Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (V)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (V)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në pjesën e pestë të intervistës me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha, një personalitet elitar në fushën e historisë, publicistikës dhe letërsisë shqiptare, ndalemi për të biseduar më gjerësisht mbi dimensionin letrar të veprimtarisë së saj. Gjatë këtij segmenti, flasim për nivelin e leximit në Kosovë, përvojën e saj me përkthimin e poezisë në disa gjuhë të huaja, rolin e grave shkrimtare në letërsinë shqipe, si dhe për autorët që ajo i çmon më së shumti – vendorë dhe të huaj. Gjithashtu, zbulojmë më shumë rreth romanit të saj në dorëshkrim, 'Letrat për Martinën', si dhe për projektet e saj të ardhshme letrare.

GM: Si do ta vlerësonit nivelin e leximit në Kosovë dhe a mendoni se shqiptarët e Kosovës lexojnë mjaftueshëm libra?

SB: Po, e them me plot gojën dhe me zemrën plot bindje: në Kosovë është lexuar, dhe vazhdon të lexohet shumë. Pavarësisht sfidave, periudhave të vështira, mungesave materiale e pasigurive të mëdha, leximi ka mbetur një nga format më të thella të qëndresës shpirtërore në këtë vend. Fjalët janë ndjekur me etje, librat janë përqafuar si miq të vërtetë, dhe letërsia është ndier gjithmonë si një strehë ku mendja gjen dritë, e zemra kuptim.

Dhe ajo që më mbush me shpresë të re për çdo ditë që vjen, është rinia jonë – një brez që e meriton çdo fjalë të mirë, çdo nderim dhe përkrahje. Kjo rini nuk është vetëm lexuese, por edhe krijuese, punëtore, konkurruese. Medaljet që na sjellin nga jashtë nuk janë thjesht suvenire të arta – janë dëshmi të një përkushtimi të jashtëzakonshëm, të një kulture që lulëzon edhe në sfondin më të vështirë.

Rinia e Kosovës është rini e garave, e sfidave të pranuara me guxim, e sukseseve të merituara me djersë dhe përkushtim. Ata janë të rinj që nuk presin vetëm t’u jepet, por punojnë çdo ditë për të ndërtuar, për të përmirësuar, për të përfaqësuar denjësisht veten dhe vendin e tyre.

Biblioteka Kombëtare “Pjetër Bogdani”, Prishtinë

Unë mburrem me këtë rini – sepse ata janë dëshmia më e gjallë se e ardhmja jonë ka  themele të forta. Ata janë vazhdimi i shpresës sonë, fuqia që do ta çojë përpara gjithçka që kemi ëndërruar. Dhe kur i shoh të lexojnë, të shkruajnë, të krijojnë, të arrijnë majat në garat ndërkombëtare, ndiej se fjala e shkruar dhe kultura nuk janë braktisur – përkundrazi, po rilindin në duart e tyre.

Në këtë brez ka zjarr, ka urtësi, ka pasion. Dhe për këtë, unë jo vetëm shpresoj – por edhe besoj thellësisht se ata do të jenë ata që do ta bëjnë Kosovën gjithnjë e më të denjë për vetveten.

Më ka rënë shpesh të takoj studentë – të rinj e të reja me sy të kthjellët dhe mendje të etur për dije – dhe nuk mund ta merrni me mend sa shumë lexojnë. Lexojnë me pasion, me kureshtje të vërtetë, jo vetëm veprat e autorëve shqiptarë, por edhe ato të letërsisë botërore. Është një kënaqësi e rrallë të shohësh se si libri, edhe në këtë kohë të shpejtë dhe digjitale, vazhdon të jetë një udhërrëfyes i brendshëm, një dritare që ata e hapin për të parë më thellë në botë dhe në vetvete.

E vërteta është se sot kushtet janë më të mira. Koha ka ndryshuar dhe bashkë me të, janë krijuar mundësi të reja që dikur i kishim vetëm si ëndërr. Teknologjia ka avancuar, ka sjellë me vete mjete të reja për të mësuar, për të lexuar, për të ruajtur dhe për të shpërndarë dije. Nëpërmjet platformave elektronike, studentët tanë sot kanë qasje në biblioteka botërore, në vepra klasike dhe bashkëkohore, në autorë të mëdhenj që dikur mund t’i takonim vetëm në librat e rrallë të përkthyer me vonesë.

Ata lexojnë, ndajnë mes vete libra digjitalë, i ruajnë në pajisjet e tyre, i komentojnë, i krahasojnë, i rikthejnë sa herë ndiejnë nevojë. Kjo dëshmon për një brez që nuk ndalet në sipërfaqe, por kërkon thellësi. Që nuk kënaqet me të thënat, por shkon pas kuptimeve. Është një brez që ndoshta nuk e përjeton librin fizik si ne dikur, por që e ruan thelbin e leximit: dashurinë për fjalën, për idenë, për mendimin e kultivuar.

Dhe në këtë përkushtim të heshtur të rinisë sonë, në këtë prani të palodhur në botën e librit, unë shoh një shpresë të madhe. Sepse një popull që lexon, është një popull që nuk e dorëzon veten lehtë. Dhe Kosova jonë, me këtë rini që lexon dhe kërkon, po ndërton themelet e një të ardhmeje që do të flasë me dinjitet në gjuhën e dijes dhe të kulturës.

Çfarë do të thotë, “ai nuk ka kohë për të humbur nëpër librari”? Në të vërtetë, nuk është më koha ajo që mungon – është forma e kohës që ka ndryshuar. Sepse sot, në kushtet e përparuara të teknologjisë, gjithçka ndodhet në pëllëmbë të dorës. Librat nuk janë më vetëm në rafte, por në ekranin e vogël të një pajisjeje që e shoqëron njeriun kudo. Hulumtimi nuk kërkon më orë të tëra në librari; ai është vetëm një klikim larg. Dhe rinia jonë e ka kuptuar dhe përvetësuar këtë ritëm të ri të kohës më shpejt se kushdo tjetër.

Rinia jonë është e ngritur, e informuar, e lidhur me botën. E aftë të lundrojë me mjeshtëri në oqeanin e dijes që u ofron epoka digjitale. Ka raste, madje shpeshherë, që na vendos në pozitë të vështirë ne – gjeneratat më të hershme, sepse na befasojnë me njohuritë, me shpejtësinë e të menduarit, me kapacitetin për të përthithur informacion dhe për ta rikthyer atë në dije të zbatueshme.

Ata flasin e shkruajnë gjuhë të huaja me një lehtësi që për ne dikur ishte ëndërr. Pa asnjë pengesë, ata lexojnë autorë të mëdhenj në gjuhët origjinale, përballen me tekste të ndërlikuara, dhe krijojnë ura komunikimi që e bëjnë botën më të vogël dhe më të afërt.

Në këtë brez, ndonëse i rritur mes shpejtësisë dhe digjitalizimit, nuk mungon thellësia. Ata e kanë gjetur mënyrën për ta ruajtur esencën e dijes edhe në kohë të ndryshuara. Dhe kjo është arsyeja pse duhet jo vetëm të besojmë tek ata, por edhe të mësojmë prej tyre – nga guximi, nga ritmi, dhe nga mënyra se si e përqafojnë botën me mendje të hapur e me zemër të palodhur për të ditur më shumë.

Nuk duhet gabuar asnjëherë me rininë tonë. Jo, nuk është e drejtë, as e mençur të dyshohet në potencialin, zgjuarsinë dhe vlerën e këtij brezi që po ecën me hapa të sigurt në një botë që kërkon shumë e fal pak. Kjo rini është e aftë, e edukuar, e arsimuar, dhe – pse të mos e themi me bindje dhe dashuri – edhe e bukur, jo vetëm në pamje, por në mendje, në shpirt, në mënyrën si e përqafon jetën dhe sfidat.

A nuk janë rinia jonë Majlinda Kelmendi, Distria Krasniqi dhe gjithë ata të rinj e të reja që, njëri pas tjetrit, si në një varg të artë krenarie, na sjellin medalje dhe lavdi nga arenat më të mëdha të botës? A nuk janë ata shembulli më i gjallë se çfarë mund të arrijë rinia jonë kur i jepet hapësira, kur i besohet forca, kur mbështetet përtej fjalëve?

Në një kohë tjetër, ndoshta as nuk do të kishim guxuar të ëndërronim këso suksese. Do të na dukej si një përrallë që nuk i përket realitetit tonë, si një dritë që shkëlqen vetëm larg. Por ja që ata erdhën – me mund, me djersë, me përkushtim të pathyeshëm – dhe na dëshmuan se ëndrrat nuk janë vetëm për t’u parë, por edhe për t’u jetuar.

Majlinda, Distria e të tjerë si ata nuk janë vetëm sportistë të dalluar – janë ambasadorë të shpirtit të një populli, janë fytyra të një Kosove që ngrihet në majat e botës jo me dhunë, por me dinjitet, me disiplinë, me vlera. Ata i kanë dhënë zë një vendi të vogël me zemër të madhe, dhe ky zë është dëgjuar gjithandej – jo si thirrje politike, por si dëshmi njerëzore e talentit, guximit dhe shpirtit të palodhur.

Dhe për këtë, për gjithë këtë krenari që na e japin pa kërkuar asgjë në këmbim, duhet të ndalemi dhe të reflektojmë: si mund të bëjmë më shumë për ta? Si mund t’i mbështesim edhe më fuqishëm këta të rinj që, me hapa të sigurt, po e bëjnë të duket e mundur ajo që dikur mezi e guxonim të mendonim?

Sepse rinia jonë, me gjithë emrat që na nderojnë sot, është pasuria më e çmuar që kemi – dhe është koha ta kuptojmë këtë jo vetëm me zemër, por edhe me vepra.

A nuk janë pjesë e kësaj rinie Dua Lipa dhe Rita Ora, emra që sot shkëlqejnë në skenën botërore? A nuk janë fryt i këtij dheu, i kësaj kulture, të një familjeje shqiptare që e ka ruajtur identitetin edhe kur jeta i ka çuar larg? A nuk janë rini e jonë të gjithë ata të rinj e të reja që japin mësim në universitete anembanë botës, që drejtojnë projekte shkencore, që bëhen pjesë e akademive më prestigjioze, që kontribuojnë në zhvillime teknologjike, sociale, kulturore?

