Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (VI)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (VI)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në pjesën e gjashtë të intervistës, Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha ofron një reflektim të thelluar mbi burimet e pasionit të saj për historinë, si dhe mbi faktorët që e kanë orientuar drejt një prej fushave më të ndërlikuara dhe më delikate të historiografisë shqiptare – Lëvizjet Ilegale Patriotike në Kosovë. Ajo ndan me lexuesin analiza dhe vlerësime mbi sfidat dhe aktet e guximit të individëve që, në kushtet e një regjimi represiv, u angazhuan në mbrojtje të lirisë dhe të identitetit kombëtar. Gjatë kësaj bisede, ndriçohen elemente qenësore të historisë sonë të afërt: nga përndjekjet dhe rezistenca e të burgosurve politikë shqiptarë, te funksioni i shtypit ilegal si mjet i rezistencës kulturore dhe kombëtare, si dhe te mënyra e trajtimit të çështjes së Kosovës në median e mërgatës shqiptare ndër vite. Kjo pjesë e intervistës përbën një dëshmi të angazhimit intelektual dhe akademik të profesoreshës në funksion të ruajtjes së kujtesës kolektive dhe të artikulimit të të vërtetave historike...

GM: Ju jeni autore e dhjetëra librave të rëndësishëm akademikë. Çfarë ju frymëzoi fillimisht të interesoheshit për historinë?

SB: Edhe pse kam botuar dhjetëra libra shkencorë, nuk mund të them se kam ndier ndonjëherë një kënaqësi të plotë me arritjet e mia. Kjo ndjenjë e pamjaftueshmërisë, mendoj, është thelbësore për natyrën e vërtetë të një shkencëtari. Në thelb të punës shkencore qëndron bindja se gjithmonë ekziston mundësia për të bërë më shumë, për të hulumtuar më thellë dhe për të arritur një cilësi edhe më të lartë të dijes. Prandaj, një reflektim mbi veprimtarinë time akademike, më duket se vetëdija për kufijtë e arritjeve personale është një shtysë e vazhdueshme drejt përsosjes. Nuk e shoh këtë si shenjë pakënaqësie, por si një shprehje të natyrshme të përpjekjes së pandalshme për përmirësim dhe për thellim të mëtejshëm të kontributit shkencor. Pikërisht kjo ndjenjë, kjo vlerë e përhershëm e kërkimit dhe e vetëkorrigjimit, është ajo që, në fund të fundit, mban të gjallë shpirtin e vërtetë të shkencës.

Nëse marrim parasysh se edhe vepra të konsideruara të shenjta dhe themelore për njerëzimin, si Bibla, nuk janë tërësisht të paprekura nga gabimet, atëherë duhet të pranojmë me përulësi se edhe ne, në përpjekjet tona kërkimore e shkencore, nuk mund të arrijmë ndonjëherë përsosmërinë absolute. Perfeksioni mbetet një horizont i largët, një ideal drejt të cilit synojmë, por që në natyrën e tij është i paarritshëm. Kjo vetëdije na nxit të japim më të mirën tonë në çdo hap, duke qenë të vetëdijshëm se puna jonë është gjithmonë e hapur për rishikim, korrigjim dhe pasurim të mëtejshëm.

Në një botë ku përditë zbulohen dokumente të reja dhe çdo vit arkivat ndërkombëtare heqin embargo mbi materiale që për dekada kanë qenë të mbyllura për hulumtuesit, është e qartë se dija nuk është një ndërtim i përfunduar, por një proces i vazhdueshëm zbulimi dhe rifreskimi. Çdo dokument i ri, çdo e dhënë e sapo bërë publike, ka fuqinë të ndryshojë narrativat ekzistuese, të ndriçojë pjesë të errëta të së kaluarës dhe të sfidojë përfundimet e mëparshme. Në këtë rrjedhë të pandalshme të informacionit dhe të dijes, angazhimi ynë nuk duhet të jetë për të pretenduar përsosmëri, por për të kontribuar me ndershmëri dhe rigorozitet në ndërtimin kolektiv të së vërtetës historike dhe shkencore.

Promovimi i dy veprave 'Ekzekutimi i shqiptarëve nga OZNA e UDB-ja jugosllave (1944-1990)' dhe 'Top sekret...', 13 shkurt, 2025, Prishtinë

Është e natyrshme dhe e pritshme që brezat e rinj të hulumtuesve do të zbulojnë të dhëna të reja, të panjohura më parë, të cilat do të ndihmojnë në ndriçimin më të plotë të çështjeve apo ngjarjeve historike. Kjo dinamikë e vazhdueshme e zgjerimit të burimeve dhe e përmirësimit të njohurive përbën një shenjë të shëndetshme të gjallërisë së shkencës historike. Në fakt, pasurimi i vazhdueshëm i korpusit të argumenteve, bazuar në dokumente dhe dëshmi të reja, jo vetëm që rrit saktësinë e analizave tona, por edhe forcon kapacitetin interpretues të shkencës për të ofruar shpjegime më bindëse dhe më të thelluara.

