnë 107 fshatra, kryesisht me popullsi shqiptare. Në pikëpamje administrative është copëtuar dhe sot vendbanimet e saj u takojnë disa qendrave komunale: Skënderajt, Drenasit, Lypjanit, Vushtrrisë, Malishevës, Shtimes, Therandës, Klinës, Istogut e Mitrovicës.

Edhe pas vitit 1455, kur Kosova përfundimisht ra nën sundimin turk, Drenica mbeti e papërkulur dhe e panënshtruar. Kjo zgjati diku deri rreth viteve 1850- 1860, kur njëfarë Jashar Pasha, sundimtar i Prishtinës, provoi t’i pushtoi disa fshatra të kësaj treve, por pa sukses..

“Në këtë trevë tërësore, s’mund të mos vështrohet edhe pika e tretë e një tërësie hapësinore, e ajo është pozita gjeopolitike, e cila gjeneron shumë determinonte e faktorë, që Drenicën e radhisin në trevat më të vështira për të gjithë armiqtë dhe sundimtarët e tokave shqiptare”.

Vilajeti i Kosovës me qendër në Shkup prej vitit 1888 ndahej në gjashtë sanxhaqe që ishin: i Shkupit, i Prishtinës, i Prizrenit, i Pejës, i Novi Pazarit dhe i Taslixhës (Plevlës). Sanxhaqet ndaheshin në kaza (rrethe).

Drenica i përkiste sanxhakut të Prishtinës, përkatësisht rrethit të Vushtrrisë, që e përbënin 125 fshatra.

Sidoqoftë, Drenica në historinë tonë kombëtare, mbetet territor i qëndresës shqiptare, që secilit pushtues i rezistoi me armë në dorë. Që nga Beteja e Kosovës (1389) e deri më sot, nga kjo trevë dolën njerëz që, me pushkë e me penë, luftuan për çlirim, pavarësim e bashkim kombëtar. Kështu, në luftën e parë kundër osmanëve, në Betejën e Kosovës, të qershorit të vitit 1389, trimi drenicas, Millosh Nikollë Kopiliqi (nga Kopiliqi i Skënderajt), pasi pushoi një natë në Gjytet të Dubofcit dhe u betua se do ta vriste Sulltan Muratin I.

Edhe në luftën e mëvonshme antiosmane, që e udhëhoqi Austria, morën pjesë shqiptarët. Më 1689, pas Pikolomenit kishte rreth 20.000 shqiptarë, prej tyre rreth 6000 drenicas. Emri Drenicë ua shtinte frikën të gjithë armiqve me sy lakmitarë.

Autori te Varri i Millosh Nikollë Kopiliqit në Rezallë të Drenicës

Edhe vetë sulltanin nuk e linte të qetë në Stamboll. Sa e sa fermanë u nënshkruan e sa e sa koka pashallarësh u prenë për të, por kot. Tërë Ballkani dhe Evropa ishin qetësuar e në Drenicë ende s’kishte pushtet të plotë turk. Edhe atëherë kur provuan ta vënë pushtetin, më 1891, dështuan: Saraji HAMIDIE, midis Llaushës, Polacit e Prekazit, u rrënua plotësisht, ndërsa kajmekami, Kahreman beu, me gjithë nëpunësit e tjerë u dëbuan brenda natës.

Pushteti borgjez serb Drenicën ia kishte e quante “vend graizish”. Konsulli serb në Prishtinë (gjatë sundimit turk) Branislav Nushiqi (1864-1938), shkrimtar serb me origjinë shqiptare, nga gjyshi i tij Nushi, lavdërohej, që hipur mbi kalë, kishte kaluar nëpër tokën e Drenicës. Ai, në shënimet e tij, pasi jep shumë të dhëna për Drenicën dhe dëbimin e kajmekamit nga kryengritësit, shton: “Kështu, edhe sot nuk ka pushtet në atë krahinë dhe Drenica nuk paguan tatime, e për të as që vlejnë ligjet e shtetit”.

Edhe në elaboratet e ndryshme që gatuheshin nëpër kabinetet e krerëve dhe akademikëve serbë për shpërnguljen dhe zhdukjen e shqiptarëve, Drenica parashikohej si vendi më i rrezikshëm, prej nga duhej larguar masovikisht popullsia (shqiptarët). Vetë mbreti Aleksandër Karagjorgjeviq pat propozuar që ky territor të shkatërrohej plotësisht. “Borgjezia serbe mendonte se me djegien e fshatit të fundit dhe me vrasjen e fëmijës së fundit në Drenicë, për opinionin tonë do të hiqet nga rendi i ditës edhe vetë çështja shqiptare”.

