Intervista » Marku
Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (VII)
E shtune, 17.05.2025, 03:00 PM
INTERVISTË
ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (VII)
EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU
Në këtë pjesë të shtatë të intervistës sonë me
Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha, një ndër historianet më të njohura shqiptare të
kohës sonë, ndalemi më thellë në procesin krijues të saj shkencor dhe në
përvojën e saj shumëvjeçare në fushën e historisë. Me një bagazh të pasur
veprash dhe kontributesh akademike, profesorja na rrëfen për librat e saj më të
fundit, motivet që e udhëheqin në zgjedhjen e tematikave historike, sfidat që
ka hasur në kërkimet e saj, si dhe personalitetet e shquara që ka trajtuar në studimet
e saj. Po ashtu, ajo ndan me lexuesit botimet më të rëndësishme ku ka qenë
bashkautore, duke hedhur dritë mbi rëndësinë e bashkëpunimeve shkencore për
ruajtjen dhe dokumentimin e kujtesës historike kombëtare.
GM: Çfarë mund të ndani
me lexuesit tanë lidhur me përmbajtjen e dy librave tuaj më të rinj, të botuar
gjatë vitit të kaluar?
SB:
Pas një periudhe të gjatë dhe të mundimshme kërkimore, që përfshiu hulumtime të
imëta në arkivat e Kosovës, Shqipërisë dhe vendeve të tjera të rajonit, puna
shkencore dhe këmbëngulëse u kurorëzua më në fund me rezultate konkrete dhe
domethënëse. Frutë i kësaj përpjekjeje janë botimet e dy veprave me rëndësi të
jashtëzakonshme për historiografinë dhe kujtesën kolektive të shqiptarëve:
"Ekzekutimi i shqiptarëve nga OZNA dhe UDB-ja jugosllave 1944–1990",
1200 faqe dhe "Top sekret: Dëshmi për keqpërdorimet dhe deformimet e
Shërbimit të Sigurimit Shtetëror jugosllav në Kosovë (1945–1966)" 419
faqe.
Në
konferencën shkencore për veprimtarin e Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha,
Prof. Dr. Fatmira Musai duke mbajtur fjalën e saj, 2018 ( Prof. Dr. Hysen Matoshi,
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, Prof. Dr. Sabit Syla dhe Prof. Dr. Ibrahim Gashi)
Këto
libra përfaqësojnë një moment kthese në trajtimin e temave të dhimbshme,
shpeshherë të heshtura, të së kaluarës së afërt të Kosovës. Në aspektin tematik
dhe metodologjik, ato sjellin një risi të padiskutueshme, sepse për herë të
parë, në mënyrë të dokumentuar, të argumentuar dhe të mbështetur në burime
arkivore, paraqitet një tablo e qartë dhe tronditëse e represionit
institucional të ushtruar nga strukturat e sigurimit shtetëror jugosllav ndaj
popullsisë shqiptare në Kosovë. Nëpërmjet dokumenteve autentike dhe analizës
kritike, këto botime zbulojnë natyrën sistematike të përndjekjes, manipulimeve
dhe deformimeve që shoqëruan këtë periudhë të errët të historisë.
Në
planin akademik, veprat kanë një vlerë të shumëfishtë: ato jo vetëm që mbushin
boshllëqe të rëndësishme në literaturën shkencore për Kosovën, por gjithashtu
kontribuojnë në ndërtimin e një narrative më të plotë dhe më të drejtë
historike, duke u ofruar studiuesve, studentëve dhe publikut të gjerë një bazë
të re për të kuptuar realitetin e vështirë të dekadave të pas Luftës së Dytë
Botërore. Në këtë mënyrë, ato afirmojnë rolin e hulumtimit të thelluar historik
si një mjet të domosdoshëm për të zbardhur të vërtetat e mohuara dhe për të
ndërtuar një memorie kolektive të bazuar në fakte dhe reflektim kritik.
Bazuar
në një hulumtim të thelluar dhe të gjithanshëm të literaturës ekzistuese, si
dhe mbi një analizë të hollësishme të dokumentacionit arkivor të gjykatave dhe
dosjeve të policisë serbe në Kosovë, si dhe burimeve të tjera të dorës së parë,
është realizuar një punë e rrallë që për herë të parë prezanton një panoramë të
plotë dhe të dokumentuar të dimensioneve të dhunës dhe represionit kundër
shqiptarëve. Në këtë studim, me një saktësi të lartë shkencore — duke ofruar
emrin, mbiemrin dhe vitin përkatës — janë evidentuar 45.754 shqiptarë të vrarë,
një shifër tronditëse që nxjerr në dritë përmasat reale të tragjedisë që ka
përjetuar populli shqiptar në Kosovë.
Nga
ky numër i madh viktimash, një pjesë dërrmuese e tyre i përket periudhës
dramatike të përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, konkretisht gjatë viteve
1944–1945. Kjo periudhë përbën një nga kapitujt më të errët të historisë së
Kosovës, kur patriotët shqiptarë, të cilët me armë kundërshtuan rikthimin e
sundimit serb në trojet shqiptare, u përballën me një valë të organizuar dhune,
eliminimesh dhe persekutimesh të pamëshirshme. Ata ishin burra dhe gra të
shquar, figura të qëndresës kombëtare, që refuzuan të nënshtroheshin ndaj një
pushtimi të ri dhe që paguan me jetën e tyre çmimin e lirisë dhe dinjitetit
kombëtar.
Kjo
e dhënë madhore, e mbështetur në burime të sakta dhe të verifikueshme, jo vetëm
që sfidon narrativat e manipuluara historike, por gjithashtu vendos një gur
themeli për një qasje më të drejtë dhe më të balancuar ndaj së kaluarës sonë
kolektive. Përmes këtij hulumtimi, shqiptarëve të vrarë në ato vite u rikthehet
identiteti dhe dinjiteti, duke i nxjerrë nga anonimiteti statistikor dhe duke i
vendosur në qendër të kujtesës historike kombëtare.
Në
këtë mënyrë, studimi jo vetëm që ka vlerë të jashtëzakonshme akademike dhe
dokumentare, por ai përbën gjithashtu një akt të rëndësishëm të drejtësisë
morale ndaj brezave të mëparshëm që sakrifikuan gjithçka në emër të lirisë dhe
identitetit kombëtar.
Një
ndër aspektet më të rëndësishme që duhet theksuar në trajtimin historik të
periudhës së pasluftës është fakti se, edhe pas përfundimit formal të Luftës së
Dytë Botërore, dhuna, diskriminimi dhe përndjekja ndaj shqiptarëve në Kosovë jo
vetëm që nuk u ndalën, por vazhduan në forma të ndryshme dhe me intensitete të
ndryshme gjatë gjithë dekadave të ardhshme. Edhe pse në përmasa relativisht më
të vogla krahasuar me periudhën e menjëhershme të pasluftës, regjimi jugosllav,
përmes aparatit të tij të dhunës si OZNA dhe më pas UDB-ja, vazhdoi të
ushtronte represion sistematik ndaj shqiptarëve, sidomos ndaj rinisë patriotike
dhe shtresave të angazhuara në ruajtjen e identitetit kombëtar.
Në
këtë kontekst, studimi paraqet një kontribut të jashtëzakonshëm dhe të
pazëvendësueshëm. Përmes një pune të palodhur dhe një mbledhjeje të kujdesshme
të fakteve dhe provave të dokumentuara nga arkivat dhe burime të tjera të
besueshme, arrita që të evidentojë me emër, mbiemër dhe të dhëna biografike
numrin e të vrarëve shqiptarë në periudhën e pasluftës. Sipas të dhënave që
kam, vetëm gjatë vitit 1946, OZNA vrau 242 shqiptarë; në vitin 1947, 141
shqiptarë; në vitin 1948, 63 shqiptarë, dhe ky trend i vrasjeve vijoi edhe në
vitet e mëvonshme.
Një
valë e re dhune u shënua gjatë dhe pas demonstratave paqësore të vitit 1981,
kur regjimi serb reagoi me brutalitet ndaj kërkesave për më shumë liri dhe të
drejta kombëtare. Vetëm gjatë këtyre demonstratave u vranë 25 të rinj shqiptarë
në vitin 1981 dhe 21 të tjerë në vitin 1982. Dhuna shtetërore vazhdoi edhe
gjatë viteve të tjera, duke kulmuar në vitin 1990, kur regjimi serb vrau 60
shqiptarë të tjerë.