Po kush janë ata që drejtojnë institucione, brenda dhe jashtë vendit, që zënë pozita udhëheqëse dhe përfaqësojnë denjësisht identitetin tonë? Janë rinia jonë – brezi që ka ardhur jo vetëm për të marrë, por për të dhënë, për të ndërtuar dhe për të dëshmuar se Kosova ka dritë, sepse ka të rinj që e mbajnë atë ndezur.

Dhe krejt në fund, nëse ka diçka për të cilën duhet të ndiejmë krenari të thellë, është pikërisht kjo rini. Kjo rini që është pasqyrë e një shoqërie që ka luftuar për të drejtën për të qenë, për të ditur dhe për të fluturuar më lart. Një rini që, pa zhurmë, po shkruan historinë më të bukur të së ardhmes sonë. Dhe për këtë, duhet jo vetëm ta duam – por ta mbështesim me gjithë zemër.

GM: Poezia e juaj është përkthyer në disa gjuhë. Si e keni përjetuar këtë eksperiencë?

SB: Po, është e vërtetë – poezitë e mia janë përkthyer në shumë gjuhë të huaja. Janë përkthyer dhe kanë marrë udhë përtej kufijve të gjuhës sime amtare, kanë kaluar dete e kontinente, për t’u lexuar nga sy që nuk njohin tingullin e shqipes, por ndiejnë ritmin e shpirtit njerëzor.

Dhe pikërisht këtu qëndron mrekullia. Jo vetëm tek fjala e shkruar, as vetëm tek vargu që gjen formë, por tek përkthimi i ndjenjës, tek universi që fjala ime arrin të ndërtojë edhe kur vishet me fjalë të huaja. Është një mrekulli e qetë, e thellë, që më bën të kuptoj se poezia nuk njeh kufi – se kur ajo lind nga zemra, e njeh çdo zemër.

Çfarë ndjesie e çuditshme dhe madhështore është të mendosh se dikush, në një gjuhë krejt tjetër, i lexon fjalët e tua dhe ndalon për një çast – ndoshta buzëqesh, ndoshta mendon, ndoshta ndien një dridhje të lehtë në shpirt. Sepse përkthimi nuk është thjesht përkthim fjalësh – është përkthim jete, përkthim ndjenje, përkthim shpirti.

Në këtë udhëtim të poezisë përmes gjuhëve, unë nuk jam vetëm autore – jam udhëtare e fjalës, që nis nga një vend i vogël, por që përmes poezisë prek botën. Dhe kjo është një mrekulli që nuk mund të matet me numra, as me emra, por vetëm me dridhjen e heshtur që ndodh kur vargu bëhet urë mes zemrave të panjohura.

Kjo është, për mua, fuqia e vërtetë e poezisë. Dhe në këtë mrekulli të heshtur, unë gjej motivin për të mos ndalur kurrë së shkruari.

Pata fatin e rrallë që vargjet e mia të mos mbeteshin të burgosura vetëm në gjuhën që i lindi, por të merrnin udhë në botën e gjerë, të visheshin me zëra të tjerë, të flisnin me tinguj që sytë e mi i kishin parë vetëm në libra apo në ëndrra. Poezia ime u përkthye – dhe kështu ajo filloi të flasë anglisht, gjermanisht, rumanisht, frëngjisht, italisht, arabisht… dhe në disa nga gjuhët e afërta të rajonit, që na ndajnë kufijtë por na bashkon ndjesia.

E për çudi, ajo nuk humbi në përkthim. Përkundrazi, sikur u pasurua, u rrit, u zgjerua. Fjala ime, dikur e thënë në një cep të vogël të botës, tani kishte filluar të marrë udhë, të trokasë në dyer të largëta, të ulet në tryezat e lexuesve të panjohur, e të ndalet për një çast në mendjet e tyre.

Dhe kjo është një ndjenjë që nuk mund të përshkruhet plotësisht – është një përzierje e mirënjohjes, habisë dhe përulësisë. Mirënjohje që fjala ime u dëgjua; habi që ajo mund të kuptohej edhe kur nuk tingëllonte si shqipja; dhe përulësi përballë fuqisë që poezia ka për të kaluar gjuhë, kultura, kontinente – duke mbetur thellësisht njerëzore, e vërtetë dhe e gjallë.

Kur e mendon se një varg i lindur në heshtje, në një mbrëmje të zakonshme, mund të bëhet zë që përshkon kufij, nuk mund të mos ndjesh se fjala ka shpirt. Dhe ky shpirt, kur e bartin gjuhë të tjera, nuk bëhet më i huaj – bëhet më universal. Bëhet dëshmi që ndjenja jonë, dhembja jonë, dashuria dhe shpresa jonë, janë më afër botës sesa kemi guxuar të besojmë.

Dhe unë, që pata këtë fat, mbetem gjithnjë e lidhur me këtë përvojë – si një kujtim i gjallë se poezia është përtej fjalës: është urë që bashkon shpirtra që kurrë s’janë takuar, por që ndihen njësoj.

Është një kënaqësi e veçantë, një ndjenjë që nuk mund të përshkruhet thjesht me buzëqeshje apo fjalë falënderimi, kur merr librin tënd në dorë – atë krijesë të shpirtit, të mendjes, të zemrës – dhe e di se ai nuk do të qëndrojë vetëm në duart e tua, as vetëm në raftet e vendit tënd. E di se ai libër, ai varg i thjeshtë që dikur u shkrua në një copë letër të zakonshme, mund të udhëtojë, të kalojë kufij, të preket nga duar të panjohura, të lexohet në një kontinent tjetër.

Ka diçka thellësisht të magjishme në këtë fakt – që fjala jote, e lindur nga një përjetim i brendshëm, tashmë i përket edhe dikujt tjetër. Dikujt që jeton në një realitet tjetër, që ka një gjuhë tjetër, një kulturë tjetër, një mënyrë tjetër të përjetuarit të botës dhe poezisë. Por ja që, përmes librit, përmes përkthimit, përmes dëshirës për të kuptuar, ndodh ajo që është thelbi i letërsisë: takimi i dy shpirtërave që nuk janë takuar kurrë.

Është mrekulli të mendosh se diku larg, ndoshta nën një qiell tjetër, në një qytet që nuk e ke parë kurrë, një lexues ndalet në një varg tëndin, dhe për një çast mendon, ndien, ndoshta edhe përlotet, sepse aty ka gjetur diçka të veten. Dhe kjo është forca e vërtetë e librit – ajo që nuk njeh kufi, nuk njeh kombësi, nuk njeh gjuhë.

Për mua, kjo përvojë është një kujtesë e përhershme se poezia nuk i përket vetëm autorit. Ajo lind në vetmi, por jeton në bashkësi. Dhe kur bëhet urë mes njerëzve që nuk ndajnë të njëjtën gjuhë, por ndajnë të njëjtën ndjeshmëri, atëherë ajo e kalon çdo pritshmëri – bëhet universale, bëhet përbashkuese, bëhet shenjë që fjalët, kur dalin nga thellësia, nuk njohin kufij.

Dhe çfarë mund të jetë më e bukur, më përmbushëse, më shpërblyese se kjo: për librat e mi janë shkruar vlerësime të shumta nga kritikë të njohur letrar – zëra që e njohin thellësinë e fjalës, që dinë të dallojnë frymën që e mban gjallë një poezi nga forma e saj e jashtme. Ata kanë ndalur përballë vargjeve të mia, i kanë lexuar jo vetëm me sy, por edhe me zemër, dhe kanë shkruar për to me vëmendjen dhe dashurinë që i takon fjalës së ndjerë.

Nuk ka ndjesi më të thellë për një autor sesa ta dijë se fjala e tij nuk ka rënë në heshtje, por ka zgjuar mendime, ka nxitur reflektime, ka frymëzuar. Sepse poezia, sado e brendshme të jetë, është gjithmonë një dorë që zgjatet – dhe kur ajo dorë pranohet, kur fjala gjen strehë te një lexues, te një kritik, te një shpirt i ndjeshëm, atëherë ndodh ajo që mund ta quajmë takimi më i vërtetë i letërsisë me jetën.

Kam marrë shumë mesazhe falënderimi e mirënjohjeje – nga njerëz që nuk i kam takuar kurrë, por që përmes leximit janë ndier të prekur, të afërt, të përfaqësuar në një farë mënyre. Këto fjalë falënderimi nuk janë thjesht mirësjellje – janë dëshmi se poezia është ende e nevojshme, se ajo flet ende, se ajo lë gjurmë.

Dhe kjo, kjo është ajo që më mban gjallë si krijuese. Të dish se fjala jote ka rënë në një zemër tjetër, se një varg i shkruar dikur në vetmi ka shkundur heshtjen e dikujt tjetër, është fati më i madh që mund të ketë një poet. Sepse më në fund, letërsia është kjo: një dorë e padukshme që prek një shpirt të panjohur… dhe që e lë aty një ndjesi që nuk shuhet lehtë.

Sa herë që kemi diskutuar për poezinë, nuk kam heshtur. Përkundrazi – kam ngritur zërin me bindje të thellë, sepse besoj se fjala jonë poetike nuk duhet të mbetet vetëm për ne. Kam thënë shpesh se poezia shqiptare duhet të përkthehet, duhet të marrë udhë, duhet të dëgjohet në gjuhët e botës, sepse ajo ka çfarë të japë, ka çfarë të mësojë të tjerët, ka thellësi që meriton të zbulohet edhe përtej kufijve tanë.

Vargu i poetëve tanë nuk është vetëm varg – është zë që vjen nga thellësia e një historie të dhimbshme, nga një shpirt kolektiv i përndritur, i plagosur por i gjallë, nga një realitet që është formësuar ndër shekuj me durim, qëndresë dhe ëndërr. Poezia shqiptare ka ndjeshmëri të rrallë, atë dridhje të fjalës që nuk shkruhet thjesht për të qenë e bukur, por për të mbijetuar, për të dëshmuar, për të lënë gjurmë.

Ajo mbart emocione të sinqerta, të pakorruptuara nga e stisura, të lindura nga përvoja të vërteta, jo të imagjinuara. Ka vlerë artistike që nuk kërkon zbukurim, por mbështetet në fuqinë e brendshme të ndjenjës dhe mendimit. Ka dhembje, po – por është një dhembje që nuk dëshpëron, përkundrazi: e ndriçon shkrimin, e ngroh lexuesin, e afron me njerëzoren universale.