Në këtë kuptim, përparimi shkencor nuk duhet parë si një proces që njeh një pikë përfundimtare, por si një rrugëtim i hapur, ku çdo brez kontribuon me zbulimet dhe interpretimet e veta, duke ndërtuar mbi bazat e vendosura nga pararendësit. Ky evolucion i vazhdueshëm i dijes është një dëshmi e gjallë e faktit se shkenca është një organizëm i gjallë, që ushqehet nga kërkimi i pandalshëm për të vërtetën dhe nga guximi për të sfiduar dhe rishikuar të njohurat ekzistuese në dritën e provave të reja.

Historia, si shkencë që eksploron rrënjët, zhvillimet dhe ndërthurjet e ekzistencës njerëzore, ka një fuqi të veçantë për të prekur ndjeshmërinë e çdo individi. Ajo nuk lë askënd indiferent, sepse në thelbin e saj historia nuk është thjesht një rrëfim i së kaluarës, por një pasqyrë që na sfidon të kuptojmë veten, shoqërinë tonë dhe botën në të cilën jetojmë. E ndërgjegjshme për këtë forcë të jashtëzakonshme të historisë për të nxitur reflektim, emocion dhe angazhim, edhe unë e ndiej veten pjesë të atyre që nuk mund të qëndrojnë të painteresuar përballë saj.

Pasioni im për historinë nuk buron vetëm nga dëshira për të ditur të shkuarën, por nga vetëdija se njohja e së kaluarës është çelësi për të kuptuar të tashmen dhe për të ndërtuar me urtësi të ardhmen. Historia, në mënyrën më të natyrshme, më ka bërë pjesë të dialogut të saj të përjetshëm — një dialog ku çdo brez rishikon, sfidon dhe pasuron të kuptuarit e asaj çfarë kemi qenë, çfarë jemi dhe çfarë synojmë të bëhemi.

Që në moshë të hershme, bisedat me babanë tim, të ngarkuara me rrëfime për ngjarje historike që kishin tronditur botën, mbollën tek unë farën e parë të dashurisë për historinë. Ato biseda ishin më shumë se thjesht tregime, ato ishin dritare drejt një bote më të gjerë, ku e kaluara nuk ishte diçka e largët dhe e vdekur, por një pjesë e gjallë e vetë qenies sonë.

Me kalimin e kohës, kuptova se historia nuk është vetëm një fushë studimi, por një gjuhë për të kuptuar ekzistencën njerëzore. Në të vërtetë, historia jemi ne vetë — unë, ti, të gjithë. Çdo moment që kalon dhe mbetet pas nesh shndërrohet në një copëz historie. Gjithçka që i përket ditës së djeshme bëhet pjesë e një narrativi më të madh, i cili merr kuptim në varësi të mënyrës se si i qasemi, si e lexojmë dhe si e interpretojmë atë.

Promovimi i librit për Sulejman Krasniqin, Tiranë, 2025

Jeta, në vetvete, është një proces historik, një varg ngjarjesh, emocionesh dhe ndryshimesh që lënë gjurmë të pashlyeshme. Kjo është arsyeja pse, dashur pa dashur, njeriu ndien një lidhje të thellë me të kaluarën. Është një thirrje e brendshme për të kuptuar rrënjët e vetvetes dhe të shoqërisë, për të hulumtuar ngjarjet që na kanë rrethuar, na kanë formësuar dhe kanë ndikuar në rrjedhën e jetëve tona. Një dashuri për historinë, pra, nuk është thjesht një pasion akademik, është një mënyrë për të kuptuar më mirë jetën dhe për të ndërtuar një vetëdije më të thellë për ekzistencën tonë në këtë botë. Babai im shpesh më përcillte një vërejtje të mençur e të dhimbshme, për një kohë të gjatë, historia jonë ishte rrëfyer më shumë si një përrallë sesa si një pasqyrim i dokumentuar i realitetit. Ishte si një tregim i tipit "na ishte njëherë" – një ndodhi që thuhej, por rrallëherë ndalej dikush ta dokumentonte, ta analizonte dhe ta strukturonte në formën e një historie të shkruar me metoda shkencore. Kjo mungesë e qasjes së sistematizuar ndaj të kaluarës sonë e bënte edhe më të domosdoshme angazhimin për të shkruar historinë në mënyrë të argumentuar dhe kritike. Të merresh me historinë, të përpiqesh të kapësh thelbin e saj duke përfshirë në të të gjitha dimensionet e fenomeneve shoqërore, është një punë tejet fisnike, por jo pa vështirësi. Historia është fushë që kërkon përkushtim, kurajo dhe ndershmëri intelektuale. Historiani, përtej përkushtimit ndaj të vërtetës, duhet të mbajë mbi supe barrën e rëndë të hulumtimit të thelluar dhe të disiplinuar shkencor. Sepse vetëm ajo histori që është mbështetur në analiza rigoroze, në dokumente autentike dhe në metoda të verifikuara studimore, meriton të besohet dhe të përcillet brezave të ardhshëm.