Ky
dokumentim i detajuar mendoi se nuk është vetëm një kontribut për historinë e
Kosovës, por një akt drejtësie historike që synoj të kthejë dinjitetin e mohuar
të atyre që sakrifikuan jetën për liri dhe poashtu paraqet një thirrje për
ndërgjegjësim kolektiv, për të mos i harruar ata që ranë dhe për të ndërtuar të
ardhmen mbi themelin e së vërtetës dhe respektit për sakrificat e së kaluarës.
Ndër
këta të vrarë, një kategori e veçantë janë 110 shqiptarë të cilët humbën jetën
gjatë shërbimit të detyruar ushtarak në ushtrinë jugosllave. Ky fakt thekson
një tjetër dimension të dhunës sistematike: edhe brenda institucioneve të
shtetit që teorikisht duhej të garantonin mbrojtjen dhe barazinë e të gjithë
qytetarëve të federatës, shqiptarët ishin objekt diskriminimi, përndjekjeje dhe
shpesh edhe eliminimi fizik. Ushtria, në vend që të ishte një hapësirë
integrimi, u shndërrua për shumë shqiptarë të rinj në një skenë tjetër
represioni, ku ata përballeshin me urrejtjen dhe dhunën sistematike vetëm për
shkak të përkatësisë së tyre etnike.
Duke
e ndërlidhur këtë të dhënë me narrativën më të gjerë të represionit shtetëror
në Kosovë, bëhet e qartë se vrasjet e shqiptarëve nuk ishin incidente të
izoluara, por pjesë e një strategjie më të gjerë të kontrollit politik dhe
nënshtrimit të një populli që, përkundër dhunës, ruajti identitetin, aspiratat
dhe vullnetin për liri.
Poashtu mendoi se një vlerë të veçantë në pasurimin e
literaturës historike dhe dokumentare
mbi periudhën e pasluftës në Kosovë e përfaqëson edhe vepra e dytë, "Top
sekret: Dëshmi për keqpërdorimet dhe deformimet e Shërbimit të Sigurimit
Shtetëror jugosllav në Kosovë (1945–1966)". Ky libër, me një qasje
rigoroze dhe një analizë të thellë, ndriçon një ndër kapitujt më të errët të
historisë moderne të Kosovës, themelimin dhe funksionimin e UDB-së në
territorin e ish- Jugosllavisë, si dhe ndikimin shkatërrimtar që kjo strukturë
kishte mbi jetën politike, shoqërore dhe kombëtare të shqiptarëve.
Prof. Dr.
Sabile Keçmezi- Basha, duke i falënderuar të pranishmit, 2018
Libri
i dytë trajton në mënyrë të detajuar proceset që çuan në ngritjen e këtij
aparati represiv, duke ofruar një pasqyrë të qartë mbi qëllimet dhe metodat që
përdorte UDB-ja për të ndjekur, kontrolluar dhe asgjësuar çdo formë të
rezistencës shqiptare. Përmes një pune të kujdesshme kërkimore në arkiva dhe
burime të tjera relevante, libri sjell dëshmi konkrete mbi operacionet,
proceset e montuara gjyqësore, burgosjet arbitrare, torturat dhe metodat e
tjera të kontrollit të rreptë që shërbimi i sigurimit ushtronte në Kosovë.
Një
ndër pikat më të fuqishme të këtij studimi është analiza e deklaratave të vetë
udhëheqësve të Shërbimit të Sigurimit të Shtetit. Këto deklarata, të shqyrtuara
në mënyrë kritike, zbulojnë pa mëdyshje natyrën diskriminuese dhe keqtrajtimin
sistematik që u bëhej shqiptarëve, duke dëshmuar se politikat shtetërore të
asaj kohe nuk kishin si qëllim integrimin dhe barazinë, por përkundrazi,
nënshtrimin dhe shuarjen e çdo aspirate për vetëvendosje.
Periudha
që mbulon vepra, 1945–1966-“Kohen e Rankoviqit”, përfaqëson një fazë kritike në
të cilën UDB-ja konsolidoi pushtetin e saj përmes frikës dhe dhunës, duke
ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në pengimin e zhvillimit politik, kulturor
dhe kombëtar të shqiptarëve të Kosovës. Ky dokumentim i hollësishëm është i një
rëndësie të veçantë, jo vetëm për të rikthyer në vëmendje të vërtetën
historike, por edhe për të kuptuar rrënjët e shumë sfidave me të cilat Kosova
është përballur deri në fund të shekullit XX.
Në
këtë mënyrë, libri "Top sekret…" nuk është vetëm një akt shkencor i
zbardhjes të së kaluarës, por edhe një mjet reflektimi për brezat e sotëm dhe
të ardhshëm mbi rëndësinë e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave themelore të
njeriut përballë çdo forme represioni.
Dëshmitë
që sjell libri hedhin dritë mbi mënyrën se si strukturat e sigurimit u përdorën
si instrumente të një politike të qëllimshme të shtypjes dhe diskriminimit ndaj
shqiptarëve të Kosovës. Ato zbulojnë se shumë nga ngjarjet dhe aktet e dhunës
së asaj periudhe nuk ishin spontane, por pjesë e një strategjie të mirëmenduar
dhe të planifikuar në nivelet më të larta të pushtetit jugosllav. Objektivi
kryesor i kësaj strategjie ishte mbajtja nën kontroll e popullsisë shqiptare,
duke i kufizuar të drejtat, duke i frikësuar dhe duke i përçarë ata përmes
metodave të survejimit, burgosjeve politike, torturave dhe likuidimeve fizike.
Kjo
qasje sistematike e represionit nxjerr në pah natyrën e vërtetë të regjimit të
kohës, një pushtet që, për të ruajtur kontrollin e tij politik dhe territorial,
ishte i gatshëm të shkelte parimet më themelore të të drejtave të njeriut dhe
të sundimit të ligjit. Në këtë mënyrë, vepra e trajton strukturën represive jo
vetëm si një fenomen të aparatit të sigurisë, por si një komponent esencial të
politikave shtetërore që synonin asimilimin, nënshtrimin dhe shtypjen e një
populli të tërë.
Përmes
këtij dokumentimi të kujdesshëm dhe analizës së thelluar të burimeve, libri
kontribuon në ndërtimin e një narrative të re historike, duke vënë në qendër të
vëmendjes viktimat e një politike sistematike të diskriminimit dhe duke hedhur
poshtë narrativat e manipuluara që kanë tentuar të justifikojnë këto krime.
Promovimi
i përmbledhjes me punime nga konferenca për Adem Demaçin, Shkup, 2016
Pavarësisht
përballjes së vazhdueshme me diskriminimin institucional, regjimin e
aparteidit, dënimet e rënda me burgim e me pushkatim, si dhe vrasjet brutale të
të rinjve shqiptarë gjatë shërbimit të detyruar ushtarak në radhët e ushtrisë
jugosllave, populli shqiptar në Kosovë kurrë nuk e ndali rezistencën e tij. Që
nga viti 1945, në rrethana tejet të vështira, shqiptarët vazhduan përpjekjet
për liri, duke përdorur forma të ndryshme të veprimtarisë — nga rezistenca
paqësore, organizimi ilegal dhe mobilizimi politik, deri te përpjekjet e
armatosura në mbrojtje të identitetit kombëtar dhe të drejtës për vetëvendosje.
Kjo
rezistencë shumëformëshe, e cila përfshiu gjysmë shekulli sakrificash të
panumërta, nuk ishte një akt i rastësishëm apo spontan, ajo përfaqësonte një
ndërgjegje të thellë kolektive dhe një vullnet të palëkundur për t'i bërë ballë
çdo forme shtypjeje dhe mohimi. Më e larta dhe më e organizuara shprehje e
kësaj lëvizjeje për çlirim kombëtar u arrit në vitet 1998–1999, me luftën
heroike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Në këtë etapë historike,
rezistenca shqiptare mori formën e një lufte të hapur çlirimtare, e cila, përmes
sakrificës sublime të mijëra djemve dhe vajzave të Kosovës, e çoi çështjen
kombëtare drejt një momenti historik të paprecedent, çlirimin e Kosovës nga
pushtimi serb.