Në poezinë shqiptare, gjen gjithçka që rrallë mund të gjendet në letërsitë e tjera: një përzierje të rrallë mes përvuajtjes dhe krenarisë, mes heshtjes dhe shpërthimit, mes identitetit të fortë dhe përulësisë së bukur ndaj jetës. Dhe pikërisht për këtë arsye, e kam thënë dhe do ta them sa herë të kem rast: kjo poezi duhet përkthyer, duhet shpërndarë, duhet dëgjuar – sepse është pasuri që nuk guxon të qëndrojë e fshehur në një gjuhë, por duhet të bëhet pjesë e trashëgimisë së përbashkët të njerëzimit.

Poezia shqipe vlen. Dhe jo vetëm që vlen – por e meriton të përkthehet. E kam thënë shpesh dhe e kam theksuar edhe nëpër tryeza akademike: përkthimi i letërsisë sonë është jo vetëm i nevojshëm, por i domosdoshëm. Sepse fjala që mbetet vetëm brenda një gjuhe, është si një dritë që ndriçon vetëm një dhomë – ndërsa përkthimi i jep mundësinë të bëhet dritë për botën.

Kam propozuar, jo një herë, edhe në institucionet shkencore, që jo vetëm poezia e proza letrare, por edhe librat shkencorë, veprat historike, tekstet që flasin për mendimin tonë, për rrënjët tona, për zhvillimet tona intelektuale, të përkthehen dhe të komunikojnë me botën. Sepse vetëm atëherë kur një popull i tregon tjetrit mendimin e vet, të kaluarën e vet, identitetin e vet përmes librit, mund të thuhet me të drejtë: "Tani vërtet po e njohim njëri-tjetrin."

Nuk mjafton të flasim për njohje ndërkulturore nëpër konferenca – duhet të hapim librat e njëri-tjetrit. Duhet të mësojmë përtej përshtypjeve, përtej lajmeve, përtej paragjykimeve. Vetëm nëpërmjet librit, një popull zbulon shpirtin e tjetrit. Dhe vetëm kur të lexojmë letërsinë e një vendi, kur të kuptojmë historinë e tij, kur të prekim nëpërmjet fjalës plagët, fitoret, dilemat dhe ëndrrat që ai ka bartur – vetëm atëherë mund të themi me ndërgjegje të pastër se e njohim atë popull.

Përkthimi është akt dashurie dhe akt njohjeje. Ai e bën fjalën të udhëtojë, ndjesinë të shkojë përtej gjuhës, dhe mendimin të bëhet universalisht i kuptueshëm. Dhe në këtë rrugëtim, ne kemi shumë për të dhënë – si në poezi, ashtu edhe në mendim shkencor. Është koha t’i hapim dritaret e librave tanë. Dhe t’i lëmë të flasin – për të tjerët, por edhe për ne vetë.

Sa poezi të bukura, sa romane të fuqishme, sa vepra të ndjeshme dhe të thella mbart letërsia jonë – dhe sa shumë prej tyre ende presin të përkthehen, të dalin nga kufijtë gjuhësorë, të frymojnë në gjuhë të tjera e të prekin lexues të tjerë. Është një pasuri që meriton të ndriçojë më shumë se një truall, më shumë se një kulturë – sepse është e shkruar me shpirt njerëzor, me ndjenjë universale, me përvojë të thellë jetësore që nuk njeh kufij.

Është koha të kuptojmë se përkthimi nuk është thjesht akt teknik – është dritare që hapet, urë që ndërtohet, dialog që fillon. Kur një poezi e jona lexohet në një gjuhë tjetër, ajo nuk e humb thelbin – përkundrazi, fiton jetë të re, bëhet pjesë e një bote më të gjerë që ka etje për ndjeshmëri, për histori të treguara bukur, për rrëfime që lindin nga një dhembje e sinqertë apo nga një dashuri e thellë për jetën dhe vendin.

Kemi vepra që nuk janë më pak të fuqishme sesa ato që botohen në gjuhët e mëdha – kemi zëra që meritojnë të dëgjohen. Dhe po t’i përkthejmë, po t’i botojmë në gjuhë të huaja, po t’ua japim të tjerëve jo si produkt lokal, por si vepra me vlerë të përbotshme – rezultatet nuk do të mungojnë. Sepse fjala e ndjerë, fjala e vërtetë, fjala që rrjedh nga rrënja dhe ngjitet deri te universali – gjithmonë e gjen lexuesin e vet, gjithmonë lë gjurmë.

Letërsia jonë është gati për t’u dëgjuar. Tani na mbetet vetëm t'ia japim zërin e saj botës. Dhe bota, me siguri, do të përgjigjet.

GM: Si e vlerësoni rolin dhe praninë e grave shkrimtare në letërsinë shqipe?

SB: Nuk e kam quajtur kurrë veten feministe në kuptimin klasik të fjalës, por nuk mund të mos e them me bindje të plotë se gratë, në vetvete, janë poezi. Jo thjesht sepse ato shkruajnë, ndiejnë apo krijojnë, por sepse vetë natyra e tyre është poezi – një përzierje e misterit dhe forcës, e butësisë dhe qëndresës, e dhembjes dhe bukurisë që nuk ka nevojë të shpallet me zë të lartë për të ndriçuar.

Në çdo grua ka një varg të pashkruar, një metaforë që frymon, një ritëm që nuk ndjek rregulla, por lind vetvetiu. Ajo është poezia që ecën nëpër jetë pa e kërkuar domosdoshmërisht emrin “poete”. Është në mënyrën si përballon dhimbjen me heshtje, si buzëqesh kur brenda saj shpërthejnë stuhi, si e ruan dashurinë edhe kur bota përreth humbet ndjeshmërinë.

Gratë nuk kanë nevojë ta shpikin poezinë – ato janë vetë përfytyrimi më i pastër i saj. Dhe pikërisht për këtë, sado që të mos radhitem në etiketimet ideologjike, nuk mund të mos e pranoj me gjithë shpirt se pa gruan, poezia do të ishte më pak poezi – dhe vetë jeta do të ishte më e varfër në ndjenjë, në dritë, në përmbajtje.

Jemi shumë – shumë gra që shkruajmë poezi, dhe mes nesh ka gra që janë jo vetëm të mira, por jashtëzakonisht të fuqishme në varg, në ndjenjë, në fjalë. Dhe kjo nuk është thjesht një numër, një prani e heshtur – është një zë kolektiv që pulson në thellësinë e letërsisë sonë, që sjell një perspektivë të pazëvendësueshme, një ndjeshmëri që shpesh lind vetëm nga përvoja femërore, nga jeta e përjetuar përbrenda.

Poezitë e grave janë domethënëse – nuk janë fjalë të hedhura kot, as zbukurime boshe. Ato bartin përbrenda një qëllim, një dëshmi, një rrëfim të ndjerë që kërkon të dëgjohet. Janë të njëshme, sepse lidhen me një frymë të përbashkët, me një përvojë që e kalon vetminë e autorit dhe bëhet pjesë e përjetimit të gruas si simbol, si figurë e kohës, si bartëse e heshtur e historive të pambyllura.

Ato poezi janë emocionale – jo në kuptimin e dobësisë, por në kuptimin e vërtetësisë. Prekin zemrën pa e sforcuar vargun, thonë shumë me pak, sepse thellësia s’ka nevojë për zhurmë. Janë edhe të dhimbshme, sepse dhimbja ka qenë një bashkudhëtare e gjatë në jetën e shumë grave, por është një dhimbje që nuk dorëzohet – është një dhimbje që ngritet në varg dhe bëhet art.

Poezitë e grave kanë ritëm – një ritëm që ndjek rrahjen e shpirtit, jo metrikën e detyruar. Kanë mall, sepse mbajnë brenda vetes kujtime që dhemb në palcë, humbje gjatë historisë, dashurin për të afërmit që nuk ikin kurrë. Dhe e gjithë kjo i jep poezisë një fuqi të qetë, por të pashtershme, një zë që, edhe kur shkruhet butë, bërtet me thellësi.

Në këtë mozaik të letërsisë sonë, poezia e grave është një dritë që ndriçon pa bujë, por me ndikim të gjatë. Dhe kjo dritë po shtohet, po zgjerohet, po bëhet e pandashme nga vetë identiteti i fjalës sonë të shkruar.

Nuk e di saktësisht pse, por e ndjej me gjithë qenien time se gratë ende nuk e kanë zënë vendin që vërtet u takon. Është një ndjesi që më përcjell prej kohësh – jo si përfundim i një studimi të ftohtë, por si përvojë e ndjerë në jetën kulturore, në hapësirën letrare, në vetë rrjedhën e shoqërisë sonë.

Ndoshta faji është i së kaluarës, e cila i ka mësuar gratë të qëndrojnë pas, të heshtin, të mos kërkojnë më shumë se sa u jepet. Apo ndoshta është modestia e brendshme e gruas shqiptare, ajo ndjenjë që e ndalon të kërkojë vendin e saj me zë të lartë, edhe kur e meriton më shumë se kushdo tjetër. Kjo veçanërisht ndihet në Kosovë, ku për shumë kohë gratë nuk kanë pasur as guximin, as hapësirën për të botuar libra, ngase kjo është konsideruar si një herezi – të nxjerrin në dritë vargun që kanë mbajtur të fshehur në sirtarë, në mendje e në shpirt. Por kur më në fund kanë folur – kur kanë guxuar të botojnë, të dalin në dritë me zërin e tyre autentik – bota ka mbetur e mahnitur. Sepse vargjet e tyre janë të thella, të vërteta, të çiltra. Janë fjalë që nuk kanë lindur për të bërë përshtypje, por për të treguar ndjesin e tyre – dhe, në mënyrë të çuditshme, shpirtin tonë kolektiv. Janë poezi që nuk kërkojnë dekor, sepse bartin me vete përvojën, ndjesinë, dhe urtinë e heshtjes së gjatë që më në fund është thyer.

E vërteta është se, kur gratë shkruajnë, nuk shkruajnë vetëm për vete. Ato nxjerrin në sipërfaqe zërin e shumë të tjerave që ende s’kanë mundur të flasin. Dhe letërsia e tyre, e vonuar ndoshta në kohë, është e parakohshme në përmbajtje – sepse sjell me vete një mençuri që s’është vetëm personale, por e trashëguar, e përjetuar në heshtje ndër breza.

Prandaj, po – gratë kanë ende rrugë për të bërë në këtë hapësirë që shpesh ka qenë e ngushtë për to. Por zëri i tyre është këtu. Dhe është aq i fuqishëm, sa më nuk mund të anashkalohet.