Numri i atyre që luftuan dhe rezistuan kundër pushtuesve turq, austro hungarezë, bullgarë e posaçërisht kundër atyre serbë, është shumë i madh. Nga treva e Drenicës u dalluan: Bejtë Galica, Ahmet Delia, Ramadan Bajraktari, Shaqir Smaka, Azem Bejtë Galica, Shotë Galica, Mehmet Delia, Lec Gradica, Zenel Baica, Sefer Kleçka, Hilmi Zariqi, Ilaz Reçaku, Kamer e Murat Loshi, Fazli Barani, Bajram e Xhemë Tërnafci, Halit Bajrami, Januz Çupi e Avdullah Çupi, Mehmet Gjeli, Fetah Bylykbashi (nga Baica e Kolshit) e Shefqet Bylykbashi-Kapetani, Shaban Manxholli, Banush Sadllari, Arif Shala (Hoxhë Avdia), Xhelë Dema, Rifat Berisha, Sadik Rama, Ymer Berisha etj.

Edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore rezistenca më e madhe kundër sllavo komunistëve çetnikë shpërtheu pikërisht në Drenicë. Më 8 prill 1943, kur nëpër fshatrat e Drenicës propagandohej për vëllazërim-bashkim, Fadil Hoxha vetë shkoi në fshatin Berishë. Aty u takua me plakun e mençur të atij fshati, me Tahir Berishën, i cili pos tjerash i pat thënë: “Mos kij besim te serbët! Gjithmonë na kanë mashtrue e kanë me ju mashtrue”.

Kjo doli e saktë dhe shumë shpejt u vërtetua. Brenda muajve janar- shkurt 1945 u zhvillua Lufta e Drenicës dhe bë ploja mbi popullatës e saj.

Për Drenicën kanë shfaqur interesim edhe shkrimtar e studiues të huaj, atëbotë dhe sot. Kështu, edhe gjatë luftës së fundit çlirimtare, ajo u bë objekt studimi e këndvështrimi. Shkrimtari, gazetari, publicisti e analisti britanik, James Pettifer, duke folur për krahinë etnografike që, siç i kishte dëgjuar ai, intelektualët e kishin quajtur Sparta shqiptare...”.

Nga Polaci i Drenicës, ishte edhe familja e Hasan Prishtinës. Ky ideolog i shquar dhe udhëheqës i palodhur i kryengritjeve të përgjithshme për Pavarësinë e tokave shqiptare, përgatiti terrenin për ngritjen e Flamurit në Vlorë.

Shkrimtari Hivzi Sulejmani, shkruante: “Kurrë ky vend, kjo anë me male dhe lugina mesatare, kjo Drenicë e papërkulur, nuk ka dashur të dijë për asnjë pushtet përveç pushtetit të vet. Kurrkujt pra nuk i është nënshtruar. E prej ligjeve njerëzore që vlenin aty diçka ishte vetëm një: Ai i Lekës”.

Dhe, sërish e njëjta gjë. Amaneti i brezave, më mirë së gjetkë, u ruajt pikërisht këtu, në Drenicë. Në hirin e Feniksëve të lirisë u rilind fara e jonë çlirimtare, Ushtria Çlirimtare e Kosovës, në krye me Komandantin legjendar, ADEM JASHARIN, e cila kurorëzoi suksesshëm aspiratat tona shekullore dhe solli L I R I N Ë, solli PAVARËSINË!

GM: Çfarë ndikimi kanë pasur mjedisi i fshatit dhe familja në formimin tuaj si individ dhe më pas si krijues?

BT: Ndikim vendimtar. Pa to, kurrsesi nuk do të isha ky që jam. E them me përgjegjësi të plotë. Çdo lis e çdo gur në vendlindjen time paraqesin histori në vete. Paskëtaj, rrëfimet e pleqve nëpër oda, përjetimi i shumë zezonave, ishin më shumë se shkollë. Interesant, që kur isha i vogël  dhe kur fëmijët nuk e gëzonin të drejtën me qëndrua në odë, unë e gëzoja atë privilegj...

Madje, vlen të përkujtohen edhe disa imtësi, që për mua patën ndikim pozitiv dhe sikur me parapërgatiten për ardhmëri. Ta zëmë, kur shkonim me prashit misër në Ashlan, te miqtë e dyfishtë, plaku me mjekër të bardhë, Shaban Sheremeti, ulej nën hijen e lisave në krye të arës dhe mua më nxirrte nga rreshti i prashtarëve:

-Ulu këtu e kuvendojmë për histori! Mëditjen ta paguaj unë,- më thoshte dhe ia shtronim muhabetit për shtatë palë qejfe. Dorën në zemër, të tjerët nuk më shikonin me sy të mirë, por...

Dhe, nga ai mësova shumëçka. Mjafton që ishte dëshmitar i gjallë i Betejës së fundit të Azem Galicës, Epopesë që u zhvillua më 15 korrik 1924. Ai, si dymbëdhjetë vjeçar, një ditë pas betejës kishte ardhur në Galicë dhe në oborrin e kullës i kishte numëruar të vrarët e asaj dite. I kishte numëruar edhe qerret mbushur me të vrarë serbë që i kishin bartur për Mitrovicë...

Edhe kur shkoja me lopë (në fillim edhe me dele), më shumë shkoja për të dëgjuar rrëfimet e xha Rushit Sylës, që ne e thërrisnim mixha Rushë. Ai qe plagosur në Betejën e fundit te Azem Galicës dhe na kënaqte me tregimet e tij të lezetshme e interesante, të përcjella edhe me gjeste e britma tamam luftarake. Nga ai mësova shumë ngjarje historike, mësova shumë këngë kreshnike apo krahina siç i quante ai, mësova shumë përralla e shumë legjenda. Madje, nga ai mësova edhe shumë përvoja luftëtarësh...