Më
12 qershor 1999, pas një shekulli të mbushur me përpjekje, vuajtje dhe aspirata
të papërkulura, Kosova u çlirua përfundimisht nga sundimi i huaj. Ky moment
shënoi jo vetëm një fitore ushtarake dhe politike, por mbi të gjitha një triumf
moral të një populli që kishte refuzuar t'i nënshtrohej dhunës dhe
padrejtësisë, duke dëshmuar se vullneti për liri është më i fuqishëm se çdo
aparat shtypës.
Në
këtë rrugëtim historik, veprimtaria e pandërprerë e brezave të rezistencës, që
nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore e deri te lufta e UÇK-së, paraqet një
vazhdimësi të pandalshme të përpjekjes për vetëqeverisje, dinjitet dhe liri
kombëtare — një trashëgimi që mbetet thelbësore për të kuptuar identitetin dhe
aspiratat e Kosovës së sotme.
GM: Si e zgjidhni temën
për një vepër të re? A mbështetet kjo më shumë në boshllëqet ekzistuese
akademike, apo në nevojat aktuale për dokumentimin historik?
SB:
Në të vërtetë, zgjedhja e një teme për ta shndërruar më pas në libër është një
proces shumë i ndërlikuar dhe sfidues. Kjo vështirësi nuk qëndron vetëm në
gjetjen e një teme të rëndësishme dhe origjinale, por edhe në balancimin mes
pasionit personal për një fushë të caktuar dhe kushteve objektive që e
rrethojnë kërkimin shkencor.
Në
vitet e para të punës sime në institut, zgjedhja e temave nuk varej nga
iniciativa apo interesat e studiuesve. Përkundrazi, temat na vinin të
përcaktuara nga instancat e “larta”, dhe detyra jonë ishte thjesht t’i
realizonim ato, pa e vënë në diskutim përmbajtjen, orientimin apo objektivat e
caktuara. Rrjedhimisht, procesi krijues ishte i kufizuar në mënyrë të
konsiderueshme, sepse çdo devijim nga temat e përcaktuara përbënte një akt të
rrezikshëm, që shpeshherë shoqërohej me pasoja të rënda për karrierën dhe jetën
profesionale të studiuesit.
Në
një ambient të tillë të kontrolluar rreptësishtë, krijimtaria akademike ndodhej
nën një trysni të vazhdueshme, ku liria e mendimit dhe hulumtimit shkencor
sakrifikohej për hir të konformizmit ideologjik dhe politik. Ky realitet
historik dëshmon për vështirësitë me të cilat përballeshin studiuesit e asaj
kohe, jo vetëm që duhej të punonin me përkushtim dhe profesionalizëm, por duhej
gjithashtu të lundronin me kujdes në një sistem që i diktonte kufijtë e
mendimit dhe që i ndëshkonte ata që guxonin të dilnin jashtë skemave të
parapërcaktuara.
Për
pasojë, zgjedhja e një teme që të ishte njëkohësisht e vlefshme shkencërisht
dhe e pranueshme politikisht kërkonte jo vetëm njohuri të thella, por edhe një
sens të mprehtë të rrethanave politike dhe një strategji të kujdesshme për të
mbijetuar profesionalisht. Ky kontekst ndihmon për të kuptuar më mirë sfidat e
brezave të mëhershëm të studiuesve, si dhe vlerën e madhe që ka sot liria
akademike, si një e drejtë që është fituar përmes përpjekjeve të vazhdueshme
dhe shpeshherë me shumë sakrifica.
Pas
viteve ’90, me shpërbërjen e institucioneve publike nën trysninë e rrethanave
politike dhe represive, edhe instituti ku ne punonim i’u mbyllën dyert. Në
mungesë të një hapësire zyrtare ku të vazhdonim punën tonë shkencore, u
detyruam të zhvendosemi në kushte krejtësisht të tjera — në shtëpi private,
duke i shndërruar në një qendër modeste kërkimi dhe dokumentimi.
Ky
ndryshim, megjithëse i imponuar nga rrethanat e rënda të okupimit dhe
diskriminimit të hapur, shënoi një kthesë të rëndësishme në mënyrën e të
punuarit dhe në frymën që e udhëhiqte veprimtarinë tonë shkencore. Tashmë, në
mungesë të direktivave të “larta” dhe të kontrollit të ngushtë institucional,
për herë të parë ndiheshim të lirë të përzgjidhnim vetë temat e studimit. Në
këtë realitet të ri, udhërrëfyesi ynë i vetëm ishte ndërgjegjja kombëtare dhe nevoja
imediate për t’i shërbyer çështjes së Kosovës së robëruar.
Ne
filluam të punonim mbi ato tema që na diktonte mendja dhe zemra, mbi ato
çështje që i konsideronim jetike për mbijetesën kulturore, historike dhe
identitare të popullit tonë. Çdo hulumtim, çdo faqe e shkruar, nuk ishte
thjesht një punë shkencore, por një akt i vetëdijshëm rezistence, një përpjekje
për të ruajtur kujtesën kolektive dhe për të dokumentuar të vërtetat që
përpiqeshin t’i fshihnin ose t’i shtrembëronin.
Në
këtë mënyrë, pavarësisht kushteve të vështira dhe mungesës së infrastrukturës
institucionale, u krijua një hapësirë e re lirie krijuese dhe përgjegjësie
kombëtare. Kjo fazë e re e veprimtarisë sonë, e zhveshur nga kufizimet
ideologjike dhe e mbështetur në ndjenjën e përgjegjësisë historike, hodhi
themelet për një qasje më të pavarur dhe më autentike ndaj kërkimit shkencor në
Kosovë.
2017,
Këshilli Drejtues i projektit “Historia e Kosovës”
Pas
përfundimit të luftës dhe çlirimit të Kosovës në vitin 1999, jeta
institucionale dhe shkencore filloi të marrë një drejtim të ri, duke reflektuar
realitetin e ri politik dhe aspiratat
për ndërtimin e institucioneve të mirëfillta kombëtare. Në këtë
kontekst, edhe ne, studiuesit, patëm mundësinë të riktheheshim në objektin e
vjetër të institutit ku kishim punuar më parë, duke e ringjallur aktivitetin
tonë akademik në kuadër të një organizimi të ristrukturuar dhe të
institucionalizuar.
Ky
rikthim në hapësirën institucionale nuk ishte thjesht një kthim fizik në
ambientet e njohura, por mbi të gjitha, një rilindje e punës sonë shkencore në
kushte të reja lirie dhe përgjegjësie. Tashmë, në këtë fazë të re, zgjedhja e
temave të hulumtimit nuk na imponohej më nga autoritetet e jashtme apo nga
censura politike. Përkundrazi, temat i propozonim vetë, në mënyrë të lirë dhe
të pavarur, duke u bazuar në nevojat reale të shoqërisë sonë dhe në prioritetet
që diktonte kërkimi i së vërtetës historike dhe ndërtimi i një narrative të
mirëfilltë kombëtare.
Procesi
ishte tashmë i institucionalizuar, temat e propozuara shqyrtoheshin dhe
miratoheshin nga Këshilli Shkencor, një organ akademik që garantonte
seriozitetin dhe rëndësinë shkencore të projekteve. Vetëm pas miratimit, ne
nisnim hulumtimin, duke i kushtuar vëmendje të veçantë punës kërkimore në
arkiva, intervistave, analizave të burimeve, dhe të gjitha metodave që kërkonte
një qasje e mirëfilltë shkencore. Në përfundim të procesit, frytet e këtij
hulumtimi përfundonin në botime, të cilat përfaqësonin një kontribut të
rëndësishëm në pasurimin e historiografisë dhe në ndërtimin e kujtesës së
dokumentuar të Kosovës së pasluftës.
Gani
Sylaj, Mehmet Hajriz (autor të librit, ish të burgosur politik), Sabit Syla
(kryeredaktor) dhe Sabile Keçmezi- Basha (recensentë), 2015, Promovim libri,
Prishtinë
Kjo
fazë e re e punës kërkimore përfaqësonte jo vetëm një kthim te normaliteti
institucional, por edhe një hap përpara në zhvillimin e një shkence më të lirë,
më të përgjegjshme dhe më të lidhur ngushtë me nevojat dhe idealet e shoqërisë
kosovare në procesin e saj të konsolidimit kombëtar dhe shtetëror.