Në këtë kuptim, historia nuk është thjesht rrëfim i së shkuarës, por një ndërmarrje e ndërlikuar e ndërtimit të së vërtetës mbi themelin e fakteve dhe argumenteve të verifikuara. Vetëm një qasje e tillë, e bazuar në rigorozitet dhe integritet shkencor, i jep historisë autoritetin moral dhe intelektual që ajo duhet të ketë në ndërgjegjen e një populli.

GM: Si lindi interesimi juaj për të studiuar Lëvizjet Ilegale Patriotike Shqiptare në Kosovë? A mund të na ofroni një përmbledhje të shkurtër për këto lëvizje, për lexuesit tanë?

SB: Është e vërtetë, Gëzim, se deri në periudhën e vonshme, historia e lëvizjes ilegale patriotike shqiptare në Kosovë mbeti një temë e ndaluar, e shtypur nga censura politike dhe ideologjike. Edhe në rastet e rralla kur ajo përmendej, rrëfimi i saj ishte përshkruar me tone të errëta, duke u reduktuar në një narrativë të mbushur me zi e terr, pa përpjekje për të ndriçuar kompleksitetin apo dinjitetin e asaj lëvizjeje.  Në fillimet e mia shkencore, ndieja një nevojë të brendshme për të thyer këtë heshtje, për të nxjerrë diçka në dritë nga ajo pjesë e ndaluar e historisë sonë. Megjithatë, përpjekjet për të trajtuar këtë temë ishin jo vetëm të vështira, por edhe tejet të rrezikshme. Në atë kohë, si unë ashtu edhe historianë të tjerë, shpeshherë ishim të detyruar të përdornim "gjuhën e Ezopit" – një mënyrë e të shprehurit të tërthortë, për të thënë diçka pa e thënë drejtpërdrejt, për të shmangur represionin dhe ndëshkimin që ishte i pashmangshëm për këdo që guxonte të sfidonte narrativën zyrtare.

Promovimi i librave, 13 shkurt , 2025, Prishtinë

Vetëm pas viteve ’90, me shfaqjen e pluralizmit politik në hapësirën e ish-Jugosllavisë, filluam edhe ne, njerëzit e shkencës, të ndiejmë një frymëmarrje më të lirë. Hapja politike solli një klimë të re që na lejoi të trajtonim më lirshëm temat e mohuara më parë, të ndriçonim faqet e errëta të historisë sonë dhe të kontribuonim në ndërtimin e një narrative më të drejtë dhe më të vërtetë për brezat që vinin.

Vetëm pas ndryshimeve politike të viteve ’90 pata mundësinë të nis hulumtimet e mia mbi lëvizjet ilegale patriotike në Kosovë — një fushë studimore që për një kohë të gjatë kishte mbetur nën hijen e censurës dhe frikës. Me hapjen graduale të mundësive kërkimore, u drejtova drejt Arkivit të Kosovës, ku gjeta një pasuri dokumentare të jashtëzakonshme.

Brenda këtyre dosjeve të pluhurosura, u zbulua një realitet tronditës: të dhëna të shumta, shpesh alarmante, që hedhin dritë mbi aktivitetin e lëvizjes ilegale dhe mbi përkushtimin e jashtëzakonshëm të veprimtarëve të saj. Çdo dokument, çdo raport, mbante brenda jehonën e një qëndrese të heshtur, të një përpjekjeje të madhe për liri dhe dinjitet kombëtar, që për dekada ishte përpjekur të mbijetonte përballë shtypjes dhe harresës së imponuar.

Ky material i bollshëm dhe i ndjeshëm jo vetëm që sfidon interpretimet e mëparshme të historisë, por gjithashtu ngre një detyrë të rëndë për studiuesin, të kuptojë, të analizojë dhe të paraqesë të vërtetën me ndershmëri dhe përgjegjësi shkencore. Kësisoj, hulumtimi i lëvizjes ilegale nuk është thjesht një akt akademik, por edhe një akt respekti dhe nderimi ndaj atyre që, shpesh në kushte ekstreme, sakrifikuan gjithçka për idealin e lirisë.