Kush vallë mund të shkruajë më bukur, më thellë e më ndjeshëm sesa gratë tona? Kush tjetër, përveç tyre, mund t’i japë fjalës atë dridhje të brendshme që lind jo nga zbukurimi, por nga përjetimi i vërtetë? Gratë shqiptare, me heshtjen e tyre të gjatë, me dhembjen e mbledhur ndër gjenerata, me forcën e butë që nuk kërkon të dëshmohet me zë të lartë, janë ato që më së miri dinë të shndërrojnë dhimbjen në poezi, përvojën në art, vuajtjen në dëshmi.

Kush tjetër përpos tyre mund ta përjetojë dhimbjen më rëndë, më thellë, më njerëzisht? Ato që e kanë bartur mbi supe peshën e mungesave, të pritjeve pa përgjigje, të fëmijëve në luftë, të burrave në burgje, të heshtjeve që digjnin më shumë se britma. Ato që, edhe kur nuk kanë folur, kanë thënë gjithçka me sytë, me duart, me vargun e fshehur në zemër.

Gratë tona nuk shkruajnë thjesht me penë – shkruajnë me jetën e tyre. Çdo fjalë që lind prej tyre ka kaluar më parë nëpër zemër, ka njomur lotët, ka ndriçuar shpresën. Dhe pikërisht për këtë, zëri i tyre në letërsi nuk është vetëm estetik – është shpëtimtar, është rrëfim i domosdoshëm për të mos humbur atë që jemi.

Nëse duam ta kuptojmë historinë tonë jo përmes datave e kronikave, por përmes ndjesisë së vërtetë, na mjafton të lexojmë vargjet e grave tona. Sepse aty është jeta e një populli – në heshtjen e një nënë, në qëndresën e një gruaje, në fjalën e një poeteje që nuk kërkon të dëshmojë fuqinë, por thjesht të tregojë të vërtetën. Dhe kjo është fuqia më e madhe që ekziston.

Gratë tona i ka mësuar vetë historia të bëhen poete. Jo për t’u njohur si të tilla, jo për të mbajtur tituj apo për të shfaqur emrin në kopertina librash – por sepse jeta, me gjithë peshën dhe plagët e saj, u është shndërruar në varg. Ato janë bërë këngëtare popullore të dhembjes dhe të gëzimit, bartëse të një kujtese që nuk shkruhet në letër, por që këndohet në dasma dhe qahet në morte.

Janë pikërisht gratë shqiptare, ato që në heshtje dhe me dinjitet, kanë ditur të këndojnë jetën siç është – me gjithë gëzimet e rralla dhe dhimbjet e përditshme. Ato janë ato që kanë ngritur zërin kur askush tjetër nuk kishte guxim, që kanë kënduar në prag lufte, në varrime, në mbrëmje të errëta kur dhimbja kërkonte një derë nga të dilte. Dhe ajo derë ka qenë gjithmonë fjala e tyre – e thënë me zë të ulët, por me ndjesi të thellë, me ritëm që buron nga shpirti dhe jo nga teknika.

Në thellësinë e shpirtit të tyre, gratë shqiptare kanë përjetuar kohën jo si kalim të stinëve natyrore, por si katër stinë të dhimbjes: dimri i mungesës, pranvera e shpresës, vera e pritjes dhe vjeshta e lodhjes. Dhe megjithatë, edhe në këtë udhëtim të ashpër, ato kanë ditur të ruajnë përbrenda një burim të pashterrshëm ndjenje, një fuqi që nuk shuhet – përkundrazi, gdhendet në varg, në këngë, në kujtim.

Kjo poezi që lind nga gratë tona është e rrallë, sepse është e vërtetë. Është trashëgimi shpirtërore e një populli, ruajtur në zemrën e nënës, në zërin e motrës, në lotin e heshtur të gruas që i këndon dhimbjes, jo për ta harruar, por për ta përballuar. Dhe për këtë, ato janë – dhe do të mbeten – poetet më të thella të kujtesës sonë kolektive.

Po, dhe unë mburrem thellësisht me krijimtarinë e grave tona, me atë pasuri të pashtershme që ato na kanë lënë si trashëgimi shpirtërore, si kujtim i gjallë për brezat që vijnë. Çdo varg i tyre, çdo këngë e dalë nga shpirti, çdo rrëfim i mbështjellë me ndjenjë e përvojë, është një thesar që nuk duhet vetëm ruajtur, por edhe ndriçuar e përhapur – sepse aty qëndron thelbi i shumë të pathënave që s’kanë mundur të shkruhen ndryshe.

Me bindje të plotë e them: shkrimtaret tona janë meritë e këtij nënqielli, janë dritë që ka lindur nga toka jonë dhe është ngjitur në qiell për të ndriçuar mendjen dhe zemrën e një kombi. Janë zëra që kanë dalë nga heshtja, por që sot kumbojnë me një thellësi që nuk shteron. Ato nuk kanë shkruar vetëm për vete – kanë shkruar për ne të gjithë, për jetën, për kohën, për dhimbjen e përbashkët, për dashurinë që qëndron edhe kur gjithçka tjetër rrëzohet.

Krijimtaria e tyre është guri i çmuar i letërsisë sonë, që shpesh është gdhendur me shumë mund, në rrethana jo gjithmonë të favorshme, por gjithmonë me përkushtim të pastër. Dhe pikërisht për këtë, ne kemi për detyrë jo vetëm t’i kujtojmë, por t’i nderojmë me seriozitetin dhe respektin që meritojnë. Sepse falë tyre, fjala jonë është bërë më e thellë, më e ndjeshme, më e afërt me jetën e vërtetë.

Në qiellin e letërsisë sonë, shkrimtaret shqiptare janë yje që nuk bien – por vazhdojnë të ndriçojnë, përherë.

GM: Cilët janë shkrimtarët shqiptarë që ju pëlqejnë më shumë, ose që, sipas jush, kanë bërë histori në letërsinë shqipe?

SB: Vërtet, edhe unë ia bëj vetes herë pas here këtë pyetje që shpesh më shtyn drejt një reflektimi të thellë: cilët janë shkrimtarët që i lexoj me më shumë dëshirë, me më shumë etje, me atë ndjenjë që të shtyn të mos ndalesh, të mos harrosh faqet?

E vërteta është, zoti Gëzimi, se unë lexoj mjaftueshëm – madje ndonjëherë më shumë se mjaftueshëm – jo nga detyrimi, por nga një nevojë e brendshme që më ndjek gjithmonë, si një etje që nuk shuhet kurrë. Dhe në këtë udhëtim përmes librave, në çdo shkrim, në çdo autor që marr në dorë, gjej diçka që më mbërthen, një fjalë, një mendim, një figurë, një ndjenjë që më ndalet në zemër.

Nuk është gjithmonë e lehtë të ndash preferencat, sepse letërsia nuk është garë, por përjetim. Ka autorë që më flasin si miq të vjetër dhe të tjerë që më tronditin si zbulime të reja. Ka libra që i lexoj si përqafime dhe të tjerë që më sfidojnë, më shtyjnë të mendoj ndryshe, të kthehem pas, të pyes veten. Dhe ndoshta kjo është e bukura e të lexuarit: çdo libër, çdo autor, të jep diçka unike – një copëz dritë që nuk e ke gjetur askund tjetër.

Prandaj, nuk do të rendis emra, sepse nuk do të bëja drejtësi askujt. Do të them vetëm kaq: unë lexoj për të jetuar më shumë se një jetë, për të dëgjuar zëra që më mungojnë, për të gjetur veten në botë të tjera – dhe në secilin libër, në secilin autor, gjej një copë nga kjo përvojë. Dhe kjo është arsyeja pse nuk ndalem. Sepse në fund të fundit, leximi është mënyra më e bukur për të biseduar me botën pa u larguar nga vetja.

Rilindësit tanë janë të pazëvendësueshëm. Jo vetëm për fjalën që kanë lënë pas, por për kohën në të cilën jetuan dhe guximin me të cilin shkruan. Ata nuk ishin thjesht shkrimtarë – ishin udhërrëfyes shpirtërorë, ishin flamurtarë të një kombi që ende po zgjonte ndërgjegjen, ishin zëra të fuqishëm që flisnin në një kohë kur fjala mund të ishte dënim, por gjithsesi mbetej shpresë.

Në veprat e tyre gjen një filozofi që nuk mund të krahasohet – jo nga mungesa e vlerave te autorët e mëvonshëm, por sepse filozofia e Rilindjes buron nga një nevojë ekzistenciale për identitet, për zgjim, për ringjallje kombëtare. Fjalët e tyre nuk ishin të shkruara për të krijuar estetikë, por për të ngritur një popull në këmbë, për t’i dhënë zë atij që për shekuj kishte heshtur.

Ata nuk shkruan në kohë të lehta, as për një lexues të gatshëm – por për një lexues që duhej krijuar, zgjuar, frymëzuar. Dhe pikërisht për këtë, fjalët e tyre kanë një peshë tjetër. Ato nuk janë vetëm vargje apo ese – janë gurë themeli në ndërtimin e ndërgjegjes sonë kombëtare.

Rilindësit nuk mund të përsëriten. Ata janë rrënja, janë fillimi, janë fryma që fryu mbi një tokë të heshtur dhe nisi të krijojë jetë të re. Dhe për këtë, ata mbeten jo vetëm të veçantë, por të pazëvendësueshëm – një trashëgimi që nuk vjetrohet, por vetëm thellohet sa herë që lexojmë me sy të hapur e me zemër të përulur.

Por, krahas vlerave të së kaluarës, ne kemi edhe sot shkrimtarë bashkëkohorë që nuk mbeten prapa – përkundrazi, në shumë raste, me fuqinë e fjalës së tyre, i lënë pas edhe autorë të kalibrit botëror. Janë zëra të këtij brezi, të kësaj kohe që jetojmë, që arrijnë të ngërthejnë me mjeshtëri realitetin e ndërlikuar që na rrethon, dhe ta përkthejnë atë në letërsi të denjë për podiumin më të lartë.

Letërsia e tyre është e mprehtë, e thellë, e ndjeshme – e përzier me ritmin e kohës moderne, por gjithmonë e ushqyer nga rrënjët e identitetit tonë kolektiv. Ata nuk imitojnë, nuk përsërisin, por ndërtojnë botë që kanë ngjyrë autentike, mendim të pavarur dhe ndjenjë që nuk shtiret. Këta shkrimtarë nuk janë thjesht autorë të mirë – janë dëshmitarë të së tashmes, krijues të së ardhmes.