Tani
që veproj si studiuese e pavarur, e shkëputur nga struktura institucionale ku
dikur zhvillohej veprimtaria ime akademike, e kam vazhduar punën kërkimore me
një qasje dhe një synim të ri. Tashmë, liria për të ndjekur intuitën shkencore
dhe pasionin për të vërtetën historike më ka mundësuar që t’i kushtohem
hulumtimeve me një përkushtim edhe më të thellë dhe më të vetëdijshëm.
Në
këtë rrugëtim të ri, arkivat janë bërë fushë e pashtershme eksplorimi për mua.
Çdo dokument që arrij të zbuloj, çdo fragment historie që gjej të fshehur në
dosje të pluhurosura, më shndërrohet në një burim frymëzimi për të kërkuar më
tej, për të ndërtuar ura të reja midis së kaluarës dhe të tashmes sonë. Çdo
dëshmi e re, çdo burim i panjohur më parë, ma shton dëshirën për ta thelluar
kërkimin, për ta ndriçuar një pjesë tjetër të historisë sonë kolektive që ende
qëndron në hije.
Në
punën time, i përkushtohem veçanërisht atyre temave që deri më tani kanë mbetur
të paeksploruara ose që janë trajtuar në mënyrë të fragmentuar. Zgjedh temat që
kanë potencialin të pasurojnë kuptimin tonë për të kaluarën, të nxjerrin në
dritë ngjarje, figura dhe procese që kanë lënë gjurmë në rrugëtimin historik të
Kosovës. Synimi im është të kontribuoj në ndërtimin e një narrative historike
më të plotë, më të drejtë dhe më dinjitoze, duke i dhënë zë atyre kapitujve që,
për arsye të ndryshme, janë lënë në heshtje.
Kjo
punë, tashmë e orientuar nga vullneti i brendshëm dhe nga ndjenja e
përgjegjësisë ndaj historisë sonë kombëtare, përbën një angazhim të vazhdueshëm
për të dëshmuar se e kaluara e Kosovës është e pasur, komplekse dhe thellësisht
e lidhur me aspiratën për liri, dinjitet dhe identitet të mirëfilltë.
GM: Cilat kanë qenë disa
nga sfidat më të mëdha me të cilat jeni përballur gjatë studimeve tuaja
historike?
SB:
Ah, sfida! Po cili udhëtim në fushën e shkencës ka ndonjëherë mungesë sfidash?
Hulumtimi shkencor, në vetvete, është një rrugë e vështirë, plot pengesa dhe
kërkesa të imta, që kërkon një përkushtim të jashtëzakonshëm dhe një vëmendje
të përhershme ndaj detajeve. Ajo është një punë delikate, një punë "me
spec" siç thonë në anën time, ku çdo hap duhet matur me kujdes dhe ku
asgjë nuk mund të merret e mirëqenë.
Prof.
Dr. Fahrush Rexhepi, Prof dr. Sabile Keçmezi-Basha dhe Kim Mehmeti, Konferenca
shkencore për Migrimet shqiptare, 2015
Në
këtë rrugëtim kërkimor, përpiqesh gjithmonë të bësh më të mirën, të ndërtosh
një narrativë të saktë dhe të ndriçosh
fakte të panjohura, por nuk është e rrallë që përballesh me befasi të
pakëndshme. Mjafton një dokument i pasaktë ose një burim i gabuar për të
përmbysur të gjithë drejtimin e studimit dhe për të vënë në pikëpyetje vetë
qëllimin fillestar të kërkimit. Prandaj, kërkimi shkencor kërkon një kujdes të
jashtëzakonshëm jo vetëm në gjetjen e dokumenteve, por edhe në trajtimin dhe
interpretimin e tyre.
Çdo
dokument duhet analizuar me një sy kritik, duke vlerësuar me shumë kujdes
rrethanat e kohës kur është shkruar, qëllimin për të cilin është krijuar dhe
autorin që e ka prodhuar. Vlerësimi i kontekstit historik është thelbësor, kush
e ka hartuar dokumentin? Për çfarë arsye? Në çfarë kushte politike, shoqërore
dhe kulturore është krijuar? Pa këto konsiderata, rrezikohet që hulumtimi të
bjerë në grackën e keqinterpretimit ose të përsërisë narrativat e shtrembëruara
të së kaluarës.
Prandaj,
rruga e hulumtimit kërkon durim të madh, rigorozitet metodologjik dhe një
ndjeshmëri të hollë ndaj kompleksitetit të së kaluarës. Është një sfidë që të
imponon jo vetëm të jesh një mbledhës i zellshëm faktesh, por edhe një
interpretues i kujdesshëm i tyre, duke ndërtuar ura mes burimeve dhe të
vërtetës historike, gjithmonë në kërkim të një pasqyre sa më të drejtë dhe të
besueshme të realitetit të shkuar.
Përveç
sfidave të natyrshme që shoqërojnë çdo proces kërkimor shkencor, në punën time
jam përballur edhe me pengesa të tjera, më të ndërlikuara dhe më të ndjeshme,
të cilat shpesh nuk varen nga aftësitë profesionale, por nga rrethanat e
kontrollit institucional mbi qasjen në të dhëna historike. Një episod i tillë
më ka ndodhur gjatë një prej vizitave të mia në Arkivin Qendror të LKJ-së, të
ish-Jugosllavisë në Beograd (para viteve 1990) — një përvojë që mbetet e
ngulitur në kujtesën time si dëshmi e qartë e vështirësive që shoqërojnë
hulumtimin në burime të ndjeshme historike.
Prof.
Dr. Selim Daci, Prof. Dr. Sabile Keçmezi- Basha dhe aktori Ramadan Kurti,
Promovimi i librit “Shtypi ilegal shqiptar në Kosovë (1945-1999), Prishtinë,
2009
Gjatë kërkimeve në skedarët orientues, ato regjistra që çdo arkiv i mirëstrukturuar i ofron për të ndihmuar studiuesit në gjetjen e materialeve relevante, hasa disa shënime të jashtëzakonshme për rëndësinë e tyre. Këto të dhëna lidheshin me aksionin e mbledhjes së armëve në Kosovë dhe me procesin e shpërnguljes së shqiptarëve drejt Turqisë — dy ngjarje me ndikim të thellë në historinë dhe demografinë e Kosovës. Gëzimi im në ato çaste ishte i jashtëzakonshëm, më dukej se isha në prag të një zbulimi të madh, që do të sillte ndriçim të ri mbi një pjesë të errët të historisë sonë.
Natyrisht,
menjëherë i kërkova zyrtarisht ato dokumente. Por ajo që ndodhi më pas ishte
befasuese dhe zhgënjyese, pas një pritjeje të gjatë, punëtorja e arkivit u
kthye tek unë me një përgjigje të thatë dhe mohuese, duke më thënë se "nuk
kemi këso dokumente" dhe duke shtuar, me një shprehje të përzier midis
hutimit dhe qëllimit, se "nuk di se ku i ke parë ato shënime". Për më
tepër, që në atë moment, shënimet që kisha identifikuar në skedarë u zhdukën pa
lënë gjurmë — si të mos kishin ekzistuar kurrë.
Ky
episod i hidhur dëshmon qartë se, përveç sfidave të natyrshme shkencore, studiuesit
që merren me temat e ndjeshme historike përballen edhe me sfida të tjera të
natyrës politike dhe institucionale, ku censura, manipulimi i dokumenteve dhe
pengimi i qasjes në të vërtetën historike vazhdojnë të jenë realitete të
dhimbshme. Ajo më kujtoi se rruga drejt së vërtetës kërkon jo vetëm durim dhe
profesionalizëm, por edhe guxim, këmbëngulje dhe një besim të palëkundur në
misionin e kërkimit.
Gjatë
periudhës së okupimit, kur Kosova ndodhej nën kontrollin e pushtetit serb,
hulumtimi shkencor ishte jo vetëm i vështirë, por edhe i rrezikshëm. Në atë
kohë, edhe vetë kërkimi i së vërtetës mund të përbënte një akt guximi politik
dhe moral. Në një prej përpjekjeve të mia për të siguruar burime të rëndësishme
historike, shkova në Arkivin e Kosovës, ku, ndonëse situata ishte e tensionuar
dhe mbizotëronte kontrolli i rreptë institucional, ende punonin shqiptarë por
stafi udhëheqës ishte zëvendësuar me serb.