Në përpjekjet e mia shkencore kam kontribuar ndjeshëm në trajtimin e historisë së lëvizjes ilegale shqiptare në Kosovë, duke synuar të ndriçoj një fushë që për shumë kohë ka mbetur në margjinat e studimeve historike. Megjithatë, duhet pranuar se lëvizjet ilegale, me gjithë kompleksitetin dhe thellësinë e tyre, paraqiten si një mal i lartë dhe i ashpër, ku vetëm pak hulumtues kanë pasur guximin dhe mundësinë të depërtojnë për të nxjerrë të dhëna bazike dhe për të ndërtuar një pasqyrë më të plotë të kësaj historie. Kjo metaforë e malit nuk është e rastësishme, përballë një historie të fshehur, të shtypur dhe të deformuar për dekada, kërkimi historik kërkon përkushtim të jashtëzakonshëm, këmbëngulje dhe një ndjeshmëri të veçantë për të dalluar të vërtetën përtej mjegullave të harresës dhe manipulimit.

Hulumtimi mbi lëvizjet ilegale nuk kufizohet në mbledhjen mekanike të fakteve. Ai kërkon një qasje kritike, aftësinë për të analizuar rrëfime të ndërprera, dokumente të mangëta dhe dëshmi të heshtura, për të rindërtuar me ndershmëri një realitet historik që shpesh është përpjekur të fshihet apo të deformohet. Pikërisht për këtë arsye, edhe pse janë hedhur hapa të rëndësishëm në këtë drejtim, mbetet ende shumë punë për t'u bërë për të kuptuar plotësisht rolin dhe ndikimin e lëvizjes ilegale në historinë e rezistencës kombëtare shqiptare.

Lëvizja kombëtare shqiptare në Kosovë ka qenë një proces i pandërprerë, një rrjedhë rezistence që, pavarësisht sfidave të rënda historike, nuk është shuar kurrë. Pas çdo vale okupimi dhe shtypjeje, ajo ka ditur të riorganizohet në mënyrë të përshtatshme me rrethanat e reja, duke ruajtur frymën e qëndresës dhe synimin për liri. Aktiviteti i saj shpeshherë zhvillohej në kushte të thella ilegaliteti, i organizuar në mënyrë të heshtur dhe të kujdesshme, ndërsa herë pas here, në momentet kur kushtet politike dhe shoqërore e mundësonin, ajo arrinte të shfaqej në sipërfaqe me forma më të hapura të rezistencës.

Demonstratat historike të viteve 1968, 1981 dhe 1989 janë dëshmi të prekshme të këtij vitaliteti të pandalshëm. Ato nuk ishin veçse shpërthime të një energjie të mbledhur në heshtje, akumulime të gjata të një fryme kombëtare që kërkonte hapësirë për të shprehur kërkesat për liri, të drejta dhe dinjitet njerëzor.

Ky kontinuitet i rezistencës, që nisi në mënyra të ndryshme qysh në fillimet e pushtimit dhe që u kurorëzua me luftën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në fund të shekullit XX, dëshmon për një proces historik të rrallë, ku ndërgjegjja kombëtare nuk u shua as në kushtet më të rënda të shtypjes politike e kulturore. Përkundrazi, ajo mbeti e gjallë, duke u përshtatur me format e kohës, duke marrë trajta të reja organizative dhe duke u bërë një nga faktorët më të fuqishëm të ndryshimit historik në Kosovë.

Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë përfaqësonte një nga format më të pastra të atdhetarizmit në periudha të rënda shtypjeje. Ajo përbëhej nga një sërë organizatash, të ndryshme në emërtim, por të bashkuara në thelbin dhe misionin e tyre. Pavarësisht ndryshimeve në emra, në strukturë apo në mënyrat e veprimit, këto organizata ndanin një frymë të përbashkët: atë të luftës për çlirimin kombëtar. Programet dhe platformat e tyre ideologjike përqendroheshin rreth aspiratës për një Kosovë të lirë dhe të pavarur, të liruar nga zgjedha e huaj, dhe për bashkimin e saj me Shqipërinë. Ky ideal i fuqishëm, i trashëguar ndër breza, shërbente si bosht i përbashkët që i lidhte këtë lëvizje, duke tejkaluar dallimet organizative apo strategjike që mund të kishin ekzistuar ndërmjet tyre.

Lëvizja ilegale ishte, në këtë kuptim, më shumë sesa një kundërpërgjigje ndaj pushtimit, ajo ishte një shprehje e vullnetit të pandalshëm për liri dhe bashkim kombëtar. Lufta e saj, edhe pse zhvillohej në ilegalitet, larg syve të publikut dhe shpesh përballë një represioni brutal, mbeti e lidhur ngushtë me aspiratat historike të popullit shqiptar për vetëvendosje dhe dinjitet kombëtar. Prandaj, historia e këtyre organizatave nuk mund të kuptohet thjesht si një episod rebelimi, por si një pjesë e pandashme e procesit të gjatë dhe të dhimbshëm të ndërtimit të identitetit dhe subjektivitetit kombëtar shqiptar në Kosovë.

