Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (III)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (III)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Nga Pajtimi i Gjaqeve – një ndër ngjarjet më madhore në historinë e Kosovës dhe të kombit shqiptar – e deri te angazhimi në politikë, rrugëtimi i saj përbën një mozaik frymëzimi, përkushtimi dhe humanizmi.

Ambasadore e Paqes, mbrojtëse e të drejtave të njeriut dhe zë i fuqishëm intelektual në jetën publike të Kosovës, ajo ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në organizata vendore dhe ndërkombëtare. Gjatë periudhave më të vështira për vendin, ajo ka qenë aktive, duke ofruar ndihmën e saj në momentet kur Kosova kishte më së shumti nevojë.

Në pjesën e tretë të intervistës ekskluzive për Zemra Shqiptare, Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha ndan me ne kujtime të paharrueshme, përjetime të sinqerta dhe momente vendimtare që kanë formësuar jetën dhe identitetin e saj. Nga takimi i parë me Tefikun, e deri te vlerësimet dhe çmimet që kanë kurorëzuar arritjet e saj, lexuesit do të kenë mundësinë të njohin më nga afër një grua që, me përkushtim të palëkundur, ka lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë tonë bashkëkohore.

GM: Një faqe e ndritur e historisë sonë kombëtare është Pajtimi i Gjaqeve në Kosovë – një ngjarje madhështore, në të cilën edhe ju keni marrë pjesë. Si e përjetuat atë moment historik dhe çfarë emocionesh ju shoqëruan gjatë asaj periudhe?

SB: Të marrësh pjesë në pajtimin e gjaqeve në Kosovë ishte të hyje në një nga kapitujt më të thellë dhe më të ndjeshëm të shpirtit tonë kombëtar. Ishte si të ecje nëpër rrënjët e dhimbjes dhe njëkohësisht të shihje se si mbi to mund të mbijë pema e faljes – një pemë që nuk rritet lehtë, por që, kur lulëzon, e shëron një popull të tërë. Ishte kohë e vështirë, kur plagët nuk ishin vetëm në trup, por edhe në ndërgjegje; kohë kur hakmarrja kishte lënë gjurmë të thella në familje dhe fshatra, e kishte ecur bashkë me dhimbjen nga brezi në brez. Por ishte edhe kohë e shpresës, kur në zemrat e njerëzve filloi të ngjallej guximi më i madh që njeh njeriu: guximi për të falur.

1990, Në pajtimin e gjaqeve, Karaqevë e Poshtme

Të ishe pjesë e atij procesi, nuk ishte vetëm nder, ishte barrë dhe bekim. Ishte si të mbaje në duar një enë të brishtë prej qelqi, që quhej paqe – e çdo fjalë që thoshe, çdo hap që bëje, duhej të ishte i matur, i ndjeshëm, i ndërtuar mbi respekt dhe mirëkuptim. Në ato takime, ku lotët takoheshin me lutjet, ku dhimbja e humbjeve ftohej të kthehej në mirëkuptim, ndjeje se shpirti i këtij populli është më i thellë se çdo plagë. Burrat e moshuar, nënat e lodhura nga pritja, të rinjtë që dëshironin një fillim të ri — të gjithë ata, me praninë e tyre, formonin një zinxhir shprese që nuk mund të këputej më. Ndjesia e të qenit pjesë e atij rrugëtimi është e paharruar. Ajo të mëson se drejtësia e zemrës është ndonjëherë më e madhe se drejtësia e ligjit. Të mëson se falja nuk është dobësi, por një akt i lartë shpirtëror, një akt që kërkon një madhështi të brendshme që pak e zotërojnë.

Dhe në fund, ajo përvojë të lë me një bindje të thellë: se populli ynë, përkundër plagëve që ka përjetuar, di të ngrihet mbi dhimbjen dhe të ndërtojë ura atje ku më parë kishte vetëm mure. E në ato ura, ne ecëm bashkë – si njerëz që besojnë se vetëm paqja e çliron zemrën dhe vetëm falja e ndriçon të ardhmen.

Po e sjell ndër mend me një ndjesi të thellë dhe të tronditshme ditën kur fjala ime u bë pjesë e një prej kapitujve më të ndritur dhe më të dhimbshëm të historisë sonë – tubimin madhështor në fushën e pajtimit në Karaqevë të Poshtme. Aty, përballë qindra e mijëra zemrash të mbledhura në heshtje dhe nderim, pata privilegjin dhe barrën e madhe të mbaj një fjalë rasti – një fjalë që duhej të prekte plagën pa e rënduar, të lavdëronte kurajën pa e cenuar dhimbjen, dhe të falënderonte ata që kishin bërë gjestin më fisnik që njeh njeriu: të falin gjakun.

Ishte një çast kur fjala nuk ishte më retorikë, por lutje; nuk ishte më tingull, por frymë e përbashkët që i fliste ndërgjegjes së një kombi të plagosur. Të flisje para atyre njerëzve që kishin humbur bij, baballarë, vëllezër – e megjithatë ishin aty për të shtrirë dorën për pajtim – ishte si të qëndroje në pragun e një shenjtërie të heshtur, ku çdo fjalë peshonte më shumë se një gur mbi zemër.

E gjithë kjo ndodhte jo në një kohë të zakonshme, por pikërisht atëherë kur atdheu ishte në rrezik, kur vendi rënkonte nën peshën e okupimit dhe mizorisë, kur gjaku derdhej jo më vetëm nga hakmarrjet e vjetra, por edhe nga barbaritë e reja. Ishte koha kur populli ynë duhej të bëhej një – jo vetëm për të falur plagët mes vete, por për të shtrirë dorën e bashkimit, që të ecim së bashku drejt çlirimit, drejt lirisë që nuk ndërtohet me urrejtje, por me zemra që dinë të falin.

Në atë fushë, ku toka kishte dëgjuar shumë të qara e britma ndër vite, atë ditë ajo dëgjoi një heshtje të madhe paqeje – dëgjoi faljen. Dhe nga thellësia e shpirtit tim lindi një urim që më shoqëron edhe sot si një lutje e heshtur: që kurrë më në këto troje të mos ketë hakmarrje, që asnjë zemër të mos rritet me urrejtje, që asnjë fëmijë të mos trashëgojë plagët e prindërve, por vetëm shpresën, pajtimin dhe dëshirën për një jetë më të ndritshme. Sepse vetëm kështu mund të ecim përpara — me plagët e mbyllura nga falja dhe me sytë nga e ardhmja.