Objekti
i kërkimit tim ishin regjistrat e veçantë ku ishin të regjistruar të gjitha
proceset gjyqësore dhe ishin të evidentuar të burgosurit politik shqiptarë, të
proceduar nëpër gjykatat e qarqeve të Kosovës. Këto materiale kishin një
rëndësi të jashtëzakonshme për të kuptuar përmasat dhe natyrën e represionit të
ushtruar ndaj shqiptarëve, dhe mund të shërbenin si bazë për një dokumentim të
saktë dhe të pavarur të krimeve të shtetit jugosllav ndaj veprimtarëve
politikë.
E
vetëdijshme për rrezikun që paraqiste një kërkesë e tillë në ato rrethana, u
drejtova me kujdes dhe përulësi tek njëri prej punonjësve shqiptarë të arkivit-
Hysen Azemi. Ai, duke ndjerë peshën e detyrës dhe duke ndarë të njëjtën
ndjeshmëri ndaj domosdoshmërisë së ruajtjes të së vërtetës, më premtoi — me një
lloj serioziteti që më ngjalli besim dhe mirënjohje të thellë — se do të më sillte
në sallën e hulumtimeve materialet e kërkuara. Ishte një veprim i guximshëm,
sepse përtej asaj premtuese fshihej një rrezik real, ai mund të pësonte pasoja
të rënda nëse zbulohej që ndihmonte një hulumtuese të angazhuar në dokumentimin
e krimeve politike të regjimit.
Ky
akt solidariteti dhe kuraje, ndonëse i vogël në dukje, kishte një domethënie të
madhe. Ai përfaqësonte jo vetëm bashkëpunimin mes individëve të përkushtuar
ndaj të vërtetës, por edhe një rezistencë të heshtur ndaj pushtetit që kërkonte
ta shlyente të kaluarën, ta manipulonte kujtesën dhe ta frikësonte çdo
përpjekje për të dokumentuar dhunën sistematike ndaj shqiptarëve.
Ky
moment mbetet për mua një kujtim i thellë dhe një kujtesë e vazhdueshme se në
kohërat më të errëta, janë gjestet individuale të guximit dhe ndershmërisë që i
japin kuptim të vërtetës dhe i japin forcë shkencës së angazhuar. Në momentin
që fillova me përkushtim të regjistroja të dhënat nga materialet e sjella — ato
regjistra të vyer shënimesh mbi të burgosurit politikë shqiptarë — ndodhi ajo
që në rrethana të tilla, fatkeqësisht, nuk ishte as befasuese dhe as e rrallë.
Në sallën e qetë të arkivit hyri papritmas një serb, shefi i punonjësit që më
kishte ndihmuar. I ngarkuar me një frymë të theksuar shoviniste dhe me arrogancën
që ushqehej nga pushteti politik i kohës, ai nuk mori mundin as të shfaqte
ndonjë mirësjellje formale — pa kërkuar as falje, më mori materialet nga duart,
me një fjalor të ashpër dhe përçmues.
“Çfarë
shkence ju duhet juve,” tha me një ton që nuk linte vend për diskutim. “Tani e
tutje, ne do ta shkruajmë historinë për ju.” Ajo fjali nuk ishte thjesht një
shpërthim personal, ajo përmblidhte një filozofi të tërë sundimi, të mohosh një
popull duke i mohuar të drejtën për të hulumtuar, për të dokumentuar, për të
ndërtuar kujtesën dhe për të shkruar vetë historinë e vet.
Ndërsa
mua mu mohua qasja në dokumente, pasojat më të rënda i përjetoi ai që më kishte
ndihmuar — punonjësi shqiptar, Hysen Azemi, që kishte treguar një ndjenjë të
lartë kombëtare dhe një kurajë qytetare. Ndaj tij u morën masa drastike.
Fillimisht u ndëshkua administrativisht, më pas iu kërcënuan me përjashtim nga
puna dhe u kërcënua me burgim, si për të dhënë një shembull të frikshëm për të
tjerët që mund të guxonin të tregonin ndershmëri ose solidaritet në emër të së
vërtetës.
Promovimi
i librit “Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë 1945-1947” , Prishtinë
1998
Ky
rast nuk ishte i vetëm. Të tilla përvoja nuk ishin përjashtime, por pjesë e një
realiteti më të gjerë dhe të dhimbshëm, ku shkenca historike shqiptare në
Kosovë nuk zhvillohej në rrethana normale, por në një ambient të ngarkuar me
frikë, presion dhe kontroll të vazhdueshëm. Ajo që duhej të ishte një fushë e
lirë kërkimi dhe prodhimi dijesh, shpeshherë shndërrohej në një fushë beteje,
ku çdo e dhënë, çdo dokument dhe çdo shënim i nxjerrë nga arkivat duhej të
mbrohej me guxim, ashtu siç mbrohen sendet më të çmuara të një trashëgimie të
rrezikuar.
Në
këto rrethana, puna hulumtuese nuk ishte thjesht një akt intelektual, ajo bëhej
një akt qëndrese morale dhe qytetarie historike, ku studiuesi nuk ishte vetëm
kërkues i së vërtetës, por edhe mbrojtës i saj — përballë një pushteti që, me
cinizëm, kërkonte të shkruante historinë “për ne”, pa ne.
Kulmi
i gjithë përjetimeve të mia si studiuese në kohë represioni arriti pikërisht
atëherë kur ndëshkimi mori formën më të rëndë — atë të kërcënimit me burg.
Paradoksi ishte i dhimbshëm dhe tronditës. Libri im “Zhvillimi historik i
PKJ-LKJ-së në Kosovë (1945-1966)”, Prishtinë 1987, të cilin e kisha mbrojtur si
disertacion dhe që madje vetë strukturat e larta akademike dhe shtetërore ma
kishin caktuar si temë, u shndërrua në shkak për kërcënim ndaj meje. U
kërcënova jo për devijim nga tema, por sepse guxova të them të vërtetën — të
shkruaj për një kapitull të ndaluar të historisë sonë, aksionin e pushkëve,
shpërnguljet e shqiptarëve për në Turqi dhe kohën e Rankoviqit.
Ky
“mëkat akademik” nuk mu fal. Udbashët, në mënyrë sistematike dhe të koordinuar,
kishin përkthyer librin tim dhe e kishin dërguar në Beograd për analizë. Aty,
në qendrat ku kontrollohej çdo rresht dhe çdo fjalë që dilte nga mendja e lirë
shqiptare, ishte marrë vendimi. Përmbajtja e disa faqeve nuk përputhej me
narrativën zyrtare të sistemit dhe për pasojë, botimi duhej censuruar.
Kushti
që më vendosën ishte brutal dhe i njëanshëm, ose do t’i hiqja ato faqe nga
libri — ato që rrëfenin për dramën e shpërnguljeve, për fshatrat e zbrazura dhe
familjet e shkatërruara — ose përballesha me pasoja më të rënda. Jo vetëm që
unë vetë rrezikoja arrestimin dhe procesin gjyqësor, por edhe familja ime
vendosej nën kërcënim, më thanë ata, një taktikë klasike e aparatit represiv
për të shuar çdo zë të lirë përmes shantazhit emocional dhe frikës kolektive.
Në
një moment të tillë presioni ekstrem, vendimi nuk ishte i lehtë. Me peshën e
përgjegjësisë mbi shpinë dhe pas konsultimeve me drejtorin e institutit
–prof.dr. Tahir Abdylin dhe disa kolegë të besuar, vendosa të pranoja
kompromisin. Faqet e akuzuara u hoqën dhe libri doli në qarkullim. Ironia ishte
se, megjithatë, libri — edhe i cunguar — u prit me interes të jashtëzakonshëm
dhe u shit brenda një jave.