Është e rëndësishme të theksohet një aspekt thelbësor të lidhjes sime personale me temën e lëvizjes ilegale patriotike: babai im ishte një nga veprimtarët e hershëm të kësaj lëvizjeje, duke u angazhuar që në vitet e para pas vitit 1945. Kjo lidhje e drejtpërdrejtë familjare më ka bërë që ta ndiej përkushtimin ndaj kësaj fushe jo thjesht si një detyrim akademik, por para së gjithash si një obligim të thellë moral. Ndjeja një përgjegjësi të pashmangshme që, përmes punës sime shkencore, të jepja zë historive të heshtura të atyre gjeneratave që kishin sakrifikuar vitet më të bukura të jetës së tyre, duke u kalbur në birucat e errëta dhe të pamëshirshme të burgjeve të Jugosllavisë së pasluftës. Shkrimi për këtë pjesë të historisë sonë nuk ishte vetëm një akt intelektual, por edhe një përpjekje për të rikthyer dinjitetin e mohuar të një brezi të tërë veprimtarësh, që përballë shtypjes dhe dhunës zgjodhën rezistencën, duke paguar çmime të rënda personale. Për këtë arsye, çdo fjalë, çdo analizë dhe çdo dokumentim i kësaj periudhe për mua mbartte peshën e një borxhi ndaj së kaluarës — një borxh për të thënë të vërtetën ashtu siç ka qenë, larg heshtjes dhe deformimeve, dhe për të nderuar sakrificat që mbeten themel i qëndresës sonë kombëtare.

GM: Çfarë mund të na tregoni për të burgosurit politikë shqiptarë në Kosovë gjatë periudhës së pushtimit serbo-jugosllav?

SB: Në mesin e veprave të mia që trajtojnë fatin e të burgosurve politikë shqiptarë, një vend të veçantë zë libri “Të burgosurit politik shqiptar në Kosovë 1945–1990”. Ky botim përbën një përpjekje të thelluar për të dokumentuar një periudhë të dhimbshme të historisë sonë, kur shqiptarët në Kosovë ishin objekt i një represioni sistematik nga gjykatat e ish-Jugosllavisë.

Gjatë kësaj periudhe, shqiptarëve iu shqiptuan dënime që, në total, arrijnë shifrën  tronditëse prej 666 shekujve, 72 vjetëve dhe 7 muajve burg. Ky numër flet jo vetëm për përmasat e dhunës institucionale, por edhe për vendosmërinë dhe sakrificën e atyre që nuk u përkulën përballë padrejtësisë.

Me rastin e promovimit të librit “Të burgosurit politik shqiptarë 1945-1990”, Akademk Esat Stavileci, Rektori i UP-së Mujë Rugova, Prof .dr. Zymber Neziri, Prof.dr.Sabile Keçmezi-Basha, dhe Prof.dr. Ramë Buja

Libri nuk ndalet vetëm në paraqitjen e të dhënave të përgjithshme; përkundrazi, ai ofron një dokumentacion të detajuar dhe të verifikuar, ku çdo individ i dënuar identifikohet me emër, mbiemër, datëlindje, vendlindje, profesion, si dhe me nenin specifik të Kodit Penal të Jugosllavisë mbi bazën e të cilit është dënuar. Për secilin rast jepet gjithashtu vendi ku është shqiptuar dënimi dhe kohëzgjatja e burgimit. Në këtë mënyrë, vepra përfaqëson një kontribut të rëndësishëm për historinë dokumentare të Kosovës, duke hedhur dritë mbi përmasat reale të shtypjes politike dhe duke nderuar kujtimin dhe sakrificën e mijëra individëve që vuajtën për idealet kombëtare dhe njerëzore.

Të burgosurit politikë shqiptarë përbëjnë një kategori të veçantë dhe të nderuar të historisë sonë kombëtare. Ata janë bijtë dhe bijat që, në emër të idealeve më të larta, sakrifikuan gjithçka që kishin — lirinë, rininë, familjen, e në shumë raste edhe jetën — për të mbajtur gjallë një amanet të shenjtë që u ishte trashëguar brez pas brezi.

Ky amanet, i ngulitur thellë në ndërgjegjen kombëtare, mishëronte aspiratën për liri, dinjitet dhe bashkim kombëtar — një aspiratë që nuk u shua pavarësisht sfidave historike dhe represioneve të vazhdueshme. Për të burgosurit politikë, ky ideal nuk ishte thjesht një parullë apo një ëndërr e largët, ai ishte një detyrim moral dhe një udhërrëfyes jetësor, për të cilin ata ishin të gatshëm të flijonin gjithçka.