Pena e tyre nuk njeh komplekse ndaj letërsisë së jashtme – ajo flet me zë të plotë, me vetëbesim, dhe shpesh, me një cilësi që lë në hije edhe emra që kanë famë ndërkombëtare. Dhe kjo nuk është një mburrje e zbrazët – është bindje që buron nga leximi i kujdesshëm, nga krahasimi i sinqertë, nga ndjenja që fjala e mirë, kur është e vërtetë dhe e ndërtuar me shpirt, e gjen rrugën e vet kudo në botë.

Prandaj, duhet t’i dëgjojmë më shumë këta autorë, t’i lexojmë, t’i mbështesim, t’i vlerësojmë siç e meritojnë. Sepse ata janë dëshmi se letërsia shqipe nuk është vetëm kujtesë – është edhe aktualitet, është frymë e gjallë që vazhdon të krijojë vepra që i flasin jo vetëm shqiptarëve, por edhe botës mbarë.

Kemi shkrimtarë që i njohim nga afër – i takojmë çdo ditë në rrugët tona, në kafenet tona të zakonshme, në takime të thjeshta e biseda të përditshme, dhe shpesh, në mënyrë të papritur, përballë një vepre të tyre, mbetemi të habitur. Si është e mundur – pyesim veten – që një fjalë kaq e fuqishme, një varg kaq i thellë, një mendim që të dridh shpirtin, të vijë nga ai njeri i qetë, i përulur, i thjeshtë në dukje?

Ky është, ndoshta, një nga mrekullitë më të bukura të letërsisë sonë: që madhështia shpesh vjen e veshur me modesti, që forca e fjalës buron jo nga zëri i lartë, por nga heshtja e thellë, nga përulësia e atyre që nuk kërkojnë lavdi, por thjesht duan të shprehin të vërtetën që mbartin brenda vetes.

Shkrimtari i vërtetë, ai që prek zemrën dhe mendjen, nuk ka nevojë të shpallë veten. Ai ecën në heshtje midis nesh, i padallueshëm ndonjëherë, por me një botë të tërë që e mban në duar, në mendje, në letër. Dhe kur kjo botë zbulohet përmes shkrimit, ajo na kujton se ndonjëherë, nën pamjen më të thjeshtë, fshihet gjenialiteti më i pastër.

Prandaj, sa herë që lexoj ndonjë vepër që më lë pa fjalë, dhe më pas e kujtoj autorin e saj – atë njeri të heshtur, që me modesti kalon pranë nesh – e ndiej thellë se madhështia e vërtetë nuk bërtet. Ajo flet në mënyrën më të butë, por më të qëndrueshme: përmes fjalës së shkruar.

Ka disa të rinj që më lënë pa fjalë, që më mahnisin me shkrimet e tyre, jo për sasinë e asaj që kanë prodhuar, por për thellësinë që arrijnë të sjellin në pak vargje, në pak faqe. Janë djem e vajza që, ndoshta, në gjithë rrugëtimin e tyre krijues deri më tani, kanë shkruar vetëm pesë apo gjashtë poezi, ndonjë tregim të shkurtër, dy a tri copëza letrare — por secila prej tyre është si një dritare që të hapet papritur në një botë të re.

Ata nuk shkruajnë për të numëruar vepra, por për të thënë një të vërtetë. Dhe kjo e vërtetë, e mbështjellë me stil të veçantë, me ide të qarta e me një mesazh që godet, arrin të të prekë aty ku fjala bëhet ndjenjë. Ka në krijimet e tyre një pasuri të pazakontë metaforash, të natyrshme dhe të thella, që nuk janë stolisje, por pjesë e vetë mendimit poetik. Duket sikur çdo figurë që përdorin del nga një përjetim i vërtetë, nga një mendje që sheh ndryshe dhe ndjen më thellë.

Dhe pikërisht kjo është ajo që i bën të veçantë: fuqia për të thënë shumë me pak, për të ndalur lexuesin në një varg të vetëm, për ta bërë të rikthehet e ta rilexojë, si të mos donte ta linte menjëherë pas. Kjo është një dhunti që nuk mësohet – është dhuratë që vjen prej brenda.

Këta të rinj nuk kanë nevojë për libra të shumtë për të dëshmuar veten. Sepse kur një poezi të le pa frymë, kur një tregim të mbërthen me një fjali, atëherë e di se je përballë një zëri që duhet dëgjuar – një zëri që nuk ka ardhur rastësisht në letërsi. Dhe për këtë, unë nuk ndiej veçse admirim të thellë dhe shpresë të madhe për të ardhmen e fjalës sonë të shkruar.

Dhe në fund të gjithë këtij reflektimi, duhet thënë me zë të qartë dhe kurrë të mos harrojmë një fakt të rëndësishëm e krenar: disa nga shkrimtarët tanë shqiptarë janë nominuar seriozisht për Çmimin Nobel në Letërsi. Këto nominime nuk janë vetëm nderime individuale, por janë dëshmi të gjalla të fuqisë së fjalës shqipe, të pjekurisë së letërsisë sonë, të vlerës universale që ajo mbart në thelb.

Nuk është rastësi që emrat tanë kanë hyrë në qarkullim ndërkombëtar, që janë shqiptuar në qarqe letrare të mëdha, në akademi prestigjioze, në rrjete kritikësh të huaj. Këto kandidatura e kanë vënë botën shqiptare dhe letërsinë shqipe në hartën globale të mendimit dhe ndjeshmërisë, si një zë që ia vlen të dëgjohet, si një urë që lidh kulturat përmes përjetimit njerëzor.

Kjo nuk ndodh po të mos kemi shkrimtarë që e meritojnë, që kanë ndërtuar vepra që lexohen jo vetëm këtu, por edhe larg, me kërshëri të thellë, me respekt e ndonjëherë edhe me habi nga lexues të huaj që e gjejnë veten në fjalët e tyre. Sepse letërsia jonë ka diçka të veçantë – një zë që vjen nga përvoja e një populli të vogël, por me shpirt të madh, që ka ditur të ruajë dinjitetin edhe në kohët më të errëta, dhe të krijojë art që flet për të gjithë njerëzimin.

Prandaj, kur flasim për letërsinë shqiptare, nuk duhet ta shohim si një qoshe të vogël të letrave botërore. Përkundrazi – duhet ta shohim si një dritare që hapet drejt përbashkësisë së madhe të fjalës, një dritare nga e cila, në heshtje, kanë ndriçuar dhe do të vazhdojnë të ndriçojnë emra që i përkasin jo vetëm kombit, por vetë letërsisë së njerëzimit.

GM: Po nga shkrimtarët e huaj, cilët do të veçonit?

SB: E kam thënë dhe e them me bindje: lexoj pa dallime, pa paragjykime se nga vijnë autorët, çfarë emri mbajnë apo cilës traditë i përkasin. Për mua, letërsia është universale – ajo nuk ka kufij gjeografikë, nuk njeh gjuhë apo ideologji kur flet drejt nga zemra. Ajo që më intereson është fjala e vërtetë, mendimi i thellë, ndjenja që del nga thellësia dhe shndërrohet në varg, në prozë, në jetë të shkruar.

Kam shumë autorë të huaj që i lexoi me përkushtim, që më kanë lënë gjurmë të pashlyeshme, që më rikthejnë te vetja përmes çdo leximi. Por kur lexoj, nuk e bëj për të krahasuar, për të vlerësuar kush është “më i mirë” apo “më i dobët”. Nuk është letërsia një garë atletike ku matet shpejtësia e fjalës, as një renditje ku ndahen medalje sipas famës apo numrit të faqeve.

Letërsia është përjetim, dhe përjetimi është thellësisht individual. Ajo që mua më prek në një autor, dikë tjetër mund ta lërë indiferent – dhe e kundërta. Prandaj, çdo gjykim që themi – se ky është më i mirë, apo ai më pak – janë vetëm qëndrime personale, pasqyra të asaj që kërkojmë vetë në një libër, në një fjali, në një përvojë të lexuar.

Dhe kjo është bukuria e leximit: që secili e sheh veten në mënyrën e vet në pasqyrën e një libri. Disa i lexojnë për të gjetur përgjigje, disa për të ikur nga realiteti, disa për të kuptuar më shumë. E unë, lexoj për të ndjerë – për të ndier atë që autori ka dashur të thotë, apo ndoshta nuk ka mundur ta thotë plotësisht, por që ndjenja ime e përkthen në mënyrën më intime.

Kështu që, për mua, letërsia nuk ndahet në të mirë e të dobët – ndahet në atë që të prek dhe atë që të kalon pranë. Dhe kjo ndarje është vetëm e imja – siç është e secilit lexues në mënyrën e tij të heshtur, të ndjeshme, dhe të thellë.

Secili prej nesh ka një rrugë të vetën drejt librit, një dritare të veçantë nga ku shikon botën dhe veten. Dikujt i pëlqejnë shkrimet dramatike, që përballin njeriun me fatin, me humbjen, me thellësinë e dhimbjes njerëzore. Diku tjetër gjen kënaqësi te tragjiko-komikja, aty ku qeshja dhe loti ecin dorë për dore, ku absurdi i jetës merr një kuptim të ri. Dikujt tjetër, ndoshta, i pëlqen një stil më i qetë, më filozofik, apo më lirik.

Ka nga ata që e gjejnë veten në romanin kriminalistik, tek Agatha Christie, në misterin që shpaloset ngadalë, në ndjesinë e kërkimit, në përplasjen mes dritës dhe errësirës që gërshetohen nëpër faqe. Dhe kjo është e bukura e leximit – larmia, shija personale, ajo që njëri e ndien si të thellë, tjetri si të lehtë, e një i tretë si një zbulesë.

Si mund t’i them dikujt se letërsia që lexon nuk është e mirë, vetëm pse ajo nuk përkon me shijen time? Nuk mundem, dhe nuk dua. Sepse letërsia nuk është një shtrat i vetëm ku flenë të gjithë në mënyrë të njëjtë. Ajo është një fushë e pafund ku secili gjen hapësirën e vet, vendin ku ndalon, ku merr frymë, ku mbështet kokën.