Ky
episod është një kujtesë e dhimbshme se në një sistem autoritar, edhe shkenca,
edhe e vërteta, edhe fjala e shkruar ishin nën kontroll. Ajo ilustron se si një
vepër akademike, ndonëse e mbështetur fillimisht nga vetë mekanizmat
institucionalë, mund të kthehet në objekt ndëshkimi nëse përmbajtja e saj
sfidon tabutë e sistemit dhe rrëfen të padëshiruarën. Por gjithashtu, është
dëshmi e asaj që quhet rezistencë përmes dijes. Edhe pse e detyruar të heq dorë
nga disa faqe, qëndresa ime për të hulumtuar dhe dokumentuar të vërtetën nuk u
shua. Përkundrazi, ajo u forcua, duke e shndërruar këtë përvojë në një kapitull
tjetër të angazhimit tim për të nxjerrë në dritë të fshehtat e historisë sonë.
GM: Cilat personalitete
të shquara janë përfshirë në veprat tuaja dhe cilët prej tyre do të veçonit?
SB:
Populli shqiptar ka një trashëgimi të pasur historike, të mbushur me figura të
shquara që kanë ndikuar në mënyrë të thellë në formësimin dhe zhvillimin e
identitetit tonë kombëtar. Këto personalitete, me veprën, guximin dhe vizionin
e tyre, kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në rrjedhat historike të popullit tonë,
duke e udhëhequr atë në periudhat më të vështira të ekzistencës dhe të
përpjekjeve për liri, pavarësi dhe dinjitet.
Në
këtë kuptim, është thuajse e pamundur të merresh seriozisht me historinë
kombëtare shqiptare pa u ndalur dhe pa u përkulur me respekt ndaj figurave të
tilla madhore si Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Ismail Qemali dhe shumë të tjerë
që, secili në kohën dhe rrethanat e veta, kanë mishëruar idealet më të larta të
shqiptarëve. Skënderbeu, me qëndresën heroike kundër Perandorisë Osmane, u
shndërrua në simbol të përjetshëm të rezistencës dhe krenarisë kombëtare,
ndërsa Ismail Qemali, me aktin historik të shpalljes së Pavarësisë në vitin
1912, vulosi aspiratën shekullore të shqiptarëve për të pasur shtetin e tyre të
lirë dhe sovran.
Në
panteonin e figurave më të ndritura të historisë sonë kombëtare, një vend
qendror dhe të paprekshëm zë Adem Jashari, heroi legjendar i Kosovës, i cili me
veprën dhe sakrificën e tij u bë simbol i pavdekshëm i qëndresës dhe lirisë.
Është e pamundur të flitet për rrugëtimin e popullit tonë drejt çlirimit pa
përmendur këtë emër që sot është gdhendur në ndërgjegjen kombëtare si mishërimi
i guximit të pashoq dhe i dashurisë së pakufishme për atdheun.
Adem
Jashari nuk luftoi vetëm si një individ i armatosur kundër pushtuesit, por u bë
frymëzimi dhe ndërgjegjja e një populli të tërë që kërkonte të drejtën e tij
legjitime për liri dhe barazi mes kombeve të tjera të botës. Flijimi i tij, së
bashku me gjithë familjen, nuk ishte një akt i rastësishëm, por një akt i
vetëdijshëm heroizmi, një sakrificë sublime e ndërgjegjshme, që mbartte në
vetvete gjithë peshën dhe idealet shekullore të shqiptarëve të Kosovës.
Akademik
Xhevat Lloshi, Prof.dr. Sabile Keçmnezi-
Basha, Manastir, në konferencën shkencore për 110 vjetorin e Alfabetit të
gjuhës shqipe
Në
marsin e vitit 1998, në kullën e Jasharëve në Prekaz, Adem Jashari, së bashku
me familjarët e tij, zgjodhën të përballen me forcat e shumta të armikut jo
duke kërkuar rrugë shpëtimi, por duke dhënë jetën për një ideal më të madh, që
Kosova të jetë e lirë, e barabartë, e denjë si çdo vend tjetër i qytetëruar.
Ishte një zgjedhje heroike që i dha kahe të pandalshme luftës sonë për çlirim
dhe që frymëzoi breza të tërë për të vazhduar rrugën e nisur.
Sakrifica
e Adem Jasharit është sot më shumë se një kapitull historie, ajo është themel
mbi të cilin ndërtohet identiteti i Kosovës së re. Është një dëshmi se liria
nuk dhurohet, por fitohet me çmimin më të lartë të mundshëm — me jetën. Dhe ky
çmim, i paguar me aq dinjitet nga Jasharët, na obligon të ruajmë dhe të
nderojmë lirinë si dhuratën më të shenjtë që një brez mund t’i lërë brezave që
vijnë.
Këta
dhe shumë të tjerë nuk janë thjesht emra në faqet e historisë; ata janë
udhërrëfyes të përhershëm, gurë themeli mbi të cilët është ndërtuar ndërgjegjja
jonë kombëtare. Prandaj, çdo përpjekje serioze për të trajtuar historinë
shqiptare, çdo hulumtim që synon të kuptojë rrugëtimin tonë si popull,
natyrshëm dhe domosdoshmërisht duhet të kalojë përmes analizës së jetës, veprës
dhe ndikimit të këtyre figurave madhore.
Të
shkruash për Skënderbeun, për Ismail Qemalin, për Adem Jasharin, apo për të
tjerë që mbajnë peshën e kujtesës sonë historike, nuk është thjesht një akt
shkencor, është një detyrim moral ndaj brezave të kaluar dhe një përgjegjësi
ndaj brezave të ardhshëm për të ruajtur dhe transmetuar atë që përbën esencën e
identitetit dhe krenarisë sonë kombëtare.
Po
ashtu, gjatë periudhës së Luftës së Dytë Botërore dhe viteve të pasuara të
okupimit të Kosovës, kam pasur mundësinë dhe përkushtimin të merrem me një
numër të konsiderueshëm figurash historike, të cilat me veprën dhe qëndrimin e
tyre dhanë kontribute të çmuara për çështjen kombëtare shqiptare. Këto studime
kanë përfshirë personalitete që vepruan në rrethana të ndryshme, por që të
gjithë, pavarësisht nga vendndodhja apo mënyra e veprimit, e patën të
përbashkët idealin e lirisë dhe të mbrojtjes së dinjitetit kombëtar.
Një
pjesë e këtyre figurave janë ata që qëndruan në atdhe, përballë pushtimit të
egër, duke organizuar rezistencën e brendshme, duke ruajtur strukturat
kombëtare dhe duke i mbrojtur interesat shqiptare në rrethana jashtëzakonisht
të vështira politike dhe ushtarake. Ata, përmes sakrificave personale,
burgosjeve, internimeve dhe shpesh edhe me çmimin e jetës së tyre, i mbetën
besnikë tokës dhe popullit të tyre, duke ndërtuar themelet e qëndresës që do të
kulmonte dekada më vonë me realizimin e aspiratave të lirisë.
Në
të njëjtën kohë, një tjetër kategori e rëndësishme përbëhet nga ata shqiptarë
që, për shkak të rrethanave historike, politike apo të sigurisë personale, u
detyruan të veprojnë jashtë atdheut. Edhe pse larg, ata nuk e shkëputën kurrë
lidhjen me vendin e tyre. Në mërgim, këta patriotë u angazhuan në mbrojtjen e
çështjes shqiptare në forumet ndërkombëtare, ndihmuan me organizime politike,
me përhapje të informacionit mbi vuajtjet e popullit shqiptar dhe me
mobilizimin e mbështetjes për lirinë e Kosovës. Ata ndërtuan ura komunikimi me
botën e jashtme dhe ruajtën gjallë çështjen shqiptare në ndërgjegjen ndërkombëtare.
Të
shkruarit për këto figura nuk ishte dhe nuk është thjesht një detyrë shkencore,
është një përpjekje për të kthyer në vëmendje historinë e atyre burrave dhe
grave që nuk u pajtuan me robërinë, që nuk e pranuan heshtjen dhe që vepruan,
secili sipas mundësive dhe rrethanave, për një ideal të përbashkët kombëtar.
Puna
kërkimore mbi këto personalitete më ka mësuar se historia e jonë është e
përbërë jo vetëm nga fitoret e mëdha, por edhe nga rezistenca e heshtur, nga
veprimet e guximshme të atyre që, shpesh në kushte të pamundura, mbajtën ndezur
shpresën për liri dhe identitet. Si mund të shkruhet për lëvizjen ilegale
shqiptare pa u ndalur me nderim dhe respekt te figurat që janë vetë mishërimi i
saj? Si mund të ndërtohet një rrëfim i plotë për këtë periudhë të lavdishme të
historisë sonë pa përfshirë emra të tillë që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në
ndërgjegjen kombëtare?