Kurrë s’do ta harroj tregimin për  Zjarrin e kaçakëve. Trimat që rronin maleve dhe e luftonin hasmin e pabesë, ishin të kujdesshëm dhe mjaft inteligjentë. Ata, që mos të diktoheshin nga armiqtë, edhe zjarrin e ndiznin ndryshe nga të tjerët. Tubonin dru e krande të thata dhe flak?n ia jepnin nga lart e jo nga fundi siç veprojmë rëndom.

-Pse ashtu, e pyesnim ne, që na dukej disi e çuditshme.

-Për të mos bër tym,- na shpjegonte ai dhe, për të na bindur e praktikonim edhe vetë, kur rigonte shi e keqësohej moti.

Edhe diçka tjetër mësuam nga jeta e komitëve, zierjen e mishit në lëkurën e njomë të kafshës së therur. Po, po, ajo kur mbushej ujë, nuk digjej nga flaka dhe mishi zihej nga avulli si në kazan...

Njohuritë për historinë e Galicës i thellova nga rrëfimet e pleqve urtarë (disa edhe përjetues të Epopesë së Arbërisë së Vogël), si: Vesesl e Zenel Haxha, Sejdi Lahu, Rrahim Shabani, Hajriz e Sylë Haliti, Tafil Islami, Ali Salihu, Milazim Osmani, Vesel e Shaban Ujkani etj.

GM: Cilat janë kujtimet më të veçanta nga fëmijëria juaj dhe çfarë përjetuat gjatë viteve në shkollën fillore në Galicë?

BT: Viti kur unë erdha në këtë botë, qe shumë i rendë për shqiptarët e Kosovës. Mbase ndër më të rëndit në gjithë historinë e tyre. Ishte fillimi i dimrit t? eg?r t? 1956-s?, kur aparatura shtetërore serbosllave e udhëhequr nga satrapi serb Aleksandër Rankoviq si lukuni ujqërish ishte lëshuar tërbueshëm mbi vatrat tona stërgjyshore. Aksioni famëkeq, i njohur si Aksion i mbledhjes së armëve, la gjurmë të pashlyera e plagë të pashëruara kudo në Kosovë.

Ato ditë të errëta sterrë, unë dola në dritë për t’i dhënë ca gjallëri zymtësisë sonë familjare. Si datë të lindjes kam 8 marsin, por, siç më thotë nëna, dritë paste, ajo është më herët, diku në fund të janarit kobtar, i cili kishte pllakosur vendin me borën e madhe e me acarin vdekatar.

Stacioni policor te Miniera e Magnezitit, midis Galicës, Mikushnicës, Dubofcit e Taraxhës, ishte shndërruar në një ferr torturues për burrat e këtyre anëve. Rrahja me dru dhe futja në ujin përplot akull të lumthit Kudrina qe bërë ritual i zakonshëm i atyre ditëve ogurzeza.

Siç mësova më vonë nga historia, aksioni famëkeq i mbledhjes së armëve, i organizuar në dimrin e egër 1955-1956, la këto pasoja: 30.000 shqiptarë të rrahur e të maltretuar, nga të cilët 100 edhe vdiqën e shumë të tjerë mbetën invalidë të përjetshëm, si dhe rreth 200.000 shqiptarë të shpërngulur në Turqi.

Sidoqoftë, për mua ishin gëzuar të gjithë. Gjyshe Fatimja e kishte ndihmuar nënë Nazifen gjatë lindjes, dhe më kishte larë me lot gëzimi. Babai, Mehmeti, kishte qenë ushtar në Vojvodinë dhe vonë e kishte marrë lajmin e gëzimit, përmes një letre që kishte “ecur” fare ngadalë.

Më shumë se të tjerët qe gëzuar im gjysh, Tahiri, ndjesë pastë, i cili vajti në atë botë pa i mbushur unë as dy pranvera.

Im gjysh, Tahir Tahiri (1894-1958), paraqet histori në vete. Po, po, ore të keqen vëllai, histori e shkuar historisë. Edhe pse nuk pata fat ta njihja e ta mbaja mend për të gjallë, më la pa i mbushur dy vjet të plota, për të mësova shumë e shumë. Siç më tregonin të tjerët më vonë, ai më kishte dashur aq shumë saqë e zinte gjumi mbi kaptellin e djepit tim, të zbukuruar me rruaza ngjyrë qielli e me dhëmbin e ujkut, duke më përkundur e duke më nanurisur me këngë të ndryshme trimërie. Këngën e Ahmet Delisë dhe atë të Azem Galicës i kishte pasur në maje të gjuhës. Atë, madje, e pata edhe nun, më pagëzoi me emrin që i flinte në shpirt.