GM: Si e kuptoni rolin tuaj si Ambasadore e Paqes dhe cilat aktivitete keni zhvilluar në kuadër të ''Universal Peace Federation'' (Federata e Paqes Universale)?

SB: Të jesh shpallur “Ambasador i Paqes” është, para së gjithash, një titull që mbart një vlerë simbolike, një nderim që nuk lidhet aq me funksione konkrete apo detyra të caktuara, sesa me një njohje të heshtur, por të thellë, për frymën që ke përfaqësuar në jetën tënde — për fjalën që ke përdorur për të afruar, për gjestin që ka shëruar, për qëndrimin që ka ndërtuar ura në vend të mureve. Ky titull, në thelb, ka më shumë karakter moral e honorifik, sesa ndonjë përfshirje institucionale ose angazhim të mirëfilltë diplomatik në të ardhmen. Ai nuk të cakton në një post me mandat e detyra, por të njeh si figurë që ka përçuar mesazhin e paqes në mënyrën më të natyrshme dhe më të heshtur — përmes jetës, jo vetëm përmes fjalëve.

Të jesh “Ambasador i Paqes” është të jesh dëshmi se edhe në kohë trazimi, njeriu mund të qëndrojë i drejtë, i butë dhe i vendosur, mund të refuzojë dhunën jo vetëm me fjalë, por me frymën që mbart, me gjuhën që përdor dhe me qëndrimet që merr. Është një mirënjohje për ata që kanë ditur të ndërtojnë pa e prishur, të flasin pa e nënçmuar, të qëndrojnë pa e dhunuar.

Dhe pikërisht sepse ky titull nuk të lidh me asnjë detyrë formale, ai ka një fisnikëri të veçantë: ai të përkujton jo çfarë duhet të bësh, por çfarë ke përfaqësuar deri tani, dhe në heshtje, të fton të vazhdosh në të njëjtën rrugë — me përulësinë e atyre që e kuptojnë se paqja nuk është vetëm gjendje politike, por edhe mënyrë e të qenurit njeri.

Ndonëse titulli "Ambasador i Paqes" nuk bart me vete ndonjë detyrë të përcaktuar në  mënyrë të prerë, ai nuk është thjesht një emërim formal që përfundon me aktin e shpalljes. Përkundrazi, ai krijon një hapësirë të veçantë për reflektim, për dialog dhe për ndërveprim me të tjerë që ndajnë të njëjtin ideal — një përkushtim të thellë për paqen si vlerë universale, për mirëkuptimin dhe për të mirën e përbashkët.

Takimet që zhvillohen në mënyrë të rregullt mes ambasadorëve të paqes janë më shumë se ngjarje ceremoniale. Ato janë tryeza mendimi, ku njerëz nga fusha të ndryshme – me përvoja të pasura dhe këndvështrime të larmishme – mblidhen për të diskutuar çështje që prekin thellësisht jetën e komuniteteve tona. Tema aktuale, sfida të kohës, dilema morale dhe sociale, të gjitha vihen mbi tavolinë për t’u parë jo përmes syrit të konfliktit, por përmes lentes së ndërtimit dhe pajtimit. Në këto takime, fjala nuk ka për qëllim të triumfojë mbi tjetrën, por të ndërtojë ura, të zgjerojë horizontin e kuptimit dhe të nxisë dëgjimin e ndërsjellë. Aty ku bota përditë përballet me ndarje e polarizime, roli i një "ambasadori të paqes" është të mbetet zë i arsyes, i maturisë, dhe i dashurisë për njeriun – pavarësisht përkatësive apo bindjeve.

Kështu, edhe pse nuk ka një manual detyrash për këtë titull, ai përfshin një thirrje të heshtur për angazhim të përhershëm — një ftesë për të qenë pjesë e një bashkësie mendimesh që synon jo vetëm të kuptojë botën, por ta shërojë në mënyrën më të butë dhe më të ndritur: me fuqinë e fjalës, të respektit dhe të vizionit për një bashkëjetesë më të mirë. Është e vërtetë — edhe pse nuk ka një detyrim të shkruar, edhe pse askush nuk të ndjek me listë përgjegjësish, ky titull fisnik të obligon në një mënyrë të veçantë, të heshtur, por të thellë. Është një ftesë e paartikuluar, një kujtesë që të shoqëron çdo ditë: të jesh njeri i mirë, të mos jesh thjesht emër në një listë nderimi, por shenjë konkrete e mirëkuptimit, e urtësisë dhe e paqes në botën që të rrethon.

Ky lloj obligimi nuk është barrë, por një dritë që të ndjek nga brenda, që të kujton se çdo fjalë, çdo qëndrim, çdo reagim yt mbart peshën e asaj që përfaqëson. Të kërkon të sillesh me qetësi edhe në mes të zhurmës, të dëgjosh kur të tjerët ngrenë zërin, të reflektosh dritë aty ku ka hije dyshimi apo përçarjeje. Të kujton se paqja nuk është vetëm mungesë konflikti, por një prani e gjallë e dashurisë, e durimit dhe e drejtësisë.

Të jesh ambasador i paqes do të thotë të bëhesh pasqyrë ku të tjerët mund të shohin mundësinë e një bote më të mirë, qoftë edhe në përmasat më të vogla — në familje, në komunitet, në vendin ku jeton dhe vepron. Të jesh shembull jo për të tjerët që të të ndjekin, por për ndërgjegjen tënde, për idealin që të mban zgjuar dhe për bindjen se ndryshimi i madh fillon gjithmonë me sjelljen e përditshme të njeriut të zakonshëm.

Sepse në fund, paqja nuk është një titull — është një mënyrë të jetuari. Dhe ky titull, në mënyrën më të heshtur e më të bukur, të fton të jetosh ashtu.

GM: Ishit anëtare e Këshillit për të Drejtat e Njeriut në Kosovë në një periudhë të vështirë, kur presioni ishte i madh. Cili ishte kontributi juaj konkret në këtë këshill gjatë asaj kohe?