Ne nuk lexojmë për t’i bindur të tjerët se kemi të drejtë. Lexojmë për t’u pasuruar brenda vetes. Dhe kjo pasuri nuk matet me zhanër, por me ndikimin që një libër ka në zemrën e një lexuesi. Prandaj, le të mos vendosim korniza për atë që është “e mirë” dhe “jo e mirë”. Letërsia është shumë më e gjerë se gjykimet tona. Ajo është jetë, është pasqyrë, është mënyra jonë për të kuptuar më shumë – dhe secili prej nesh ka rrugën e tij drejt këtij kuptimi. Dhe të gjitha ato rrugë janë të vlefshme.

Shkrimtarët, ashtu si vetë veprat që krijojnë, janë të ndryshëm në rrënjë, në qëllim, në udhëtime dhe në zë. Ata nuk mund të futen në një formë të vetme, nuk i mban dot një kornizë, sepse dallojnë për nga vendi prej nga vijnë, për nga arsyeja pse shkruajnë, për nga përjetimet që bartin dhe për nga rrëfimet që i lindin nga brenda.

Dikush vjen nga bregu i një deti të qetë, dhe fjalët i janë si valët – të qeta, të ndjeshme, por të thella. Dikush tjetër vjen nga një vend ku historia ka lënë plagë të thella, dhe shkruan për të shëruar, për të kujtuar, për të mos lejuar harresën. Ka nga ata që e nisin shkrimin si një thirrje e brendshme, dhe nga ata që e shohin si mision, si revoltë apo si strehë.

Për disa, letërsia është rrëfim i përvojave personale, është mënyra për të folur me botën për atë që s’mund të thuhet ndryshe. Për të tjerë, është një përfytyrim i pastër, një arratisje nga realiteti, një udhëtim drejt një bote që ekziston vetëm brenda tyre. Në çdo shkrimtar ka një botë më vete – të formuar nga historia e tij, nga rrënjët e tij, nga gjuha që flet dhe heshtja që e mbart.

Dhe kjo shumëllojshmëri nuk është pengesë – përkundrazi, është pasuria më e madhe e letërsisë. Sepse përmes dallimeve, fjalët marrin jetë të re, përmes perspektivave të ndryshme, ne kuptojmë më shumë për njeriun, për jetën, për dhimbjen dhe për dashurinë. Çdo shkrimtar është një pasqyrë që reflekton një cep tjetër të botës, dhe vetëm kur i bashkojmë të gjitha këto pasqyra, fillojmë të shohim tërësinë.

Prandaj, le të mos kërkojmë ngjashmëri, por ta festojmë këtë dallim, si dëshmi se fjala është po aq e shumëllojshme sa vetë jeta. Dhe se letërsia, në thelb, është një mozaik i përbërë nga shumë zëra – të ndryshëm në formë, por të bashkuar në thelb: në dëshirën për të treguar, për të prekur, për të mbetur.

Po ta them me sinqeritet: para një viti më erdhën në dorë disa romane të një autori japonez- Haruki Murakami, të cilat m’i dhuruan me shumë dashamirësi. I pranova me mirënjohje, dhe sigurisht, u ula t’i lexoja. Dhe po, i lexova me vëmendje, me respekt për stilin dhe për nivelin e jashtëzakonshëm që mbartnin – sepse ishte letërsi e punuar me finesë, me ndjeshmëri të hollë, me një qasje estetike të rafinuar që vetëm një mjeshtër i vërtetë mund ta sjellë.

Megjithatë, gjatë leximit, here pas here e zija veten në një lloj hutimi të brendshëm – ndihesha sikur më mungonte diçka. Jo nga faji i autorit, as nga cilësia e romanit, por thjesht sepse isha mësuar të lexoja diçka tjetër, të kërkoja tema që prekin realitete të ndryshme, që rrjedhin nga përvoja dhe bota ime, nga kontekste që rezonojnë më thellë me përjetimet e mia.

Nuk do të guxoja kurrë të thosha se ishte një libër i dobët – kurrsesi. Ishte një vepër e ndërtuar me mjeshtëri, me pjekuri dhe thellësi, por thjesht nuk ishte në përputhje të plotë me ndjeshmërinë time lexuese. Ky është një dallim thelbësor që duhet të kuptohet kur flasim për leximin: jo çdo libër që nuk na prek personalisht është i dobët, dhe jo çdo temë që nuk na afron emocionalisht është pa vlerë.

Letërsia, në fund të fundit, është si një udhëtim – ndonjëherë të çon në peizazhe që të janë të njohura dhe të ngrohta, ndonjëherë në vende të reja ku duhet të mësohesh me ritme të panjohura, me një klimë ndryshe. Dhe kjo nuk e bën udhëtimin më pak të vlefshëm – përkundrazi, të pasuron, edhe kur nuk të ngazëllen. Leximi është një takim me të tjerët, por edhe me vetveten – dhe ndonjëherë, ajo që zbulojmë është thjesht se ne kemi shije të formuara nga rrënjët tona, nga përvojat që na kanë formuar.

E pranoj këtë përvojë jo si zhgënjim, por si një kujtesë se universi letrar është i pafund, dhe ne – lexuesit – gjithmonë jemi në kërkim të dritës sonë brenda atij universi.

Shkrimtarët hispanikë, pa dyshim, kanë një stil të veçantë shkrimi – një mënyrë të rrëfyeri që rrjedh si këngë, që përzien realen me magjiken, që ndërthur emocionin me një ritëm të brendshëm që të rrëmben pa u kuptuar. Ngjarjet që ata përshkruajnë, historitë që ndërtojnë, shpesh na tërheqin menjëherë, na mbërthejnë, sepse vijnë me një ngarkesë ndjesore dhe me një narrativë që di të të çojë për dore nga faqja në faqe.

Ka një diçka në shkrimin e tyre – ndoshta gjuha e zjarrtë, ndoshta peizazhi kulturor që mbartin – që të afron, të përfshin, të josh. Por kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht se kanë vlera më të mëdha artistike. Ajo që na magjeps shpesh është stili, është gjuha që digjet në duar, është narracioni që i ngjan një valleje, por vlera artistike është diçka më e thellë, më e ndërlikuar, që matet jo vetëm me tërheqjen, por edhe me qëndrueshmërinë që një vepër ka në kohë, me thellësinë e mendimit dhe përmasën universale të saj.

Letërsia hispanike ka prodhuar vepra të mëdha – padyshim – dhe shumë prej tyre kanë lënë gjurmë në letërsinë botërore. Por në përballjen me të, duhet të ruajmë gjithmonë balancën midis admirimt dhe gjykimit të thelluar. Sepse ndonjëherë ajo që na tërheq më shpejt, nuk është domosdoshmërisht ajo që na prek më thellë ose që mbetet më gjatë.

Leximi është një udhëtim që s’ka nevojë për krahasim të vazhdueshëm, por për përjetim. Stili, përmbajtja, përvoja kulturore – secila ka vlerën e vet. Por vlerat e mëdha letrare nuk qëndrojnë vetëm te bukuria e jashtme e fjalës, por te shpirti që ajo fjalë ngjall në lexues, te mendimi që lë mbas, te drita që vazhdon të digjet edhe pasi faqja është kthyer. Dhe këtë, herë pas here, e gjejmë në vende të ndryshme, me zëra të ndryshëm – jo sepse janë më të mëdhenj, por sepse janë të vërtetë në mënyrën e tyre unike.

Për vite me radhë, me dekada të tëra madje, kemi lexuar libra të shkrimtarëve rusë – një përvojë që ka lënë gjurmë të thella në formimin tonë letrar, emocional e intelektual. Dhe çfarë mund të thuhet për ta, përveçse ajo që është më e thjeshta dhe më e vërteta: letërsia nuk njeh kufij. Nuk ndalet përballë politikave, përballë gjuhëve të huaja, as përballë ideologjive. Ajo rrjedh aty ku ka shpirt të madh, aty ku fjala i përket njeriut përtej kombësive.

Apo, kur lexon Pasternakun, nuk ndodh thjesht një përballje me tekstin – ndodh një përjetim që e shkund thellë shpirtin, si një shi i heshtur që zbret ngadalë mbi ndërgjegjen, pa zhurmë, por me fuqi të qetë e të pashpjegueshme. Është një ndjesi që nuk të trazon menjëherë, por që rrjedh ngadalë nëpër gjakun e fjalës, derisa të mbështjell të tërin me atë trishtim të bukur që vetëm letërsia më e mirë di ta sjellë.

“Doktor Zhivago”, kjo kryevepër e Pasternakut, nuk është një roman që lexohet, por një jetë që përjetohet. Është një vepër që të lë pa frymë – jo për shkak të ndonjë ngjarjeje dramatike, por për mënyrën sesi jeta e njeriut zbërthehet në përmasa të thella njerëzore e filozofike, mes dashurisë dhe humbjes, mes luftës së brendshme dhe asaj të jashtme.

Pasternaku të fton në një udhëtim ku vargu poetik dhe fjala e thjeshtë përplasen me egërsinë e historisë, dhe nga kjo përplasje lind një dritë që nuk mund ta shohësh menjëherë – por që të ndjek gjatë, edhe pasi libri është mbyllur. Zhivago është më shumë se një personazh – është një ndërgjegje që vuan, që pyet, që dashuron dhe nuk resht së besuari se ka kuptim edhe në mes të rrënojave.

Ky roman të detyron të ndalesh. Të mendosh gjatë. Të vuash thellë. Por edhe të përjetosh një bukuri që lind nga dhimbja, një dritë që buron nga errësira. Dhe kjo është ajo që e bën Pasternakun jo vetëm shkrimtar të madh, por një përkthyes të shpirtit njerëzor në gjuhën e përjetësisë.

Jesenini, me dhimbjen e tij të ëmbël, të flet si një mik që vjen nga larg, nga një fshat i harruar, por me një zemër që njeh dashurinë e botës mbarë. E Gollbakovi, me mjeshtërinë e rrëfimit, me ndërtimin brilant të personazheve dhe botës që nuk është thjesht letërsi, por jetë e përfytyruar, të mbërthen me mendjen dhe të lë pezull me zemrën.

Ata janë një nivel tjetër – jo sepse janë të paarritshëm, por sepse arrijnë në një thellësi që pak shkrimtarë kanë guxuar ta prekin. Letërsia e tyre është gjithnjë përtej formës, është ndjenjë e kthyer në art, është filozofi e fshehur në rrëfim, është përjetim njerëzor i pastër që i flet çdo kohe dhe çdo lexuesi.