Tahiri kishte ardhur në këtë botë në janarin e egër e me borë të vitit 1894. Galica e tij asokohe numëronte hiç më shumë së shtatë shtëpi të vogla përdhese, strukur te këmbët e Sukës së Madhe, bri Kërshit të Hutit. Qe i biri i Shaban Tahirit, kryeplakut galicas, i cili shquhej për urtësi, burrëri, trimëri e bujari. Oxhaku i Shaban Tahirit qe bërë i njohur në gjithë Drenicën heroike e emri i kishte vajtur edhe më larg.

Nuk thuhet kot: dardha bie nën dardhë. Rrugës së mbarësisë, trasuar nga të parët, kishte ecur edhe Shabani, i cili trashëgoi një pasuri të madhe pronash, si ara, livadhe, kullosa e male dhe mbi 150 copë krerë bagëti. Dhitë dhe delet e tij vargënoheshin që nga oborri i shtëpisë e deri në krye të Drumit, në Breg, siç e quajnë vendësit vargmalin nga ana verilindore që katundit i qëndron mbi kokë si kurorë nusërie. Në odën e tij prej guri, punuar nga mjeshtër të njohur dibranë, gjenin sofrën shtruar, natën e ditën, të gjithë: miqtë e dashamirët, lypsarët e skamnorët, udhëtarët e nevojëtarët, trimat e luftëtarët.

Ky burrë babaxhan e sederli me gruan e parë nga Syrigana, që i vdiq pa e mbushur motin, pati vetëm një vajzë, Hamiden, kurse për së dyti qe martuar me Zyhër Perçukun nga Cecelia dhe patën tre djem: Qerimin, Smajlin, Tahirin  dhe një vajzë:  Zojën.

Mirëpo, Tahiri veçohej prej të gjithë të tjerëve. Ai, në vend të shatit e parmendës,  parapëlqente pushkën, atin  dhe vizitat nëpër miq e nëpër shokë. I pëlqente të bënte edhe punë të rrezikshme e të ndaluara, merrej me tregtimin e duhanit kaçak. Punëtor i pashoq ishte i vëllai, Smajli.

Dhe, mu për këtë arsye, dy herë vajti ushtar, njëherë për vete e herën e dytë për Smajlin, bedel. Kjo e fundit i kushtoi shumë, gati e pagoi me kokë. Shkoi vullnetar (gjynli). Gjatë vitit 1917 shumë djem shqiptarë vajtën xhynli dhe humbën e u tretën në dhera të huaja.

Tahiri, për shkak të zezonave që, si rrozgat, nuk iu shqitën këmbësh, u detyrua të martohej në moshë të shtyer. Për grua mori një vajzë të urtë e punëtore, Fatimen, nga dera bujare e Tafë Ramiqit të Klinës së Poshtme. Në fillim fati e shqelmoi keq, shtatë fëmijë i vdiqën radhazi. Megjithatë, edhe pse me vonesë, krijoi familje, iu rritën pesë fëmijë: Fazilja, Mehmeti, Jonuzi, Sheremeti dhe Zahidja.

Pra, pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh martesë i lindi Mehmeti. Ah, sa qe gëzuar e uruara! Tri herë e kishte puthur tokën,- siç rrëfente më vonë. Dhe, sipas zakonit, ferishtën me gjithë djep e kishin qitur në udhëkryq, të Baltaku. Atypari kishte kaluar një burrë me emrin Mehmet nga Kolla, i cili ia kishte prerë kërthizën dhe ia kishte lënë emrin, duke u bërë nun i tij.

Pas Epopesë së Arbërisë së Vogël, Galica, për disa vjet rresht, sikur u shua fare. Mirëpo, burrat e saj, si feniksët, ringjalleshin nga hiri i vet. Dhe, sërish farë e trimërisë bulëroi mbi shkrepat e gjakosur arbëror.

Gjatë viteve 1941-1944, përreth Kosovës vepronin banda të shumta çetnikësh. Në afërsi të Mitrovicës vepronte divizioni Çetnik i Ibrit, nën komanden e Zhika Markoviqit. Më 15 nëntor 1941 ata provuan për të depërtuar edhe në trojet shqiptare. Mirëpo populli ynë, me kohë kishte formuar grupe të mëdha luftëtarësh vullnetarë dhe iu kundërvu së keqes. Ata, të udhëhequr nga tribuni Shaban Polluzha, arritën t’i dëbojnë hordhitë e egra deri në Rashkë. Tahir Shaban Tahiri në katund gëzonte autoritet të madh. Ishte kryeplak thuajse i përhershëm, ngase ishte i drejtë, sypatrembur dhe besnik i pashoq. Këto i kishte dëshmuar denbabaden. Ta zëmë, herën e parë, kur u kthyen nga Kolashini, me vete kishin sjellë bagëti të shumta dhe që të gjitha i kishin grumbulluar përreth plemës së tij. Dhe, të nesërmen, kur i ndanë, ky nuk e mori asnjë. Paskëtaj, ai, me zgjuarësinë e gojëëmbëlësinë tij, pajtonte plagë e zemra njerëzish.