Në promovimin e librit të mikes sime, në cilësinë e recensentes , Hanumshahe Ilazi “Asim Efendi Luzha...”, Prishtinë 2024

Duke përballuar izolimin, torturat dhe padrejtësitë më të rënda, këta individë dëshmuan me jetët e tyre se përkushtimi ndaj atdheut dhe dinjitetit njerëzor mund të triumfojë mbi çdo formë dhune e shtypjeje. Prandaj, historia e të burgosurve politikë shqiptarë nuk është vetëm një kapitull i rëndësishëm i kronikës sonë kombëtare, ajo është një testament i gjallë i sakrificës, qëndresës dhe dashurisë së pakushtëzuar për lirinë.

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, me William Walker, duke i dhuruar ekzemplarin e parë të librit të saj “Të burgosurit politik shqiptarë, 1945-1990”, Pejë 2009

Amaneti i lirisë, i rrënjosur thellë në ndërgjegjen kolektive të popullit shqiptar, përfaqësonte jo vetëm një shpresë të largët, por një mision të pashmangshëm që kalonte nga brezi në brez. Ky amanet mishëronte aspiratën sublime për liri, dinjitet dhe bashkim kombëtar — ideale që, pavarësisht tronditjeve historike, dhunës së institucionalizuar dhe përpjekjeve për shuarjen e frymës kombëtare, mbetën të pashuara në zemrat e atyre që besonin në to.

Për të burgosurit politikë shqiptarë, ky ideal nuk përfaqësonte një koncept abstrakt apo një thirrje të vakët përkundrazi, ai ishte një angazhim i jetës së tyre të përditshme, një borxh moral i trashëguar që kërkonte përmbushje me çdo kusht. Ishte një udhërrëfyes që i orientonte ata në rrugën e rezistencës dhe që kërkonte sakrificën më të lartë — deri në flijimin e vetë jetës.

Nëpërmjet këtij përkushtimi të palëkundur, të burgosurit politikë shqiptarë dëshmuan se ideali i lirisë dhe i bashkimit kombëtar nuk ishte thjesht një slogan retorik, por një realitet për të cilin ia vlente të jetohej dhe, nëse ishte e nevojshme, të vdisej. Në këtë mënyrë, ata shndërruan vuajtjen e tyre individuale në një akt të madh kolektiv të ndërgjegjësimit dhe afirmimit kombëtar.

Duke përballuar izolimin, torturat dhe padrejtësitë më të rënda, këta individë dëshmuan me jetët e tyre se përkushtimi ndaj atdheut dhe dinjitetit njerëzor mund të triumfojë mbi çdo formë dhune e shtypjeje. Prandaj, historia e të burgosurve politikë shqiptarë nuk është vetëm një kapitull i rëndësishëm i kronikës sonë kombëtare, ajo është një testament i gjallë i sakrificës, qëndresës dhe dashurisë së pakushtëzuar për lirinë.

Është vërtet e jashtëzakonshme dhe meriton të nënvizohet fakti se të burgosurit politikë shqiptarë, edhe pas përfundimit të dënimeve të rënda që kishin vuajtur, asnjëherë nuk e ndërprenë veprimtarinë e tyre patriotike. Me të dalë në liri, ata nuk e humbnin kohën në përshtatje apo hezitim, përkundrazi, me vendosmëri dhe përkushtim të pandryshuar, i rikthenin lidhjet me shokët e idealit dhe e vazhdonin aktivitetin e tyre atdhetar me një energji të re. Ajo që i bënte edhe më të fuqishëm dhe më të vetëdijshëm në fazën pas burgimit ishte përvoja e fituar nëpër birucat e shtetit jugosllav. Ndryshe nga përpjekjet e para, tani ata ktheheshin më të pjekur, më të organizuar dhe të pasuruar me dije dhe përvoja të reja, të ndara me të burgosur të tjerë politikë nga gjithë hapësira e ish-Jugosllavisë.

Prof. Dr. Tefik Basha, Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha dhe Baca Adem Demaçi, simboli i rezistencës shqiptare, 2012

Burgu, që në mendësinë e regjimit duhej të ishte instrument ndëshkimi dhe frikësimi, për këta njerëz shndërrohej në një "shkollë" rezistence, ku përvetësoheshin metoda të reja organizimi, strategji të reja të qëndresës dhe një këndvështrim më i thellë për luftën politike dhe kombëtare. Kjo përvojë e akumuluar bëri që veprimtaria e tyre pas lirimit të ishte më e qëndrueshme, më e menduar dhe më efektive, duke i dhënë një dimension të ri rezistencës shqiptare në Kosovë.

GM: Si kontribuoi shtypi ilegal në mbrojtjen e identitetit kombëtar gjatë regjimit jugosllav?