SB: Të jesh anëtare e Këshillit për të Drejtat e Njeriut në Kosovë, në ato kohë kur qielli rëndonte mbi shpirtrat tanë dhe laku i padrejtësisë ishte shtrënguar fort në fytin e popullit tim, ishte më shumë se një përgjegjësi – ishte një thirrje e thellë e ndërgjegjes, një përpjekje për të mbrojtur atë që është më e shenjta në qenien njerëzore: dinjitetin. Ishte një kohë kur të flisje për të drejta ishte akt guximi, kur çdo fjalë e thënë në mbrojtje të jetës, të fjalës së lirë, të ekzistencës kombëtare, barazohej me sfidimin e një sistemi që i kishte shpallur luftë vetë njerëzimit. Ishim në mes të një errësire që nuk vinte vetëm nga mungesa e dritës fizike, por nga një trysni e rëndë, sistematike, që shtypte frymëmarrjen e lirë, shpresën, jetën vetë.

Brenda këtij këshilli, roli im nuk ishte thjesht të jem zë, por të bëhem dritare për ata që nuk kishin mundësi të flisnin. Ishte të dëgjoja, të mbledhja dëshmi, të regjistroja plagët e panumërta që po i bëheshin popullit tim – jo vetëm për të mbetur në letra, por për të dëshmuar përpara botës dhe historisë. Kontributi im qëndronte në përpjekjen për ta kthyer dhimbjen në dokument, padrejtësinë në dëshmi, heshtjen në zë. Ishim aty për të thënë se edhe kur liria është e mohuar, njeriu mbetet i shenjtë; se edhe kur shpresa goditet përditë, ajo mund të mbijetojë në një fjalë të shkruar, në një raport të ndershëm, në një akt të vogël që përçon të vërtetën. E vërteta, në ato kohë, ishte arma jonë më e fuqishme.

Sabile Keçmezi-Basha, në protestën “Bukë për Drenicën”, Prishtinë 1998

Nuk ishim të pajisur me fuqi politike, por kishim në dorë fuqinë e shikimit të drejtë, të ndjeshmërisë njerëzore dhe të fjalës së vërtetë. Dhe kjo mjaftonte për të ndjerë se çdo hap, çdo rresht, çdo takim, çdo dëshmi e mbledhur, ishte një akt i vogël rezistence që rrëmonte në drejtim të lirisë. Sot, me sytë kthyer pas, e kuptoj se kontributi në atë këshill ishte një kapitull i veçantë në udhën time – një përzierje e dhimbjes dhe e përkushtimit, një përpjekje për ta mbrojtur njeriun në kohën kur gjithçka rrezikonte të shndërrohej në errësirë. Dhe në atë betejë pa armë, por me zemër, kuptova se e drejta e njeriut është vetë fryma e lirisë — dhe se për ta mbrojtur atë, duhen njerëz që nuk lodhen kurrë së besuari në dritën që lind edhe nga dhimbja.

Në krye të Këshillit që mbronte të drejtat e njeriut qëndronte një figurë që nuk kishte nevojë për tituj – sepse vetë emri i tij ishte një monument i gjallë i qëndresës: Bacë Adem Demaqi. Ai nuk ishte thjesht udhëheqësi ynë; ai ishte fryma jonë, boshti që na mbante drejt edhe kur rrebeshet e kohës na tundnin nga të gjitha anët. Ishte zëri i ndërgjegjes sonë kombëtare, simboli i pathyeshmërisë dhe i dinjitetit të pashlyeshëm.

Ne, pjesëtarët e Këshillit, ishim si degët rreth trungut të tij. Bënim punën që na caktohej – me përkushtim, me ndjeshmëri dhe me përulësi – sepse e dinim se po shërbenim në një mision të shenjtë, nën udhëheqjen e një njeriu që kishte paguar me jetën e vet për fjalën e lirë dhe lirinë e popullit të tij. Por më shumë se detyra, ne fitonim mësime. Çdo ditë me Bacën ishte një faqe e re e një libri të gjallë – të shkruar me dhimbje, me guxim, me urtësi dhe me përkushtim të rrallë. Nga ai mësonim se rezistenca nuk ka nevojë për britma – ajo ngrihet në heshtje, në këmbëngulje, në refuzimin për t’u përkulur përpara padrejtësisë. Mësonim se forca më e madhe është ajo e shpirtit që nuk thyhet, edhe kur trupi mbyllet pas grilave për dekada.

Bacë Ademi ishte dritë në një kohë terri, uragan i brendshëm në një kohë heshtjeje të detyruar. Ne ishim të bekuar që mund ta shihnim nga afër këtë dritë – dhe të mësonim prej saj, jo vetëm si të qëndrojmë drejt përballë padrejtësisë, por edhe si ta ruajmë njerëzoren brenda nesh, edhe në kohët më të egra.

Kështu, çdo detyrë që na caktohej, e përmbushnim me ndjesinë e thellë se po jepnim një grimcë në mozaikun e një përpjekjeje më të madhe – për dinjitetin, për drejtësinë, për lirinë që ende nuk kishte ardhur, por që ne e ndjenim të afërt, sepse na e premtonte ai burrë i paepur, që udhëhiqte jo vetëm këshillin tonë, por edhe shpresën tonë kombëtare.

GM: Keni qenë anëtare e Këshillit Republikan për Ndihma Emergjente në Prishtinë. Cilat kanë qenë detyrat dhe përgjegjësitë tuaja në këtë rol?

SB: Po, patjetër. Ishin kohë të rënda, kohë nën okupim, kur ajri nuk frymonte lirisht dhe fjala duhej të kalonte përmes filtrave të frikës dhe trysnisë. Dhe në atë rrugëtim të mbushur me errësirë dhe ankth, intelektuali i mirëfilltë nuk ishte thjesht ligjërues në sallat e fakulteteve, as vetëm studiues i mbyllur në zyrat e instituteve shkencore. Jo. Ai ishte një zë që nuk heshtte, një prani që nuk mungonte, një mendje e përkushtuar ndaj dijes, por edhe ndaj drejtësisë dhe nevojës kombëtare. Në ato kohë, detyrat tona shkonin përtej kurrikulave e agjendave institucionale. Ku do që thirrej ndërgjegjja, ku do që shfaqej nevoja për ndihmë, për mbështetje, për mendim të kthjellët dhe dorë të sigurt – ne ishim aty. Nuk pyesnim për orar, për rrezik, për shpërblim. Sepse e dinim se koha kërkonte më shumë se profesion – kërkonte përkushtim njerëzor e moral, kërkonte që secili prej nesh të ishte hallkë në zinxhirin e mbijetesës dhe të rezistencës së përbashkët.