Edhe kur plasi lufta në Kosovë, Tahiri nuk e hoqi pushkën nga krahu. E donte shumë të bekuarën, atë trohë dhjam që e ruante nën trarin e blozuar e ndante bashkë me të.  Ishte një gacatore që kurrë nuk e kishte tradhtuar. Ku shihte syri, qëllonte plumbi. Qytën e kuqrremtë prej druri arre e kishte zbukuruar për shtatë palë qejfe, saqë të gjithë e lakmonin.

Për të qenë ishte edhe kalorës i mirë, e kishte një kali qimekuq e me balosh të bardhë në ballë, të cilin ia konfiskuan partizanoçetnikët në funvitin 1945. Kishte një shtat mesatar, por të drejtë e të lidhur deng. Si zeshkan që ishte, plisi i bardhë, i mbështjellë me shallin ngjyrë kafeje, tirqit galana e xhamadani me sumbulla sipër këmishës së pëlhurës së bardhë, i shkonin për mrekulli. Tamam malësor i motit, me sull e me kanun.

Bashkë me galicasit e tjerë i qëndruan besnikë Lëvizjes për Çlirim e Bashkim Kombëtar, që në këto troje kurrë nuk rreshti së vepruari.

Pas shuarjes së Brigadës së Shaban Polluzhës, ata të gjithë tok përpak e pësuan shfarosjen. U zbuluan në tunelin nën Sukën e Madhe të Galicës, ku ishin pozicionuar për të mos iu dorëzuar shushunjave gjaketura, që, të maskuara me lëkura qengjash, shqynin me dhëmbë ujqërish.

Tahiri, si i moshuar që ishte, me shumë të tjerë, u liruan.

Siç e thashë edhe më herët, meqë galicasit i besonin shumë, sërish e zgjodhën kryeplak katundi Tahir Shaban Tahirin. Një përkrahje të veçantë e kishte edhe nga hoxha dhe dijetari mendjehollë Vesel Haxha.

Mos të harrojmë se në aksionin famëkeq të mledhjes së armëve, organizuar nga satanai gjakpirës, Aleksandër Rankoviqi, Tahiri nuk e dorëzoi pushkën e tij besnike, e gjeti një të keqe e të ndryshkur, sa për të thënë e për ta mbyllur atë plagë vrastare, e cila la pasoja të rënda e të papara ndër shqiptarë.

Tahiri ishte kultivues i njohur i duhanit, të cilin edhe vetë e pinte shumë. Atë bimë e përpunonte mirë e kujdesshëm, vetë e mbillte, e vilte, e bënte vergji, e thante dhe e grinte me briskun që e mbante anzë. Herë-herë, kur jepte rendimente më të larta, një sasi e dërgonte në depot e grumbullimit në Skënderaj.

Edhe ditën që ndërroi jetë, në javën e dytë të shtatorit, të vitit 1958, kishte bërë vargoj duhani.

Dhe, siç më tregon shpeshherë nënë Nazifja, unë atë ditë, dy-tri herë ia kisha nxjerr perin nga tufa e fletëve të mbledhura...

Ai ishte kënaqur më mua dhe nuk ishte nervozuar fare...

Mos të harrojmë se edhe emrin ai ma kishte lënë, megjithëse, mbase për hir të një vendasi, nga i cili na ndante vetëm rruga, Hajrushit, të cilit i kishte vdekur një djalë me emrin Bedri, më shumë më kishte thirrur Talaman...

Kishte dhënë shpirt sa çel e mshel sytë, siç i thonë një fjale. Sigurisht ka pasur infarkt.

Lavdi për jetë të jetëve tim gjyshi, Tahirit!

* * *

Mehmet Tahiri (01. 06. 1935- 01. 06. 2018) u lind më 1. 08. 1935 në Galicë të Drenicës. Rrjedh nga një familje e njohur për burrëri, bujari, mençuri e atdhedashuri.

Për shkak të shumë zezonave, Tahiri u martua në moshë të shtyrë me Fatimen nga  Klina e Poshtme. Në fillim fati e shqelmoi keq, shtatë fëmijë i vdiqën radhazi. Pra, pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh martesë u lindi Mehmeti, për të cilin thonë se ishin gëzuar edhe trarët e shtëpisë.

Djaloshi imëtak ishte natyrë e zgjuar. Mësimet e para i mori në Prekaz të Epërm dhe ishte nxënësi më i mirë në gjithë shkollën, ku mësonin nxënës nga shumë fshatra të Drenicës. Kishte fat që për mësues ta kishte Shaban Jasharin, babanë e komandantit legjendar të UÇK-së, Adem Jashari.

Përkundër kësaj, kur erdhi koha të vazhdonte edhe në klasat e larta në Balinc të Vushtrrisë e paskëtaj të emërohej mësues, kushtet e rënda ekonomike e detyruan ta ndërpres shkollimin dhe t’u rreket punëve të rënda të shtëpisë, për ta mbajtur gjallë familjen.

Megjithatë, ai mbeti njeri i ditur dhe u bë mjeshtër i hollë, që, çka i shihte syri ia punonte dora. Njohuritë matematikore dhe intuita e tij  mahniste edhe ata që kishin zënë dije të larta. Llogaritja e përpiktë e materialit ndërtimor dhe konstruktimi i çative si të mbira të shtëpive, i dhanë emër në gjithë Drenicën. U dallua edhe si matës i mirë e i drejtë i ngastrave të pronave të atyre që ndaheshin.