SB: Në kuadër të studimeve të mia historike, një vend të veçantë i kam kushtuar analizës së shtypit ilegal shqiptar në Kosovë, duke realizuar tre botime themelore në këtë fushë. Libri “Shtypi ilegal shqiptar në Kosovë (1945–1999)”, botuar në Prishtinë më 2009, përmbledh në 570 faqe një panoramë të gjerë të kësaj veprimtarie të jashtëzakonshme. Më tej, veprat “Kosova në shtypin e mërgatës shqiptare (1945–1990), II”, që trajton gazetat “Lajmëtari i Lirisë” dhe “Përpjekja Kosovare” (Prishtinë, 2011, 303 faqe), dhe “Kosova në shtypin e mërgatës shqiptare (1945–1990), III”, që përfshin “Qindresën Shqiptare”, “Krahun e Shqiponjës” dhe “Kosovaren e Re” (Prishtinë, 2011, 321 faqe), japin një pasqyrë të thelluar të rolit që luajti shtypi i mërgatës shqiptare në ruajtjen e çështjes së Kosovës në ndërgjegjen kombëtare dhe ndërkombëtare.

Përtej këtyre botimeve, aktualisht kam në përgatitje edhe disa monografi të tjera që trajtojnë aspekte të ndryshme të kësaj teme, me synimin për ta pasuruar më tej këtë fushë relativisht të pashkelur të historiografisë sonë. Është e domosdoshme të theksohet se shtypi ilegal, në kontekstin e popullit shqiptar të Kosovës, luajti një rol të pazëvendësueshëm në ruajtjen dhe artikulimin e fjalës së lirë. Në një kohë kur hapësirat zyrtare të komunikimit ishin të kontrolluara dhe të censuruara nga pushteti politik, vetëm përmes këtij shtypi arriti të gjejë shprehje zëri autentik i popullit, aspiratat e tij për liri dhe të drejta, dhe qëndresa e tij ndaj padrejtësisë.

Seminari i Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 2011, Prof.dr. Enver Mehmeti, Prof. Dr. Sala Ahmeti dhe Prof. Dr. Sabile Keçmezi- Basha

Shtypi ilegal nuk ishte thjesht një medium informacioni, por një akt rezistence, një mjet për të mbajtur të gjallë ndërgjegjen kombëtare dhe për të mbrojtur identitetin kulturor e politik në rrethana të një presioni të jashtëzakonshëm.

Në periudhën e gjatë të regjimit jugosllav, kur identiteti kombëtar shqiptar në Kosovë dhe në viset tjera shqiptare ndodhej nën një presion të fortë politik, kulturor dhe arsimor, shtypi ilegal luajti një rol thelbësor dhe të pazëvendësueshëm në mbrojtjen dhe ruajtjen e këtij identiteti. Në një klimë ku zëri i lirë ishte i ndaluar dhe çdo shprehje e vetëdijes kombëtare përballej me ndëshkime të rënda, shtypi ilegal u shndërrua në një nga armët më të fuqishme të rezistencës shpirtërore dhe ideologjike.

Përmes trakteve, buletineve, gazetave të fshehta dhe pamfleteve të ndryshme, ky shtyp i padukshëm i ofroi shqiptarëve një platformë për të artikuluar kërkesat e tyre politike, për të mbrojtur gjuhën, historinë dhe kulturën kombëtare, si dhe për të ruajtur një kujtesë kolektive që regjimi përpiqej ta fshinte ose ta deformonte. Shtypi ilegal nuk përmbante vetëm thirrje patriotike ai shërbente edhe si mjet edukimi politik dhe kulturor, duke informuar popullatën për ngjarjet kombëtare dhe ndërkombëtare, duke kultivuar ndjenjën e solidaritetit dhe duke mbajtur gjallë shpresën për ndryshim. Ai ndërtonte ura komunikimi midis grupeve të ndryshme ilegale, duke i dhënë strukturë dhe koherencë përpjekjeve të rezistencës.

Në këtë mënyrë, përkundër represionit të egër, shtypi ilegal arriti të mbrojë dhe të forcojë identitetin kombëtar shqiptar, duke luajtur një rol të rëndësishëm në përgatitjen e ndërgjegjes kolektive për betejat politike dhe ushtarake që do të pasonin në vitet e mëvonshme.

GM: Si është pasqyruar çështja e Kosovës në shtypin e mërgatës shqiptare gjatë periudhave të ndryshme historike?

SB: Në historinë e lëvizjes ilegale shqiptare në Kosovë, një vend të veçantë zë shtypi ilegal, i cili përbën një dëshmi të gjallë dhe të fuqishme të rezistencës intelektuale dhe politike ndaj pushtimit dhe padrejtësisë. Në çdo gazetë të atyre viteve — dhe ishin shumë — pasqyrohej  realiteti i rëndë i Kosovës së robëruar, e cila gjendej nën thundrën e dhunës shtetërore dhe mohimit të të drejtave më elementare njerëzore. Çdo faqe, çdo artikull dhe çdo fjalë e shkruar ishte një akt guximi dhe përpjekjeje për të thyer heshtjen e imponuar nga regjimi.