Sabile Keçmezi-Basha, fjalë rasti, në një takim me gra (Hani i dy Robertëve), Prishtinë 1994

Kështu ndodhi edhe me Këshillin Republikan për Ndihma Emergjente ku unë aderova. Ai nuk ishte vetëm një tryezë diskutimesh apo një vend vendimmarrjeje formale. Ishte një rreth besimi dhe veprimi, një arenë ku fjala bëhej angazhim, ku idetë shndërroheshin në mbështetje konkrete për ata që kishin nevojë për dritë në terr. Ishte një përvojë që të mësonte se atdhedashuria nuk është vetëm fjalë në poezi, por është vepër në çaste të vështira. Ajo është prezencë e heshtur kur të tjerët stepen, dhe është zgjim i ndërgjegjes kur frika përpiqet ta mbyllë atë. Dhe sot, kur e kujtoj atë kohë, e ndjej me krenari se isha aty jo vetëm si intelektuale, por si bijë e këtij populli që, edhe në netët më të errëta, dinte të ndezte dritën me guximin dhe përkushtimin e vet.

Ishim në agun e një epoke të re, në pragun e organizimit të luftës së hapur për liri, kur vendi dridhej nga dhembja dhe populli nga frika, por shpresa ziente në heshtje si prush nën hirin e një historie të gjatë robërie. Ishin ditët kur fjala "atdhe" nuk tingëllonte vetëm si dashuri, por si një thirrje për veprim, si një betim që e mbaje jo me fjalë, por me vepra. Në ato çaste të stuhishme, kur dhuna e organizuar kishte filluar të marrë trajtë gjithnjë e më të egër, dhe popullata shqiptare, e izoluar, e trembur dhe e rrethuar nga forcat serbe, po mbetej pa bukë, pa ndihmë, pa zë – u paraqit një nevojë që nuk mund të pritej, nuk mund të anashkalohej: të dilnim në terren dhe të shndërronim solidaritetin në veprim konkret.

Këshilli Republikan për Ndihma Emergjente mori një vendim të qartë, të fortë, të ndriçuar nga ndjenja e përgjegjësisë kombëtare. Të nesërmen, me dy bashkëveprimtarë të guximshëm, Selatin Novosellën dhe Skender Kastratin, u nisëm drejt zemrës së dhembjes – nëpër fshatrat e Drenicës që tashmë ishin vënë në shënjestër, ku tymi i shtëpive të djegura kacavirrej qiellit dhe rënkimi i nënave përzihej me zhurmën e pushkëve. E ne, nuk ishim të armatosur me armë, por me guximin e fjalës dhe me shpirtin e sakrificës. Shkuam fshat më fshat, trokitëm derë më derë, përkulëm kokën përpara vuajtjes dhe ngritëm shpatullat për ta mbajtur barrën e nevojës. Vështirësia nuk na ndaloi, frika nuk na mposhti. Ishim atje për të identifikuar jo vetëm mungesat materiale, por edhe plagët e shpirtit, për të parë me sytë tanë se si një popull në rrezik arrinte të ruante dinjitetin, burrërinë dhe dashurinë për vendin e vet.

Në një shtëpi të një fshati të Vushtrrisë, ku shpirtmadhësia kishte gjetur strehë, arritëm të grumbullonim me mijëra kilogramë miell, veshmbathje, ushqime dhe ndihma të tjera. Ishte si një lutje e kthyer në përgjigje, si një dritë që ndrinte në errësirën e luftës. Aty ku zemra e popullit rrihte fort, edhe ndihma bëhej mrekulli.

Ishte vetëm një ditë në dukje e zakonshme, por ajo mbetet e skalitur thellë në kujtesën time si një akt i pastër dashurie për njerëzit, për vendin, për jetën. Sepse në kohë lufte, nuk janë vetëm pushkët që luftojnë – është edhe buka e ndarë, fjala e ngrohtë, hapi i guximshëm drejt të pamundurës. Dhe atë ditë, ne e bëmë këtë hap. Në emër të lirisë, në emër të njeriut. Dhe kështu, pa bujë, pa zhurmë, por me një përkushtim që buronte nga vetë thellësia e shpirtit, vazhduam për javë të tëra – me hapa të palodhur nëpër rrugë të rrënuara, nëpër fshatra që kishin humbur qetësinë, nëpër shtëpi ku buka ishte bërë kujtim dhe shpresa ishte kthyer në lutje.

Ishte një marshim i heshtur i solidaritetit, një udhëtim i përditshëm drejt zemrës së dhembjes së popullit tonë. Nuk ndihmonim vetëm me miell e veshmbathje, por me vetë praninë tonë. Ishim aty – dëshmitarë të vuajtjes, por edhe bartës të një force të pashtershme që quhet dashuri për tjetrin. Çdo derë që hapej, çdo nënë që na priste me sy të lodhur por plot mirënjohje, çdo fëmijë që na shihte si shpresë e papritur – ishte si një bekim që na jepte forcë të vazhdojmë. Kishim hyrë në një cikël të shenjtë të dhembjes dhe përkushtimit, ku asgjë nuk peshohej me kilogramë ndihma, por me peshën e shpirtit që ngrihej mbi frikën dhe mbi pluhurin e luftës.

Ne nuk ndanim thjesht ndihma, por e ndanim vetveten me popullin tonë – duke e ndjerë secilën histori si tonën, secilën dhimbje si plagë që duhej përkujdesur, secilën nevojë si amanet që nuk mund të lihej pas dore. E kështu, me javë të tëra, ecëm përmes dimrit të pasigurisë dhe zjarrit të shpërnguljeve, për të ndërtuar me duar dhe me zemër atë çfarë barbaria përpiqej të shkatërronte: ndjeshmërinë njerëzore, besimin e ndërsjellë, dhe atë fije drite që gjithmonë lind në horizont, edhe në mes të mjegullës së luftës.