Mirëpo, ajo që e shquante më së shumti ishte leximi artistik i librave me folklor shqiptar, shkrimi i bukur dhe mbamendja prej eruditi. Këngët kreshnike dhe përrallat që i kishte mësuar nga i ati, Tahiri, i interpretonte për lakmi, me një rrjedhë të logjikshme e shumë mbresëlënëse.

Mori pjesë dhe kontribuoi mjaft edhe në Projektin hulumtues shkencor “Eposi i kreshnikëve 2012-2014”, udhëhequr nga epikologu i palodhur Prof. dr. Zymer Neziri. Këngët e rrëfyera prej tij i mblodhi e i sistemoi drejtoresha e Muzeut të Vushtrrisë, znj. Shukrane Begu, të cilat u botuan në vëllimin DRENICA.

Më 15 janar 2015, kur, në Institutin Albanologjik, në Prishtinë, u bë përurimi i 15 vëllimeve paralibra, Mehmet Tahirit iu nda kjo Mirënjohje.

Dhe, për koincidencë, edhe në atë botë vajti pikërisht në datën e lindjes, më 1. 06. 2018!

BABAIT

Fëmijë i vonuar

Gati djalë dëshiri

N’klasë më i vogli

N’mësimi më i miri

Fati ia hodhi keq

E ndau nga shkolla

Pastaj, ç’i shihte syri

Ia përpunonte dora

Edhe pse moshëthyer

E me astmën n’grykë

Mbamendjen qelibar

Syrin fare pa optikë

Ishte mendjehollë

I urtë e gojëëmbël

Gjithë sa e njohën

E mbajnë në zemër

Në ditëlindjen e 83-të

Na la, iku në Përjetësi

Do e kujtojmë përherë

Dhe, i themi: LAVDI!

* * *

Nazife Riza Mehmeti-Tahiri: (25. 01. 1935-30.12. 2016). U lind më 21 janar 1935 në Dubofc, atje rrëzë Qyqavicës, pranë Kronit të Ftohtë. Bashkë me të motrën, Mevludën, ishin të vetme vajza, të babë Rizait e nënë Shehidës.

Nëna ime ishte punëtore e madhe. Ishte e fuqishme si mashkull. Malësore e vërtetë! Në korrjen e grurit me drapër nuk ia kalonte dot askush. Madje edhe bënte liktyra, lidhte duaj, bënte kryesa ose nanina, siç quheshin ndryshe (me tre duaj, me pesë, me nëntë e rrallë edhe me njëmbëdhjetë). Edhe kur i bartnim duajt me qerre me llotra dhe bënim shtrega, ajo punonte krahas burrave.

Kurrë nuk do ta harrojë një herë që gati mbetëm në Mitrovicë. Nëna posa e kishte lindur vëllain e vogël, Besimin. Ishte lehonë dhe i doli një si lungë në fyt. Mbase, ajo qe rezultat i një dhëmbi të prishur. Me babanë morëm qerren e parë me një lloj shkalle si qeze dhe i mbrehem qetë, që ishin ndër më të mirët në katund e ia mësymë spitalit të Mitrovicës. Në të kthyer, te Beledia (qendra tregtare e qytetit), babai u kthye për të blerë bukë në furrë e ne vazhduam ngadalë.

O Zot, e gabuam rrugën! Në vend që të shkonim për Bair, u futëm në të majtë, në një rrugicë pa krye, para një shkolle. Dhe, aty ngelëm, pa ditur kah të shkonim. Ishim mu para shtëpisë se një plake serbe. Ishte nata e Krishtlindjeve ortodokse, 7 janar 1967. Ora ecte, terri binte, në ngrinim në një vend. Qetë nuk bëzanin. Veç mbllaçitnin qetësisht para grilave të hekurta të një palë dyerve të oborrit. Djali i vogël pesë javësh (Besimi) qante nga të ftohtit. Nëna zihej në vete dhe nuk rehatohej dot.

Po babai i shkretë ku ishte?

Ai, pasi e kishte marrë bukën ishte nisur rrugës së Bairit, me shpresë se po na zinte diku. Kishte ecur e ecur deri tek vreshtat e Pirçit. Dikur e kishte marrë me mend se nuk kishim mundur të kalonim tutje dhe ishte kthyer. Disa herë ishte silluar andejpari dhe nuk ishte kujtuar se ne ishin pak hapa më tutje, por krejt jashtë rrugës sonë.

Vonë, pasi terri kishte vu pushtet dhe po i humbnim shpresat, fati na buzëqeshi. U takuam dhe nga gëzimi nuk e hetuam lodhjen as të ftohtit gjatë atyre tri orëve udhëtimi deri në Galicë...

Ndërroi jetë natën e Vitit të Ri, më 31 dhjetor 2016 në spitalin e Vushtrrisë.

LAMTUMIRË NËNË

Sytë gjysmë të mbyllur

M’i ngulje disi me habi

Kur provoje të flisje

Zëri nuk të dilte, për çudi!