Drejtori i Institutit të Historisë, Prof.dr. Sabit Syla, duke i dorëzuar “Mirënjohjen për kontributin e jashtëzakonshëm në shkencat e historisë” Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Bashës

Një episod domethënës që përforcon këtë dimension është përjetuar në vitin 2012, kur unë hapa një ekspozitë me rastin e 100-vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, kushtuar shtypit ilegal në Kosovë. Kjo ekspozitë, e cila shërbente si një homazh për ata që, përmes fjalës së shkruar, sfiduan diktatin dhe represionin, u çel nga një ndër figurat më emblematike të rezistencës shqiptare — Baca Adem Demaçi. Ishte një çast emocional dhe reflektues kur ai, duke soditur kopertinat e gazetave të kohës, u ndal i habitur dhe me një buzëqeshje të përzier me krenari e çudi tha: “Epo moj motër, unë nuk e kam ditë që ne ilegalistat kemi botuar aq shumë gazeta!” — një thënie që tingëlloi njëkohësisht si dëshmi dhe si vlerësim i kontributit të panjohur sa duhet të kësaj shtrese të angazhuar.

Këto gazeta nuk ishin thjesht fletë të shtypura fshehurazi, ato ishin platforma të denoncimit të padrejtësive të shumta ndaj shqiptarëve, të dënimeve politike, të torturave, të burgosjeve pa gjyq, dhe të luftës për identitet kombëtar. Ato pasqyronin Kosovën ashtu siç ishte, të sakatuar shpirtërisht dhe fizikisht, por të palëkundur në dëshirën për liri dhe vetëvendosje. Ishin dëshmi të një realiteti të dhimbshëm, por edhe të një vetëdije të lartë kolektive, që rezistenca nuk bëhet vetëm me armë, por edhe me fjalë, me ide, me kulturë dhe me përkushtim ndaj së vërtetës. Në kohën e ish-Jugosllavisë, poqese të gjenin në shtëpi një gazet të tillë, shkoje në burg, ngase okupuesi i frikohej fjalës së lirë ngase vetëm në këto gazeta thuhej e vërteta

Në kohën e ish-Jugosllavisë, posedimi i një gazete ilegale përbënte një rrezik të madh për këdo që guxonte të mbante në duar apo në shtëpi një të tillë. Reagimi i pushtetit ishte i pamëshirshëm, mjaftonte të gjendej një kopje e vetme e këtyre botimeve për të përfunduar në burg, duke përjetuar pasojat e ashpra të një regjimi që e kishte frikë fjalën e lirë më shumë se çdo tjetër armë të mundshme. Kjo frikë e pushtuesit lindte nga vetë natyra e këtyre gazetave, të cilat, ndryshe nga propaganda zyrtare, pasqyronin të vërtetën lakuriq — një të vërtetë për të cilën shteti nuk kishte asnjë interes të bëhej publike.

Në këto botime ilegale, që qarkullonin fshehurazi nga dorë në dorë, dëshmohej realiteti i vërtetë i shqiptarëve në Kosovë, shtypja sistematike, shkelja e të drejtave kombëtare dhe njerëzore, persekutimi i përditshëm dhe aspiratat e papërkulura për liri. Ndaj, çdo gazetë ilegale ishte më shumë se një mjet informacioni, ajo ishte një akt rezistence, një provokim i hapur ndaj një rendi të padrejtë që synonte të mbante nën kontroll jo vetëm trupat, por edhe mendjet dhe ndërgjegjen e qytetarëve.

Regjimi jugosllav e kuptonte fuqinë e fjalës së lirë, se një ide e përhapur në heshtje, një rrëfim i vërtetë i dhimbjes kolektive, kishte potencialin të zgjonte ndërgjegjen e popullit dhe të mbillte farën e revoltës. Prandaj, ndaj çdo shenje të mendimit të lirë ushtrohej një dhunë e pamëshirshme, me qëllim që të ndërpritej çdo përpjekje për organizim, ndërgjegjësim apo emancipim politik.

Ky realitet i ashpër e vendos shtypin ilegal të kohës në një dimension të veçantë në historinë e rezistencës shqiptare, si një instrument i fuqishëm i përpjekjes për të ruajtur dhe përhapur të vërtetën, përkundër represionit dhe përballë rrezikut të përhershëm. Është një dëshmi e qartë se, edhe në kushtet më të errëta, fjala mund të mbetet armë, dritë dhe udhërrëfyes për një popull që aspiron lirinë.

Ky fragment i historisë sonë kombëtare kërkon jo vetëm kujtesë, por edhe vlerësim akademik, sepse përmes tij njihet një formë e veçantë e qëndresës, ajo përmes shtypit dhe mendimit të lirë, të cilat mbeten ndër mjetet më të fuqishme të emancipimit shoqëror dhe politik.