Sepse kështu shkruhet një faqe e ndritur e historisë: jo vetëm me akte heroike në fushën e betejës, por edhe me duart që ndajnë bukën, me fjalët që ngushëllojnë, me hapat që nuk ndalen për sa kohë dikush diku ka nevojë. Dhe ne ishim aty. Për ta bërë këtë rrugëtim të përbashkët më të lehtë, më njerëzor, më të shenjtë.

GM: Çfarë ju shtyu të angazhoheni në politikë dhe të bëheni deputete e Parlamentit të Kosovës dhe si e përshkruani këtë përvojë?

SB: Më beso, miku im — nga zemra po ta them, asnjëherë nuk pata dëshirë të merresha me politikë. Nuk ishte ajo rrugë që e zgjodha me dëshirë, as ëndërr që më kish ndjekur në netët e rinisë. Unë kërkoja dijen, librin, mendimin e lirë, jetën e qetë të njeriut që ndërton me fjalë, jo me urdhra. Doja të qëndroja në anën tjetër të historisë, duke e shkruar atë, jo duke u përfshirë në vorbullën e saj. Por e vërteta është se politika më gjeti mua, më preku në derë pa pyetur, më mori përdore dhe më futi në rrjedhën e saj të turbullt, aty ku heshtja nuk lejohej dhe mospjesëmarrja ishte njëlloj si dorëzimi. Nuk isha unë që zgjodha të hyja në të – ishte koha ajo që më thirri, ishin rrethanat që nuk më lanë të heshtja. Ishte zëri i padrejtësisë që bërtiste aq fort, sa nuk munda më të rrija në skaj të ngjarjeve.

Sabile Keçmezi-Basha - Deputete e Parlamentit të Kosovës (2002-2005)

Sepse ndonjëherë, politika nuk është sallon për ata që kanë ambicie, por është arenë ku thirren edhe ata që nuk kanë kërkuar kurrë lavdi – vetëm sepse nuk mundën të mbyllin sytë. Dhe kur ajo të fton në emër të së drejtës, të njerëzores, të lirisë, atëherë nuk është më zgjedhje, por përgjegjësi. Kështu ndodhi edhe me mua. Nuk e desha politikën – por ajo, me të gjitha peshat dhe plagët e saj, erdhi dhe u bë pjesë e jetës sime. Ishin kohë të vështira, kohë që s’harrohen lehtë — kohë kur ajri ishte i rëndë nga frika, e rrugët mbusheshin me heshtje të trishtuar, si të përgatitura për ndonjë stuhi. Ishin ditë kur nata zgjaste më shumë se orët, e drita e mëngjesit nuk mjaftonte për të shuar ankthin e një populli të lodhur nga padrejtësitë. Në ato çaste të rënduara nga peshat historike, nuk ishte fama ajo që të thërriste, as pushteti — ishte një zë i brendshëm, një thirrje që vinte nga thellësia e ndërgjegjes, që s’të linte të qetë, që të trazonte shpirtin në çdo orë të ditës e të natës. Ishte një zë që të kujtonte se në kohë të errëta, të heshtësh është të pranosh. Dhe se, për një intelektual, për një shqiptar që e ndien veten pjesë të këtij dheu, nuk ka nder më të madh sesa të jetë në anën e qëndresës — jo me armë, por me fjalë; jo me urrejtje, por me të vërtetën si mburojë.

Ishte koha kur fjala duhej të bëhej fortifikatë, kur mendimi i lirë ishte akt guximi, dhe kur çdo hap i ndershëm në shërbim të së drejtës kishte peshën e një përkushtimi të shenjtë. E në ato rrethana, puna që duhej bërë nuk ishte më çështje profesioni, por një akt i domosdoshëm i ndërgjegjes kombëtare. Të mos veproje, do të thoshte të tradhtoje vetveten, të mohoje rrënjët dhe të heshtje përballë vuajtjes së të tjerëve. E kështu, në atë heshtje të rëndë që e shoqëron secilën periudhë të trishtuar historike, zëri i brendshëm bëhej udhërrëfyes. Dhe ti ngriheshe – jo sepse nuk kishe frikë, por sepse ndjeje se kishte ardhur koha ta mbaje barrën e fjalës, të dijes, të përgjegjësisë që lind nga vetëdija se je shqiptar, dhe se nuk mund të rrish në hijen e ngjarjeve, kur atdheu yt kërkon zërin, zemrën dhe përkushtimin tënd.

Ne kaluam nëpër rrugë të gjata të dhimbjes kolektive, nëpër kthesa të errëta të historisë, ku çdo hap ngjante me një betejë për mbijetesë. Ishim dëshmitarë të një kohe që e gërryente shpirtin, ku frika ishte bërë shoqëruese e përditshme dhe heshtja më shumë se mendim – ishte mbijetesë. E në një rrugëtim të tillë, ku çdo dritare dukej e mbyllur dhe çdo shpresë duhej fituar me mund, të qëndroje duarkryq, duke pritur që gjërat të ndreqeshin vetvetiu, ishte thjesht e pafalshme. Ishte një heshtje që barazohej me nënshtrim, një pritje që mund të kthehej në brengë për gjithë jetën.

Ndaj, kur u formua Lidhja Demokratike e Kosovës, ajo nuk më dukej vetëm një strukturë politike – ajo ishte frymëmarrja e parë e lirisë, ishte rrahja e parë e zemrës së një kombi që po kërkonte veten pas dekadash të gjata mohimi. Ishte zëri i shumëkujt që s’kishte mundur të fliste më parë, ishte shpresë që zgjatej dorën drejt së nesërmes. E në atë moment të kthesës historike, të mos jepja kontributin tim do të ishte si të mohoja vetveten. Sepse unë nuk mund të qëndroja përjashta, si vëzhguese e ftohtë e një procesi që prekte vetë shpirtin e popullit tim. Ndjeva se ishte detyrim moral, shpirtëror dhe kombëtar që të bëhesha pjesë e asaj lëvizjeje – që nuk ishte thjesht politike, por thellësisht njerëzore dhe historike. Ishte një thirrje që vinte nga gjaku i të parëve dhe nga shpresa e fëmijëve, një thirrje që nuk mund të injorohej. E unë u përgjigja, jo për lavdi, por sepse liria kërkon pjesëmarrje, dhe e ardhmja nuk ndërtohet nga ata që presin, por nga ata që guxojnë të ecin edhe kur rruga është e mbuluar me mjegull.