Është
e pamundur të flasësh për ilegalen pa e përmendur Profesor Ymer Berishën, që
ishte koka e lëvizjes ilegale. Të mos shkruash për këtë intelektual të
përkushtuar dhe patriot të shquar, që me dijen dhe veprimtarinë e tij u bë një
shtyllë e rezistencës intelektuale dhe kombëtare. Po aq e pamundur është të
anashkalohet figura e Mulla Idriz Gjilanit, atij patrioti të madh të Anamoravës,
që me guximin, mençurinë dhe përkushtimin e tij mbeti një nga simbolet më të
ndritura të qëndresës shqiptare në kohët më të vështira.
Në
këtë plejadë të lavdishme qëndron edhe At Bernard Llupi, kleriku i mençur dhe i
përkushtuar, i cili, përtej misionit të tij fetar, e jetoi thirrjen kombëtare
në shërbim të së vërtetës dhe lirisë. Një vend të veçantë zë edhe Marije
Shllaku, studentja shqiptare e universitetit të Romës, një figurë frymëzuese që
përfaqësonte rininë shqiptare në luftërat për liri.
Në
këtë mozaik figurash të pavdekshme, vend të rëndësishëm zë edhe Sulejman
Kraniqi, shkrimtari i madh, që me penën e tij guximtare i dha zë dramës dhe
aspiratave të popullit shqiptar, duke u bërë pjesë e pandashme e historisë së
qëndresës sonë kulturore dhe kombëtare.
E
natyrisht, në këtë varg të lavdishëm qëndron edhe Tahir Meha, atdhetari dhe
trimi i pamposhtur, për të cilin kam pasur nderin dhe përgjegjësinë të shkruaj
një libër të tërë, duke ndriçuar jetën dhe sakrificën e tij si një shembull të
rrallë të dashurisë për atdheun dhe lirisë.
Pa
këta emra, pa veprat dhe sakrificat e tyre, rrëfimi për ilegalen shqiptare do
të ishte i cunguar, i mangët, dhe mbi të gjitha, i padrejtë. Ata janë shtyllat
mbi të cilat mbështetet historia e rezistencës sonë kombëtare dhe janë burim
frymëzimi për çdo brez që synon të kuptojë dhe të nderojë rrugën e vështirë,
por të ndritur, drejt lirisë.
Më
vjen vërtet shumë keq që në këtë rast nuk mund të përmend të gjithë ata që e
meritojnë të jenë pjesë e këtij rrëfimi. Ata janë shumë — jashtëzakonisht shumë
— dhe secili prej tyre ka dhënë një kontribut të çmuar, që do të duhej të zinte
vendin e vet në kujtesën dhe historinë tonë kolektive.
E
ndjej si një mungesë të thellë që nuk mundem, në hapësirën e kufizuar të një
interviste, t’i përfshij të gjithë ata emra të ndritur. Megjithatë, kjo ndjesi
është një shtysë e fuqishme për të vazhduar më tej punën time hulumtuese. Besoj
dhe shpresoj se në një libër të ardhshëm — një projekt që tashmë është në
përgatitje dhe që, me shumë gjasë, do të dalë së shpejti nga shtypi — do të kem
mundësinë t’u jap vendin e merituar të gjithëve.
Në
atë vepër të ardhshme, shumë jam përpjekur dhe me përkushtim kam punuar që
asnjë emër, asnjë vepër, asnjë sakrificë të mos mbetet në harresë. Sepse ata që
u përkushtuan me jetën dhe veprën e tyre për çështjen kombëtare, meritojnë të
përmenden, të nderohen dhe të kujtohen përjetë si gurët themeltarë të lirisë
dhe dinjitetit tonë.
Në
historinë e popullit tonë, janë të panumërta figurat që kanë kaluar përmes
vuajtjeve të mëdha dhe përndjekjeve të pamëshirshme nën regjimin jugosllav. Që
nga kohët më të hershme e deri në ditët e fundit të luftës së lavdishme të
Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, shumë shqiptarë, gra dhe burra, kanë pësuar
forma nga më të rëndat të dhunës, diskriminimit dhe represionit, vetëm sepse
nuk pranuan të nënshtroheshin dhe guxuan të ëndërronin lirinë.
Ndër
këto figura që meritojnë të përmenden me nderim të veçantë është Gruaja e Re –
Nusja, Fetije Kelmendi-Dragusha, e cila, së bashku me bashkëshortin e saj
Ismail Dragusha, u angazhua në mënyrë aktive në lëvizjen ilegale shqiptare. Që
në moshë të re, Fetija mishëroi shpirtin luftarak dhe guximin e gruas
shqiptare, duke marrë përsipër rreziqet më të mëdha për të mbrojtur idealet
kombëtare.
Pas
intensifikimit të represionit, pas përfundimit të njërit nga valët e ndjekjeve,
çifti Dragusha u detyrua të kalonte në ilegalitet të thellë. Jeta e tyre u
shndërrua në një ekzistencë të përhershme në arrati, duke shmangur çdo kontakt
me botën e jashtme, gjithmonë në kërkim të strehimit dhe mbrojtjes nga ndjekjet
e pamëshirshme të organeve jugosllave të sigurimit.
Një
nga episodet më prekëse të kësaj përvoje dramatike ndodhi gjatë një ikjeje të
rrezikshme, kur Fetije dhe Ismail Dragusha, së bashku me djalin e tyre të
vogël, vetëm tetë muajsh, u detyruan të strehoheshin në një plevicë — një
hapësirë primitive dhe e papërshtatshme për jetesë, ku kërkonin të mbijetonin
të fshehur nga sytë dhe duart e ndjekësve.
Ky
moment i dhimbshëm nuk është thjesht një episod individual, por një pasqyrë e
qartë e sakrificave të panumërta të bëra nga familjet shqiptare, të cilat për
hir të lirisë pranonin të duronin kushte çnjerëzore, të rrezikonin gjithçka —
jetën, familjen, ardhmërinë.
Nëpërmjet
rrëfimeve të tilla, historia e rezistencës shqiptare fiton një dimension edhe
më të thellë njerëzor, duke na kujtuar se liria që gëzojmë sot është ndërtuar
mbi dhimbje, mbi qëndresë dhe mbi një përkushtim të jashtëzakonshëm që nuk njeh
moshë, gjini apo rrethana.
Organet
e ndjekjes, pas një ndjekjeje të gjatë dhe të pamëshirshme, arritën të zbulojnë
vendstrehimin e tyre. Në një natë të ftohtë dhe të errët, në orët kur gjumi e
kishte pllakosur familjen e lodhur nga arratia, ndjekësit vepruan tinëzisht,
duke e kthyer atë strehë të vogël e të mjerë në një skenë tragjedie të
papërshkrueshme.
Aktet
e tyre ishin monstruoze. Fillimisht, me bajoneta, i therën djalin e vogël tetëmuajsh,
duke shuar në mënyrën më të egër jetën që sapo kishte filluar të lulëzonte.
Pastaj, dhuna çnjerëzore vazhdoi mbi Fetije Dragushën, gruan e re dhe të bukur,
të cilës barbarisht i prenë kokën. Në fund, ata vranë edhe burrin e saj,
ushtarakun dhe luftëtarin e përkushtuar, Smajl Dragushën, duke përmbyllur
kështu një akt të tmerrshëm të dhunës shtetërore që nuk kursente as fëmijët, as
gratë, as burrat.
E
tillë është historia jonë, e mbushur me episode dhimbjeje dhe sakrifice të
pafundme, ku rastet si ai i familjes Dragusha nuk janë të vetmet. Fatkeqësisht,
në historinë tonë ka me bollëk rrëfime të tilla, ku brutaliteti i pushtuesve
tejkalon çdo kufi njerëzor, duke lënë pas plagë të thella në trupin dhe
shpirtin e kombit tonë.
Duke
i shkruar dhe lexuar këto fate tragjike, unë nuk kam mundur të qëndroj
indiferente. Shumë net i kam kaluar pa gjumë, me zemrën e rënduar dhe mendjen e
trazuar, duke ndjerë peshën e këtyre historive deri në palcë. Çdo dëshmi e
tillë nuk ishte thjesht një fakt historik për t'u regjistruar, por një plagë e
hapur që kërkonte ndjeshmëri, përkushtim dhe respekt të thellë.