Dhe pikërisht për këtë, ata mbeten të pavdekshëm, sepse arrijnë të shndërrojnë vuajtjen në bukuri, heshtjen në zë, dhe fjalën në përjetësi. Nuk është thjesht letërsi ruse – është letërsi njerëzore, universale, që na kujton se ndonjëherë, më shumë sesa të shkruash mirë, duhet të ndjesh thellë. E ata këtë e kanë bërë me tërë qenien e tyre.

Nuk mund të kalojmë, kurrsesi, pa përmendur Hemingwayn, Fitzgeraldin, Stendalin, Balzakun, Shekspirin... dhe shumë të tjerë që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në hartën e letërsisë botërore. Ata janë shtyllat mbi të cilat është ndërtuar tempulli i fjalës së madhe, zëra që nuk i përkasin vetëm epokës së tyre, por të gjitha kohëve, të gjitha brezave, të gjithë atyre që kërkojnë kuptim nëpërmjet fjalës së shkruar.

Hemingway, me stilin e tij të ngjeshur e lakonik, ka rrëfyer dhimbjen njerëzore me një ndershmëri të rrallë, ka shndërruar heshtjen në poezi dhe thjeshtësinë në filozofi. Fitzgerald, i brishtë dhe elegant, ka përshkruar ëndrrën dhe shkatërrimin me një bukuri të hidhur që ndjek lexuesin për një kohë të gjatë pas faqes së fundit. Stendali, me ndërlikimet psikologjike të personazheve të tij, na ka futur në labirintin e shpirtit njerëzor, ndërsa Balzaku, me penën e tij enciklopedike, ka skicuar shoqërinë franceze si askush tjetër – me sy të mprehtë dhe me zemër të ndjeshme.

Dhe Shekspiri, ai mbetet përtej çdo klasifikimi. Ai është vetë gjuha që merr formë, vetë jeta që ngrihet në skenë, vetë njeriu i përjetshëm në gjithë dramën e tij ekzistenciale. Të flasësh për letërsinë dhe të mos e përmendësh Shekspirin, është njësoj si të flasësh për dritën pa e përmendur diellin.

Të gjithë këta autorë, dhe shumë të tjerë që nuk i zëmë dot në një faqe të vetme, nuk janë thjesht emra në histori. Janë zëra që na flasin ende, që na udhëheqin, që na kujtojnë se letërsia është një pasuri e përbashkët e njerëzimit – një pasqyrë ku ne shohim më mirë veten përmes syve të tjetrit.

Çfarë të thuhet për Orhan Pamukun, përveç se ai është një prej atyre autorëve që, me penën e tij, e mahniti botën dhe e tronditi thellë letërsinë turke, duke e vendosur në një hartë të re shpirtërore dhe krijuese. Me romane si “Muzeu i pafajësisë”, “Unë jam e kuqja”, dhe të tjera që pasojnë njëra-tjetrën si një mozaik i ndjeshmërisë dhe mendimit, Pamuku ndryshoi gjeografinë shkrimore të Turqisë, jo vetëm në aspektin tematik, por edhe në mënyrën se si rrëfehet bota e brendshme dhe kolektive, midis Lindjes dhe Perëndimit, midis modernes dhe së kaluarës që nuk pushon së foluri.

Pamuku e lexon qytetin, kujtesën, identitetin dhe dashurinë si të ishin tekste të shkruara në trupin e njerëzve – dhe përmes një stili të ngadaltë, poetik, por edhe të guximshëm, ai na fton të ndjejmë më shumë, të ndalemi më gjatë, të kuptojmë më thellë.

E pastaj është Elif Shafak – një zë tjetër, i fuqishëm dhe i thellë, që shkruan me qartësi, ndjeshmëri dhe pa frikë, duke përballur realitete që shpesh janë heshtur. “Bastardja e Stambollit” është më shumë se një roman – është një akt guximi, një rrëfim i zhveshur nga paragjykimet, që flet për trashëgiminë, për kujtimin kolektiv, për heshtjet që rëndojnë dhe për të vërtetat që kërkojnë të dalin në dritë.

Në “Tri bijat e Evës” dhe në shumë nga romanet e tjera, ajo shkruan me një dashuri të thellë për njeriun dhe për çlirimin e tij nga kornizat që ia ngushtojnë shpirtin. Ajo bën pyetje që nuk kërkojnë përgjigje të lehta, dhe ndoshta kjo është forca më e madhe e saj – që nuk ofron zgjidhje, por ndriçon rrugë të mundshme për të kuptuar më mirë veten dhe tjetrin.

Të dy këta autorë, në mënyra të ndryshme por të ndërthurura, kanë hapur një kapitull të ri në letërsinë bashkëkohore turke. Ata nuk e përfaqësojnë vetëm kulturën e tyre, por flasin një gjuhë universale – atë të shpirtit që kërkon të kuptojë botën përmes fjalës. Dhe për këtë, janë bërë jo vetëm emra të njohur ndërkombëtarisht, por ndalesa të domosdoshme në udhëtimin e çdo lexuesi që kërkon ndjenjë, mendim dhe art të vërtetë.

Patjetër duhet përmendur shkrimtari izraelit Amos Oz, një nga zërat më të thellë e më të ndjeshëm të letërsisë bashkëkohore – një autor që jo rastësisht ishte kandidat për Çmimin Nobel në Letërsi, sepse fjala e tij nuk është thjesht art letrar, por rrëfim shpirtëror, dëshmi e ndërlikuar e jetës së brendshme të një njeriu dhe të një kombi që kërkon kuptim mes dashurisë dhe dhimbjes.

Kushdo që ka pasur fatin të lexojë romanin e tij të paharrueshëm, "Rrëfim për dashurinë dhe errësirën", e di mirë për çfarë po flas. Ky libër nuk është vetëm një autobiografi, as një histori familjare – është një himn i thellë për jetën, për përplasjet e brendshme, për dashurinë që shpesh vjen e veshur me dhimbje, dhe për errësirën që s’të lë të harrosh asnjë ndjesi.

Në faqet e tij nuk gjen thjesht rrëfime – gjen copëza shpirti, të thëna me një sinqeritet që të thyen, por që në të njëjtën kohë të shëron. Amos Oz shkruan me një gjuhë që nuk ka nevojë për zhurmë, sepse ajo shkon drejt e në thelb, në esencën e asaj që është njeriu: i dashuruar, i lënduar, i ndarë mes kujtesës dhe të tashmes që shpesh nuk fal.

Në këtë roman, ai nuk rrëfen vetëm veten – rrëfen historinë e një populli, të një vendi, të një kohe të ndërlikuar, me gjithë dritat dhe hijet që ajo mbart. E përmes gjithë kësaj, ai na fton ta shohim veten në pasqyrën e një tjetri, në pasqyrën e një të panjohuri që bëhet i afërt përmes fjalës së ndjerë.

Amos Oz është një prej atyre shkrimtarëve që nuk shkruajnë për të imponuar, por për të ndriçuar. Dhe nëse letërsia është një mënyrë për të kuptuar më mirë botën, atëherë vepra e tij është një dritare që duhet hapur patjetër – jo vetëm për të parë çfarë ndodhi, por për të kuptuar pse na dhemb ende.

Dhe nëse jemi të sinqertë me vetveten, duhet ta pranojmë se pa këta gjigantë, fjala jonë do të ishte më e zbehtë, më e varfër, më pak njerëzore. Sepse ata kanë hapur shtigjet që ne sot i ndjekim – me ndrojtje, me respekt, e me mall për thellësinë që na kanë lënë trashëgim.

Nga çdo libër që na bie në dorë, dhe nga çdo shkrim që lexojmë – pa marrë parasysh prejardhjen e tij, gjuhën në të cilën është shkruar apo emrin e autorit – gjithmonë ka diçka që mbetet me ne. Sepse në thelb, letërsia është letërsi, pavarësisht se nga cili cep i botës vjen. Ajo e tejkalon përkatësinë, e kapërcen kufirin, sfidon gjuhën, dhe rrjedh drejt lexuesit si një ujë që gjen rrugën e vet edhe në gurët më të ngjeshur.

Letërsia e vërtetë ka vlerën e saj universale, sepse flet për gjërat që na bashkojnë të gjithëve: dashurinë, humbjen, pritjen, shpresën, dhe etjen për kuptim. Ajo është si një pasqyrë që, ndonëse ndryshon formë nga një autor në tjetrin, pasqyron të njëjtin njeri që vuan, që ëndërron, që kërkon të kuptojë jetën.

Një fjalë e bukur, një ndjenjë e përshkruar me ndershmëri, një mendim që të ndal frymën – kjo është vlera që nuk njeh kufi, dhe që nuk varet nga fama e autorit apo vendi prej nga ai vjen. Mund të lexosh një roman nga një skaj i largët i globit, dhe të ndjesh se je aty, brenda tij. Mund të lexosh një poezi të shkruar në një gjuhë tjetër, dhe ajo të të drithërojë, si të ishte ndjenjë e jotja.

Letërsia është një përvojë njerëzore që i flet shpirtit, jo pasaportës. Dhe kur e pranojmë këtë, e kuptojmë se çdo libër është një dritare – jo vetëm drejt botës së tjetrit, por edhe drejt vetes sonë. Sepse në fund, nuk ka rëndësi ku është shkruar një vepër, por sa thellë është përjetuar dhe sa ndjeshëm është lexuar. E kjo është ajo që e bën letërsinë të pavdekshme.

GM: Ç'mund të na thoni për romanin në dorëshkrim '45 Letra për Martinën' dhe ndonjë projekt tjetër në fushën e letërsisë?

SB: E vërteta është se në raftet e heshtura të shpirtit tim ruhen shumë projekte – disa prej tyre tashmë të përfunduara, të gatshme për të dalë në dritë, për të marrë frymë nëpër faqe libri e për të shëtitur në duart e lexuesve. Ato presin kohën e tyre – një kohë që ndonjëherë vonon, ndonjëherë vjen papritur, por gjithmonë mbetet e shenjtë, sepse çdo libër ka lindjen e vet të veçantë.

Kam edhe projekte që janë ende në gjysmë rruge, të ndalur diku mes frymëzimit dhe përkushtimit, si udhëtarë që kanë bërë pushim në një stacion pritjeje. Ato më presin t’u rikthehem, me dorën e ngrohtë të fjalës, me mendjen e kthjellët, me zemrën e përgatitur për t’u dhënë formën e plotë.