Ajo lëvizje, që po merrte formë në zemrën e një populli të lodhur, por të pathyer, ishte më shumë se një organizim politik — ajo ishte një front i madh shprese dhe përkushtimi, një hapësirë ku u bashkuan zërat dhe duart e shumë intelektualëve të kohës, të cilët kishin vendosur ta shndërronin fjalën në veprim dhe heshtjen në qëndresë. Ishte një kohë e ngarkuar me përgjegjësi, ku secili prej nesh ndjente barrën e historisë mbi supe dhe i përgjigjej asaj me përkushtim, jo për lavdi personale, por për t’i dhënë kuptim dhimbjes kolektive që kishim trashëguar brez pas brezi. Në atë përpjekje të përbashkët, unë nuk udhëhiqesha vetëm nga bindjet e mia, as vetëm nga ngjarjet që ndodhnin përreth. Më udhëhiqte një zë i brendshëm, i thellë, i njohur dhe i shenjtë — ishte zëri i babait tim. Ai nuk ishte më pranë me trup, por prania e tij më ndiqte në çdo hap, në çdo vendim. Fjalët e tij tingëllonin në mendjen time si urdhër dhe bekim njëkohësisht: "Mos u ndal, bijë. Ec përpara. Ëndrra jonë nuk duhet të mbetet peng i kohëve të errëta." Ishte një thirrje që vinte nga gjaku, nga dheu, nga amaneti.

Dhe isha aty – gjithmonë aty ku më thërriste nevoja, ku ndjenja e përgjegjësisë më udhëzonte pa më pyetur për lodhjen apo frikën. Isha në çdo cep të përpjekjes, në çdo tubim e në çdo protestë, në tryeza diskutimesh dhe në rrugët ku zemra e popullit rrihte fort nga ankthi e shpresa. Ishte një kohë e mbushur me tension, por edhe me një lloj madhështie të heshtur — sepse kur populli ngrihet në këmbë, edhe heshtja e tij është britmë. Isha pjesë e çdo demonstrimi ku fjala nuk kishte më nevojë për mikrofon, sepse syri, duart e ngritura, dhe përplasja e hapave nëpër rrugë flisnin më shumë se çdo oratori. Ishte një epokë që e kërkonte praninë tonë, e kërkonte zemrën tonë të angazhuar, sepse po lindte një kohë e re, nga dhimbja dhe nga përkushtimi i shumë brezave.

Pastaj ndodhi ajo që e ndienim si një hije që na afrohej — ndodhi lufta. E tmerrshme, e rëndë, therëse deri në palcë. Një stuhi që përfshiu çdo shtëpi, çdo zemër, çdo rrëfim. Dhe megjithatë, në atë stuhi, populli ynë nuk u përkul. Ai e kishte bërë mendjen gur — se kthim prapa nuk do të kishte më. Kishim kaluar cakun ku frika e humbjes ishte më e vogël se dhimbja e jetesës pa liri.

Në mes të atyre ditëve të zeza, ku retë e luftës e mbulonin qiellin, ndriçonte diçka që nuk mund të shuhej — ishte vendosmëria jonë, ishte besimi i palëkundur se kjo tokë meriton paqe, dinjitet, liri. Dhe pas shumë vuajtjesh, pas shumë plagësh që ende nuk janë mbyllur, erdhi ajo ditë e madhe — erdhi liria. Si një mëngjes pas një nate të gjatë dhe të ftohtë, si një dritë që shpërthen prej brenda. E ardhur jo si dhuratë, por si fryt i qëndresës dhe i besimit se edhe kur gjithçka duket e humbur, shpresa e një populli që nuk dorëzohet është më e fortë se çdo errësirë. Dhe ishte një moment që e ndjeva si nder të thellë, një çast që mbante brenda vetes jo vetëm emocione personale, por edhe jehonën e një rruge të gjatë të përpjekjeve kolektive. Kur Partia Demokratike e Kosovës më propozoi të jem deputete në Parlamentin e Kosovës — në atë kuvend të sapolindur, që për herë të parë gëzonte njohjen ndërkombëtare — ndjeva se historia më kishte ftuar të bëhem pjesë e saj jo vetëm si dëshmitare, por si pjesëmarrëse aktive në ndërtimin e së ardhmes.

Ishte një përzgjedhje që nuk e përjetova si privilegj personale, por si një përgjegjësi të madhe, të lindur nga besimi i atyre që më njihnin, nga rruga që kisha ndjekur, nga fjalët që kisha thënë, dhe nga angazhimi im i pandërprerë në momentet më të rëndësishme të lëvizjes sonë për liri. Ajo ftesë nuk ishte thjesht një vend në një institucion – ishte një thirrje për të qenë zëri i atyre që kishin heshtur gjatë, për të bartur në sallën e Kuvendit dhimbjet dhe shpresat e një populli që kishte sakrifikuar gjithçka për të ardhur deri këtu.

Parlamenti i Kosovës, tashmë i njohur ndërkombëtarisht, ishte më shumë se një strukturë shtetërore: ai ishte simboli i një epoke të re, i një identiteti të rikthyer, i një shpirti që nuk u thye përkundër gjithçkaje. Dhe të jesh pjesë e tij, në ato fillime të brishta por plot dritë, do të thoshte të bëheshe bashkudhëtar në rrugën e shtetndërtimit, të jepje kontributin tënd në artikulimin e dinjitetshëm të vullnetit qytetar.