Të
shkruash për këto tragjedi do të thotë të përballesh me dhimbjen në dimensionin
e saj më të thellë njerëzor, dhe njëkohësisht të mbash gjallë kujtesën e atyre
që, edhe në momentet më të errëta, nuk e braktisën idealin e tyre për një
Kosovë të lirë.
GM: Jeni bashkëpunëtore
në një numër të madh botimesh. Cilat prej tyre do të veçonit si më të
rëndësishmet?
SB:
Në veprimtarinë shkencore dhe kulturore të kohëve të fundit, kanë marrë jetë
shumë bashkëpunime që jo vetëm janë të mirëseardhura, por edhe tejet të
dobishme për pasurimin e fushës së studimeve historike dhe kulturore. Këto
bashkëpunime kanë shërbyer si ura të forta lidhëse ndërmjet studiuesve,
institucioneve dhe komuniteteve, duke krijuar një klimë të re të dialogut
shkencor dhe të shkëmbimit të ideve.
Në
të njëjtën kohë, një numër i konsiderueshëm botimesh kanë dalë nga shtypi, duke
zgjeruar ndjeshëm horizontin e literaturës së studimeve shqiptare. Këto vepra,
përmes tematikave të trajtuara dhe qasjes së tyre rigoroze, kanë zgjuar interes
të veçantë, në radhë të parë tek studiuesit, të cilët gjithnjë kërkojnë të
pasurojnë njohuritë e tyre mbi trashëgiminë kulturore dhe historike të
shqiptarëve. Megjithatë, ndikimi i tyre nuk është kufizuar vetëm në qarqet
akademike, këto botime kanë tërhequr gjithashtu edhe vëmendjen e publikut të
gjerë, duke nxitur kureshtje dhe reflektim mbi të kaluarën tonë të përbashkët.
Ky
interes në rritje dëshmon se puna kërkimore dhe botuese, kur ndërmerret me
përkushtim dhe seriozitet, arrin të tejkalojë kufijtë e zakonshëm të shkencës
dhe të bëhet pjesë aktive e ndërgjegjes shoqërore, duke kontribuar kështu në
ndërtimin e një identiteti kombëtar më të vetëdijshëm dhe më të konsoliduar.
Thuajse
të gjitha bashkëpunimet që kam pasur rastin ti përjetoj kanë qenë thellësisht
interesante dhe frytdhënëse. Secili bashkëpunim ka sjellë një dimension të
veçantë të punës kërkimore, duke e pasuruar procesin shkencor me ide të reja,
perspektiva të ndryshme dhe qasje më të thelluara ndaj temave që kemi trajtuar.
Këto bashkëpunime nuk kanë qenë thjesht përpjekje të përbashkëta për të
realizuar projekte të caktuara, por kanë shërbyer si platforma të vërteta të
shkëmbimit intelektual dhe të rritjes profesionale.
Puna
në ekip, në veçanti, është shquar për një frymë bashkëpunimi të admirueshëm dhe
të lakmueshëm. Ajo ka qenë një ndër përvojat më të vlefshme dhe më të kënaqshme
të punës sime shkencore, ku secili anëtar i ekipit kontribuonte me dije,
përvojë dhe pasion, duke u bashkuar në një qëllim të përbashkët, kërkimin dhe
dokumentimin sa më të plotë e të ndershëm të së vërtetës historike dhe
kulturore.
Ky
model bashkëpunimi, i ndërtuar mbi respektin e ndërsjellë dhe mbi përkushtimin
ndaj dijes, është shembull i asaj se si puna e përbashkët mund të çojë në
rezultate shumë më të mëdha se sa puna individuale, duke pasuruar jo vetëm
literaturën shkencore, por edhe ndërveprimin njerëzor dhe shoqëror brenda
komunitetit të studiuesve.
Ndër
bashkëpunimet më të rëndësishme dhe më të frytshme që ia vlen të theksohen, zë
vend të veçantë marrëdhënia e krijuar me Institutin e Historisë në Tiranë,
bashkëpunim i cili ka dhënë fryte të shumta, ndër të cilat veçohet kontributi i
përbashkët në hartimin e Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, si dhe në shumë botime
të tjera me rëndësi të madhe për studimet historike shqiptare. Ky bashkëpunim
ka qenë dhe mbetet një model i shkëmbimit të dijes dhe përvojës ndërmjet
institucioneve tona kombëtare, duke dëshmuar se bashkimi i forcave shkencore
përçon një zë më të fuqishëm dhe më të artikuluar në shërbim të historisë sonë.
Po
ashtu, duhet përmendur me respekt dhe mirënjohje bashkëpunimin e konsoliduar me
Institutin e Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve (ITSHKSH) në
Shkup, një tjetër institucion që me përkushtim dhe seriozitet i është
përkushtuar ruajtjes dhe promovimit të trashëgimisë shqiptare në hapësirat
jashtë kufijve të Shqipërisë shtetërore.
Në
këtë rrafsh, nuk mund të lihet pa theksuar edhe bashkëpunimi i Institutit të
Historisë "Ali Hadri" në Prishtinë me institutet simotra shqiptare në
Tiranë dhe Shkup. Këto marrëdhënie të ngushta bashkëpunimi kanë krijuar një
rrjet të rëndësishëm bashkëpunues që ka ndihmuar në zhvillimin e një narrative
të përbashkët historike, duke pasqyruar në mënyrë më gjithëpërfshirëse
realitetin e popullit shqiptar dhe sfidat e tij ndër shekuj.
Në
këtë vazhdë përpjekjesh shkencore, një nga projektet më të rëndësishme që
meriton të përmendet është përgatitja e "Historisë së Kosovës", një
vepër madhore që është parashikuar të dalë në tri vëllime. Ky projekt ambicioz
pritet të sjellë një trajtim të thelluar dhe të gjithanshëm të zhvillimeve
historike të Kosovës dhe, me shumë shpresë, shumë shpejt do të shohë dritën e
botimit vëllimi i parë i kësaj historie. Një hap i tillë do të shënojë një
kontribut të rëndësishëm në literaturën historike shqiptare, duke pasuruar
njohuritë tona mbi rrugëtimin e gjatë dhe të vështirë të Kosovës drejt lirisë
dhe shtetformimit.
Takimet
e shpeshta që ne, si anëtarë të redaksisë, organizonim në fazat e para të punës
sonë, kanë qenë ndër përvojat më të çmuara dhe më të frytshme në rrugëtimin
tonë shkencor. Ato nuk përfaqësonin thjesht mbledhje rutinore për diskutimin e
punëve të përditshme, përkundrazi, ishin forume të gjalla dhe dinamike ku
shkëmbeheshin ide, përvoja dhe njohuri të thelluara shkencore.
Përmes
këtyre takimeve, ne jo vetëm që pasuruam njohuritë tona individuale në fusha të
ndryshme të studimeve historike dhe kulturore, por mbi të gjitha patëm
mundësinë të njohim më mirë mënyrën e të punuarit të njëri-tjetrit. Duke
vëzhguar dhe analizuar qasjet metodologjike të kolegëve tanë, ne ndërtuam një
kuptim më të thellë për rëndësinë e metodës shkencore, të cilën e rafinuam
përmes bashkëpunimit të vazhdueshëm.
Këto
takime ishin një shkollë më vete, një hapësirë ku eksperiencat individuale
shndërroheshin në eksperiencë të përbashkët shkencore, ku dilemat dhe sfidat
profesionale diskutoheshin hapur dhe ku çdo mendim kritik mirëpritej si mundësi
për të përmirësuar jo vetëm projektet konkrete, por edhe qasjen tonë ndaj
hulumtimit në përgjithësi.
Nëpërmjet
këtij procesi të ndërsjellë të pasurimit dhe të zhvillimit profesional, u
krijua një frymë pune kolektive dhe një nivel i ri bashkëpunimi që ndikoi
ndjeshëm në rritjen e cilësisë së projekteve tona shkencore. Ishte një periudhë
ku formohej, forcohej dhe konsolidohej një kulturë e re e kërkimit dhe e
bashkëpunimit akademik, që do të linte gjurmë të qëndrueshme në rrugëtimin tonë
të mëvonshëm shkencor.