Dorë e mavijosur nga gjilpërat

Të dridhej, nuk e ngrije dot

Unë ktheja kokën menjanë

T’i fshihja qepallat me lot

Djem, vajza, nipa e mbesa

Krevatit me rrota i vinim vërdallë

Mjekët e motrat mantelbardha

Bënin ç’mos, dhimbjet me t’i ndalë

Dhe, kur po mbushje plot 82 vjet

Ike, na e le shëndenë bëftë

Lamtumirë Shpirtbardha jonë engjëllore

Sa të rrojmë, do t’kujtojmë për jetë!

Prindërit e mi lindën edhe të tjerë fëmijë:

Mihrijen,

Nurijen,

Remziun,

Tahirin,

Besimin dhe

Hysnijen (dy u vdiqën kërthi, Mihrija dhe Xheladini).

Mirëpo, unë qeshë gëzimi i familjes. Dhe, si i përkëdhelur, rritesha pakëz me naze e me huqe. Gati për çdo ditë sëmuresha dhe me vrap shkonin tek faltorja, një boshnjake që jetonte andej nga Mikushnica, shoqja e Ahmet Ram?s, për të më shkrirë plumb për sysh.

Edhe pse i vogël, më ka ngelur në kujtesë ajo ceremoni rituale. Unë kisha frikë, sidomos kur përmendej plumbi, kujtoja se ai do të kërciste. Një grua e trashë ma hidhte sipëri një zavjaq të kuq, punuar prej leshi dhe më afronte pranë zjarrit. Në një lugë metali hidhte një copë plumbi dhe pritej derisa ai të shkrihej e pastaj e hidhte në ujë t? ftohtë, duke krijuar një zhurmë frikësuese. Dhe, kur e nxirrte nga uji, ai merrte trajta të ndryshme, të cilat paskëtaj shpjegoheshin e deshifroheshin sipas mënyrës së saj. Me atë plumb duhej të pija ujë për një javë rresht nga tri here ditë...

Te dajat shkoja rrallë. Edhe kur shkoja, nuk rrija, ikja dhe e lija nënën vetëm. I kisha afër, në Dubofc.

Në fakt ishin muhaxhirë, Kollarë të Toplicës. Aty kishin zënë vend, rrëzë Qyqavicës. Gjyshi im, Rizah Mehmeti, ishte një burrë i urtë, pun?tor e fetar i përbetuar. Ai, njëherësh ishte edhe dhëndër yni, hallën time, Fazilen e kishte grua të dytë, meqë gruaja e parë, Shehidja (nëna e nënës sime) kishte vdekur e re. Si punët tona më, ishin ndërruar me nënën time. Veliun, Hamdiun, Salihun, Sallahun dhe Rexhepin edhe i kisha dajallarë edhe nipa! Sa e sa herë buajtëm ma ta në natyrë, në Qyqavicë, në një kolibe ndërtuar mbi dardhën shtrembërake, në Lugun e Pemëve, në një arë e çelur me kazmë midis mali, për t’i trembur derrat e egër që mos ta dëmtonin misrin...

Kur vajta në klasë të parë, në shtatorin e vitit 1963, disi as shkolla nuk më pëlqeu në fillim. Isha tepër i ndrojtur. I rritur në një familje tradicionale, ku zëri i fëmijës dëgjohej pak, më vinte vështirë të përgjigjesha para mësuesit e para nxënësve. Mësues të parë (për pak muaj) pata Musa Ponashevcin nga rrethi i Gjakovës. Pas tij Nuhi Sadikun e Dubofcit e mësuesen Nazire Tiriqin nga Vushtrria… Pastaj Halim Selacin…

Arsimtarë të tjerë të mëvonshëm që më kanë ngelur në kujtesë ishin: Ibrahim Kabashi, Selim Shabani, Bislim Vatovci, Kadri Sejdiu, Bajram Ferizi, Lah Ferizi, Nezir Selimi, Nazmi Beqiri, Bedri Xhema, Nasuf Ahmeti, Sadri Rama, Istref Meholli, Halil Zymberi, Hilmi Fetahu, Lekë Gjokaj...

Por, kjo ndrojtje kaloi shumë shpejt dhe dashuria për shkollën e për mësimet më hyri në gjak.

Këtë, siç duket e kisha trashëguar nga im atë, i cili kishte qenë nxënësi më i mirë në shkollën e Prekazit, ku mësues e kishte pasur Shaban Murat Jasharin. Kështu, që nga klasa e parë u bëra nxënësi më i dalluar në shkollë, e cila sa ishte paralele e ndarë e shkollës së Novolanit mbante emrin “Emin Duraku” e më vonë, kur u pavarësua, në vitin shkollor 1966-67, u pagëzua ”Azem Bejta”.  Drejtor i parë qe Nuhi Sadiku. Aty mësonin nxënësit e Galicës, Dubofcit, Beçiqit, Taraxhës dhe një pjesë e Mikushnicës.