E ndjeva atë emërim si një vazhdimësi natyrale të angazhimit tim – nga protestat në rrugë, nga fjalët e shkruara në revistat tona shkencore, nga heshtjet e dhimbshme të luftës – deri te një sallë ku fjala kishte peshë ligjore, ku shpresat përktheheshin në vizion institucional. Ishte një nder që më frymëzoi, por mbi të gjitha, një përgjegjësi që e mbajta në shpirt si një borxh ndaj atdheut tim, ndaj brezave që sakrifikuan, dhe ndaj ëndrrës sonë për një Kosovë të lirë, të drejtë dhe të ndritur. Edhe sot, pas kaq vitesh, kur kujtoj atë çast solemn, më mbushen sytë me lot – jo nga pikëllimi, por nga një ndjenjë që u përziente në mënyrë të çuditshme: krenari dhe dhimbje, gëzim dhe mall, si dy lumenj që derdhen në një det të thellë emocionesh. Ishte dita kur u ngritëm në këmbë, me dorën mbi zemër dhe me fjalën e betimit që dilte nga shpirti, jo vetëm nga goja. Ishte momenti kur ndieja se historia më kishte mbështjellë me mantelin e saj dhe më kishte vendosur në një vend ku rrallëkush arrin – në një kohë kur ëndrrat e shekujve merrnin formë të gjallë.

Duke dhënë betimin, sytë më ishin lagur dhe zemra më rrihte fuqishëm, sepse në atë çast, përpara meje nuk ishte thjesht një Kuvend, as një sallë e thjeshtë parlamentare. Para meje më dukej sikur qëndronte figura e babait tim, i përgjakur, por i qëndrueshëm, i heshtur, por që fliste me vështrimin e përjetësisë. E dëgjoja në thellësi të ndërgjegjes zërin e tij të butë por të pathyeshëm: “Ja, bija ime, kjo është ajo që e kemi ëndërruar, kjo është ajo që e kemi gjakuar me shekuj. Mbaje me dinjitet, ruaje si dritën e syrit. Sepse liria nuk dhurohet, as nuk jepet si lëmoshë – ajo fitohet me plagë, me sakrifica të mëdha, me zemra që nuk pranojnë të nënshtrohen.”

Dhe ato fjalë, edhe pse të paartikuluara me zë, mbetën brenda meje si një amanet i shenjtë. Ishin një kujtesë e gjallë se ajo çka po betoheshim për ta mbrojtur nuk ishte thjesht një shtet apo një flamur, por dinjiteti i një populli që kishte qëndruar përballë historisë me kokën lart. Ishte shpirti i atyre që nuk jetuan për të parë këtë ditë, por që jetuan për ta bërë të mundur. Ishte kujtimi i burrave dhe grave që shkuan pa zë, por me gjurmë të thella. Dhe kështu, çdo herë që e rikujtoj atë betim, më duket sikur koha ndalon për pak, dhe më përqafon një zë nga e kaluara që më thotë: “Mos harro përse jemi ngritur.” Dhe nuk mund të harroj. Sepse ka çaste kur lotët s’janë shenjë dobësie, por janë rrjedha e një historie të fituar me gjak, e një ëndrre të bërë realitet nën dritën e flijimit.

Jo, nuk ishte e lehtë. Asgjë që vlen në këtë jetë nuk vjen pa mund, pa përplasje me pengesa dhe pa përkulje për të marrë frymë para se të ngrihesh sërish. Edhe pas shpalljes së Republikës, rruga jonë nuk u bë e sheshtë – përkundrazi, ajo vazhdoi të jetë e ngarkuar me sfida, me pritje dhe me zhgënjime herë pas here. Por mbi të gjitha, ajo ishte një rrugë që ndizej nga një dritë e brendshme – gëzimi i thellë dhe entuziazmi i pashoq që ndienim, sepse tashmë po punonim për vendin tonë si njerëz të lirë, si bij dhe bija të një Republike që më në fund e kishte marrë zërin e vet në tryezën e kombeve.

Ishte një ndjenjë që s’mund të përshkruhet me fjalë të zakonshme – një përmbushje e ngrohtë, e thellë, që vinte nga vetëdija se po realizonim amanetin e shumë brezave që kishin dhënë jetën e tyre për këtë ditë. Ata që kishin rënë pa parë lirinë, tashmë jetonin nëpërmjet nesh, nëpërmjet çdo fjale që shqiptonim lirisht, çdo diskutimi që zhvillonim pa frikë, çdo ligji që hartonim për një shtet që më në fund ishte i yni.

Të ulesha në Parlamentin e Republikës së Kosovës, krahas shokëve dhe shoqeve të mia, ishte një çast që më mbushte me krenari, por edhe me një ndjenjë përulësie ndaj të gjithë atyre që nuk patën fatin të uleshin aty, por që kishin ndriçuar rrugën me gjakun dhe guximin e tyre. Tani, mbi supet tona qëndronte përgjegjësia e madhe për të ndërtuar ligje që do të formësonin të ardhmen e një populli të shumëvuajtur, që për shekuj ishte përballur me mohimin, por që kurrë nuk kishte humbur shpresën. Ishte një kohë ku fjala kishte vlerë dhe ku çdo germë e saj ishte gur themeli për një shtet të ri. Dhe në atë hapësirë të lirisë së sapo fituar, puna jonë nuk ishte thjesht funksion – ishte mision, ishte nder, ishte obligim moral ndaj historisë dhe brezave që do të vijnë. Sepse, siç thoshin të vjetrit tanë, liria fitohet me sakrificë, por ruhet me urtësi, përkushtim dhe dashuri të thellë për vendin. Dhe ne ishim aty për ta dëshmuar këtë – me fjalë të lira, me zemra të hapura dhe me duar të gatshme për të ndërtuar.

GM: Cilat mirënjohje dhe çmime që keni marrë kanë pasur ndikimin më të madh në rrugëtimin tuaj profesional dhe personal? A mund të ndani momente ose histori të veçanta që lidhen me disa prej tyre?

SB: Oh, gjatë rrugëtimit tim kam marrë shumë çmime, shpërblime, mirënjohje e lavdata – secila si një ndalesë e vogël në udhën e gjatë të përkushtimit, si një dorë që të prek lehtë në shpatull dhe të thotë: “Vazhdo, e ke bërë mirë.” Janë të shumta, më shumë sesa që mund t’i rendis me kujdes në këtë çast, dhe për këtë më vjen keq – jo pse dua t’i fsheh, por sepse vetë koha nuk më lejon t’i përmend të gjitha ashtu siç do të meritonin.