Por më së shumti, janë ato projekte që më enden në mendje prej vitesh, që jetojnë si hije të lehta mbi përditshmërinë time, që më ndjekin si zëra të butë nëpër net të gjata. Nuk janë harruar – përkundrazi, janë aty, duke pritur momentin e tyre të shenjtë, atë çast magjik kur një fjalë ndez fillimin, kur një ndjenjë e pathënë hap rrugën e rrëfimit.

Letërsia, për mua, nuk është thjesht punë e bërë – është një frymëmarrje që vjen në ritmet e veta, një përkushtim që nuk mund të ngutet. Dhe kështu, këto projekte – të lindura, të paplotësuara apo të palindura ende – janë pjesë e një universi krijues që jeton brenda meje, si yje që presin momentin e ndritjes së tyre. E unë, me durim dhe me dashuri, jam gjithmonë aty, duke i mbajtur në kujtesë si premtime që do të mbahen, si fjalë që do të shkruhen – kur të vijë çasti i duhur.

Romani im, “45 letra për Martinën”, tashmë ka marrë formë të plotë — një rrëfim i përfunduar, i mbyllur në vetvete, si një kuti kujtimesh që pret të hapet para syve të lexuesit. E kam shkruar me durim dhe ndjenjë, siç shkruhen letrat që nuk nisen menjëherë, por që ruhen derisa të vijë çasti i duhur për t’u dërguar.

Tani, që gjithçka është gati, mbetet të shoh se si do të rrjedhin punët, si do të hapen dyert e botimit, si do të ndjekin hapat e vet fjalët që dikur u lindën në heshtje. Shpresa ime është e qartë dhe e butë njëkohësisht – që ky vit të jetë viti i dritës për këtë roman, që ai të dalë nga shtypi dhe të marrë udhë, të shkojë drejt lexuesve si një rrëfim që pret të dëgjohet, si një zë i gjatë që përfundimisht del nga hija.

Ka diçka shumë të veçantë në këtë pritje: ajo është e mbushur me padurim të heshtur, me një lloj gëzimi që nuk shpërthen, por rri pezull si një dritë e vonuar. Sepse çdo vepër, sado e përfunduar të jetë në letër, është e paplotë pa lexuesin. Dhe unë pres – jo thjesht për botimin, por për atë ndërmjetje magjike që ndodh kur një histori bëhet pjesë e jetës së dikujt tjetër.

“45 letra për Martinën” është më shumë se titull – është një thirrje, një kujtim, një dhembje e ndarë në faqe, dhe unë mezi pres ta ndaj me botën. Nëse gjithçka ecën siç duhet, sivjet do të jetë koha e saj për të lindur për së dyti – këtë herë jo në mendjen time, por në sytë dhe zemrat e të tjerëve.

Ky roman që mban brenda vetes titullin “45 letra për Martinën”, në të vërtetë rrjedh nga një temë e kahershme, një ndjenjë që më ka përshkruar gjatë, që ka jetuar brenda meje si një fjalë e pashkruar, por e pranishme. Është një ide që për shumë kohë e kam mbajtur në mendje të qartë, të gdhendur – ndoshta madje të përfunduar që në vetë përjetimin tim, shumë kohë përpara se të kthehej në tekst.

E kam bartur këtë histori me kujdes, me kujdesin që njeriu ka ndaj një kujtimi të shenjtë, sepse është një biografi romanore që i kushtohet babait tim – jo vetëm si figurë familjare, por si njeri, si udhërrëfyes, si burim frymëzimi. E kam ndier se kjo histori duhej shkruar jo për të treguar thjesht jetën e tij, por për të mbërthyer një kohë që nuk kthehet më, një botë që e mbaj në kujtesë me një mall të butë e të pashuar.

Ky roman është më shumë se rrëfim – është një mënyrë për të ndërtuar një urë ndërmjet kohës sime dhe të kaluarës së tij, ndërmjet lirisë dhe robërisë, për të thurur në fjalë dashurinë, admirimin, dhe mirënjohjen që ndonjëherë fjalët e përditshme nuk kanë ditur t’i shprehin.

Përmes këtij romani, jam përpjekur ta kthej kujtimin në dritë, ta bëj të prekshëm për të tjerët atë që për mua është përherë i gjallë. Dhe kjo është bukuria e të shkruarit: që e bën jetën, për një çast, të pavdekshme.

Dhe, sërish, kthehem te babai – jo si te një figurë e largët që mbetet në kujtim, por si te një burim i pashterrshëm i dhimbjes, krenarisë dhe frymëzimit. Këtë herë nuk shkruaj për të siç bëja dikur, me ndjesinë e fëmijës që mban mend hapat e para të saj. Tani shkruaj për jetën e tij – atë jetë që nuk e përkëdheli kurrë siç meritonte, atë jetë që e goditi më shumë sesa e përqafoi.

Shkruaj për ndeshtrashat që pati, për burgjet ku u mbyll pa faj, për përndjekjet që i lanë gjurmë jo vetëm në trup, por edhe në shpirt. Shkruaj për torturat që i heshti me dinjitet, për maltretimet që i mbajti pa e përkulur kurrë kokën, për netët e gjata të vetmisë dhe për heshtjen që e bëri më të fortë. Ishte një jetë e mbështjellë me baltë padrejtësie, por ai doli prej saj i pastër, i ndritur, i drejtë.

Nëpër faqet që i kushtoj, përpiqem të rikthej atë që jeta nuk ia dha: drejtësinë, përkujtimin, butësinë e fjalës që nuk e ndal dot kohën, por e zbut pak dhembjen e saj. Sepse e ndjej se kjo është ajo që i detyrohem – jo vetëm si bijë, por si njeri që e ka parë nga afër si qëndresa bëhet jetë, dhe si dhimbja mund të kthehet në poezi.

Shkruaj për babain, sepse ai është një histori që meriton të tregohet, jo vetëm për të, por për të gjithë ata që jetuan dhe u përballën me të njëjtat errësira. Shkruaj, sepse në rreshtat e mi përpiqem t’i jap fjalë asaj jete që për shumë kohë nuk pati zë – një jetë që mësoi të heshtë, por që s’duhet harruar kurrë.

Thënë të drejtën, nuk e pata aspak të lehtë të shkruaj këtë roman. Nuk ishte thjesht një sfidë krijuese, as një përpjekje për të ndërtuar një strukturë narrative. Ishte një udhëtim i dhimbshëm drejt kujtimeve, një kthim nëpër copëza jete që për vite të tëra i kisha ruajtur në heshtje, larg fjalës, larg letrës – sepse ishin pjesë të errëta, të rënda për t’u përballur, për t’u kujtuar e aq më shumë për t’u rrëfyer.

Ishte si të ecja zbathur mbi gjurmët e babait tim, nëpër terrin e një kohe që nuk njihte mëshirë. Për t’i dhënë zë jetës së tij, isha e detyruar të zbrisja në dhimbjen e tij, të prekja plagët që ai i kishte mbajtur brenda, të rishijoja atë peshë që ai e kishte bartur në heshtje – burgjet, përndjekjet, netët pa fund të vetmisë, rraskapitjen që jeta i ofroi në vend të qetësisë.

Shpesh, ndërsa shkruaja, nata më qelte pa gjumë. Më dukej sikur secila fjali e kishte një barrë, sikur duart më dridheshin jo nga lodhja, por nga kujtimi. Përpiqesha të mos e thyeja heshtjen time, ndërkohë që po e thyja heshtjen e tij, për ta bërë të dëgjohej më në fund.

Por ja që njeriu duron më shumë se sa mendon. Ka në brendinë tonë një forcë të fshehtë që lind kur fjala e shkruar bëhet nevojë shpirtërore, kur dhimbja s’mund të mbetet më brenda. Dhe unë, mes netëve pa gjumë, mes fjalëve që më dhembnin, mësova se për të shkruar për të tjerët – veçanërisht për ata që kemi dashur fort – duhet guxim, por edhe dashuri e pafund.

E kështu, ky roman u shkrua – jo vetëm si vepër letrare, por si akt përkujtimi, si akt dashurie, dhe si një formë e re e durimit tim. Sepse ndonjëherë, për ta nderuar një jetë, duhet të rikthehesh në dhembjen e saj… dhe ta shkruash me frymën tënde.

Çdo natë, pa përjashtim, zbrisja shkallëve të kujtesës – jo si një vizitore e rastit, por si një bijë që kthehet në vendin ku dhimbja është mësuar të rrijë e heshtur. Kthehesha në rrëfimet e babait, në zërin e tij të ulët që më kishte përcjellë copëza jete të copëtuar nga padrejtësia. Kujtoja gjithçka që më kishin treguar gjyshja, axhallarët, gjithë ata që e kishin njohur, që e kishin parë të jetonte e të duronte, në një kohë ku vetë jeta ishte luftë e përditshme për të mbetur njeri.

Në ato netë të gjata, nuk lexoja vetëm kujtime – i jetoja ato, i përjetoja si plagë që hapeshin përsëri, jo për të gjakosur, por për të mos u harruar. Dhe më së shumti më riktheheshin në mend pjesët më të rënda, ato që nuk i kisha shkruar ende, sepse më mungonin fjalët për t’u bërë ballë. Ishin pamje të një kohe të egër, të një bote ku përkushtimi ndaj atdheut paguhej me burg, me përndjekje, me dhembje që nuk mbante emër tjetër veçse sakrificë.

Nuk mund ta kuptosh kurrë plotësisht – përveç nëse ke jetuar me kujtimet e tyre – sa e vështirë ka qenë jeta për një njeri nën okupim, për një atdhetar që çdo ditë rrezikonte gjithçka vetëm që ta mbante gjallë dinjitetin, për të mos e shitur idealin për një copë qetësi.

E sot, kur ne e gëzojmë ditën që ata e ëndërruan në errësirë, kur kemi mundësinë të flasim lirë, të shkruajmë, të marrim frymë pa frikë, na duhet të ndalemi e të kujtojmë rrugën që ata kaluan. Ishte rrugë e gjatë, me gurë e me gjemba, por mbi të gjitha – ishte rrugë e nderuar. Dhe pikërisht për këtë, është detyrë e shenjtë t’i kujtojmë ata – jo vetëm me përkujtim, por me fjalë që ruajnë kujtesën dhe e bëjnë atë të pavdekshme.