Interesante na dukeshin edhe orët e edukatës fizike, kur mbaheshin brenda në klasë gjatë dimrit. I bënim ca ushtrime aty midis dy bankave prej dërrasash ahu, të afruara paralel me njëra-tjetrën. Ecnim veç në duar, si në paralele, ngriheshin në supa, me këmbët lart, rrotulloheshim etj.

Përshtypje të paharruar më ka lënë edhe shërbëtori i shkollës, xha Lah Zeka, një babaxhan nga Beçiqi. Ai, që ditën e parë, kur me zile në dorë e me plisin e bardhë në kokë na ftoi të hynim brenda, na u duk i urtë e burrë i mirë. Atë e donim shumë edhe për hir që na jepte bukë e qumësht amerikan (ishte në formë pluhuri, të cilin e përzienim me ujë në tasat prej alumini që i merrnim me vete). Madje, atij edhe ia patëm thurur një këngë:

O Lah Zeka

që pjek petulla

petullat me ujë

s’ja kana askuj

petullat me vaj

nuk mund t’i haj!

Krejt ndryshe, më i ashpër e që na bërtiste shumë, të cilit ia kishim frikën, ishte kolegu i tij, Ujkan Baksi!

Shoqërimin me librin letrar e kam nisur që në klasën e pestë të shkollës fillore. Vepra e parë që kam lexuar është romani për fëmijë “Bambi” i Feliks Salten, të cilin ma dhuroi kujdestari im i respektuar, Nasuf Ahmeti, me motivacion: “Për sukses të shkëlqyeshëm dhe sjellje shembullore”.

Aty për herë të parë bleva edhe gazetën “Zani i rinisë”, të datës 1 mars 1967. E bleva me dy ve të pulës që ia shita Gazi Goranit, pronarit të ëmbëltores që funksiononte në bodrumin e ndërtesës ku mësonim, e cila, njëherësh  ishte edhe ndërtesë banimi për minatorët e Magnezitit, minierë që tashmë ishte në të mbyllur. E bleva, sepse kishte filluar fejtoni i Ahmet Malokut për heroin Azem Bejtë Galica.

Çudi, sa më vullnet mësonim, edhe pse na mungonin thuajse të gjitha; nuk kishim libra, nuk kishim fletore, nuk kishim as lapsa. Një laps e ndanim disa veta dhe kur na thyhej maja e mbrehnim me një copë xhami të thyer. Merreni me mend si mund të mbrehej lapsi me copë xhami. Lerë ketë, lerë, po kur edhe thonjtë, para se të na i kontrollonte mësuesi, përpiqeshim t’i prisnim me copa xhami! Ah, botë, o botë! Dhe, gjakoseshemi nëpër majat e gishtërinjve.

Rivarrimi i eshtrave të Azem Galicës: Në muajin maj 1971 u bë edhe rivarrimi i eshtrave të heroit kombëtar Azem Bejtë Galica. Ishim fare të vegjël dhe gati nuk dinim gjë. Thoshin se nga një shpellë e thellë i ka nxjerrë një mësues me emrin Abdyl Krasniqi. Sipas dëshirës së vajzës së tij, Azemines, ata u rivarrosen aty ku e kishte pasur kullën e fundit e ku e kishte zhvilluar edhe betejën e fundit. Në rresht na çuan deri në Galicë.

Në Kodrën e Vogël, ku, zakonisht i kullotnim qengjat e viçat, përplot njerëz. Në një arkivol ca eshtra dhe një plis mprehacak, i bardhë dëborë. Fare pranë një plak që dridhej nga sëmundja e vitet. Më vonë e kuptova se ai ishte bashkëluftëtari i heroit, Emin Lati nga Prekazi. Më shumë nuk më kujtohet nga ai ceremonial madhështor.

Rivarrimi i eshtrave të Azem Galicës (Galicë, maj 1971)

Emin Lati pranë eshtrave të kapedanit të vet, Azem Galica (Galicë, 28 maj 1971)

Nga bankat e shkollës fillore më kanë ngelur edhe shumë kujtime. Nuk i harroj kurrë shëtitjet që i bënim nëpër shkollat e afërta fillore si në Prekaz, në Qirez, në Novalan, në Ashlan etj. Edhe ata vinin të ne. Njëherë vizita u kthye në zi, një nxënës i Mehajve u mbyt në trafon tonë, aty pranë shkollës.

Në klasën e shtatë e patëm organizuar edhe një ekskursion në Shkup, në Ohër, në Shën Naum, në Strugë etj. Sa kënaqësi! Ishte hera e parë që po largoheshim nga shtëpia dhe për ato tri ditë qemë mërzitur shumë, sa mezi  pritëm për t’u kthyer në gjirin e ngrohtë familjar.

Në ekskursionin njëjavor në Strugë, në urën mbi Drinin e Zi (Klasa VII)

Harrova të them se lokaliteti midis Galicës e Dubofcit ishte një qendër, gati qytezë. Pos shkollës, aty kishte: zyre të vendit, postë e telefon, shitore, stacion policie (policët ishin me familje, aty i kishin banesat), miniera e magnezitit me shumë punëtorë vendas e të huaj, të cilët banonin aty, ku bëhej edhe shkrirja e xehes në furrën ekzistuese etj.