Shpërblimi “Penda e Artë” për tekstin më të mirë të “Akordeve të Kosovës”, 1987

Por ajo që i bën edhe më të veçanta shumë prej tyre, është fakti se kanë ardhur në mënyrë të papritur – pa paralajmërim, pa ceremoni të mëdha, pa ndonjë pritshmëri të ndërtuar paraprakisht. Ishin dhurata të heshtura, si rrezet e para të diellit pas një nate të gjatë, si një lule që çel pa zhurmë në dritaren tënde. Dhe pikërisht pse nuk i prisja, ato çmime dhe mirënjohje më prekën më thellë – sepse vinin si dëshmi e heshtur se diku, dikush, pa zhurmë, kishte vërejtur përpjekjen, qëndrimin, fjalën, veprën time. Ndoshta ishte pikërisht ajo paprituria që u jepte një ndjesi të veçantë – një lloj gëzimi të qetë, që nuk kërkon bujë, por thjesht ndriçon zemrën. Sepse më shumë sesa për medalje apo diploma, unë kam punuar për bindje, për ideale, për ndjenjën se jeta merr kuptim kur e vendos veten në shërbim të diçkaje më të madhe. Dhe kur ajo përpjekje gjen jehonë te të tjerët, edhe në heshtje, atëherë ajo shpërblen më shumë se çdo fjalë e shkruar mbi letër.

Prandaj, edhe pse nuk mund t’i rendis të gjitha, i mbaj në zemër si gurë të çmuar kujtese, si dëshmi se puna e ndershme, e bërë me përkushtim dhe pa zhurmë, gjithmonë gjen rrugën për të prekur të tjerët – ndoshta jo menjëherë, por gjithmonë në kohën e duhur. Që në bankat e shkollës fillore e më pas gjatë viteve të shkollës së mesme, fjala e shkruar ishte shoqëruesja ime më e afërt – një hapësirë ku mendimet e mia të njoma gjenin formë në poezi, në ese, në tregime të vogla që lindnin nga një ndjesi e sinqertë për botën që më rrethonte. Ato shkrime, të thjeshta e spontane, nuk synonin lavdi – ishin thjesht zëri im, fëmijëror e i sinqertë, që kërkonte të dëgjohej. Megjithatë, nuk kaluan pa u vërejtur. Shpeshherë shpërbleheshin me çmime, me mirënjohje, me një buzëqeshje të veçantë nga mësuesit apo një vështrim respekti nga shokët e shoqet. Dhe ndonëse ato çmime nuk ishin të mëdha në kuptimin formal, kishin peshë të madhe në botën time të brendshme – më jepnin një ndjenjë vlerësimi, më ushqenin besimin se fjala ime kishte kuptim.

Ishte një kohë kur edhe një fjalë lavdëruese nga një mësuese, edhe një shkrim i lexuar para klasës, krijonin një ndjesi të papërshkrueshme – si një dritë e vogël që ndizej në brendësinë time dhe më shtynte të vazhdoja të shkruaja, të mendoja, të ëndërroja.

Sabile Keçmezi- Basha, MKRS i ndan çmimin jetësor “Azem Shkreli”

Por më pas, erdhën vitet e studimeve – një etapë krejt tjetër në jetën time, kur fjala poetike dhe krijimtaria e lirë iu nënshtruan heshtjes së disiplinës akademike. Ishte një kohë përqendrimi, përthithjeje të thellë të dijes, një periudhë e përkushtuar vetëm për të mësuar dhe për të përfunduar me dinjitet rrugën e studimeve. Aty krijimtaria nuk u shua, por u tërhoq përkohësisht në heshtje – si një burim që pret të mbushet sërish me përvojë, me kuptim më të thellë, për të shpërthyer një ditë në një formë më të pjekur, më të ndriçuar nga përvoja dhe njohja.

Në këtë mënyrë, udhëtimi im me fjalën nisi si një lojë e bukur fëmijërie, vazhdoi si një mënyrë për të ndërtuar identitetin tim të brendshëm, dhe më pas u bë pjesë e një strukture më të thellë, më të qëndrueshme – ku fjala nuk ishte më vetëm shpërthim ndjesor, por një vegël që kërkonte të kuptonte botën dhe ta ndryshonte atë me përkushtim. Veprimtaria ime e mëvonshme, ajo punë e heshtur por e përkushtuar, që rridhte natyrshëm nga bindja se fjala ka fuqi, se angazhimi ka vlerë dhe se përkushtimi ndaj atdheut dhe dijes është një mision jetësor, solli me vete edhe çmime e mirënjohje të reja.

Në vitin 2008, së bashku me bashkëshortin tim, pata nderin të marrim çmimin “Ambasador i Paqes”, një simbolikë e thellë që nuk ishte vetëm dekoratë, por një vlerësim për përpjekjet tona të përbashkëta në ndërtimin e urave të mirëkuptimit dhe të bashkëjetesës në një kohë sfiduese. Po ashtu, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve më nderoi me çmimin jetësor “Azem Shkreli”, një çmim që cilësohej si “Nobeli i Kosovës” për letërsi – dhe për mua ai ishte më shumë se vlerësim: ishte një rikthim i heshtur tek rrënjët e pasionit tim të hershëm për fjalën, për artin dhe për të bukurën që lind nga thellësia e shpirtit.

Mirënjohje të shumta më janë dhënë ndër vite – secila një dëshmi e heshtur se rruga që kisha ndjekur nuk ishte e kotë. Shoqata e të Burgosurve Politikë të Kosovës më ka nderuar vazhdimisht, dhe kjo mbetet një nga mirënjohjet më të ndjera, sepse ajo nuk vjen vetëm si vlerësim profesional, por si bashkëndarje e dhimbjes, e kujtesës dhe e qëndresës së një populli. Po ashtu, shoqata studentore më ka falënderuar për përkushtimin tim në mësimdhënie, për çdo përpjekje që bëja për të ndezur tek të rinjtë dashurinë për dijen dhe të vërtetën. Instituti i Historisë, tempulli i kujtesës sonë kolektive dhe i së vërtetës së shkruar me fjalë dhe fakte, ka gjetur të arsyeshme të më nderojë me një mirënjohje për kontributin tim shkencor. Ky vlerësim nuk është thjesht një çmim i radhës apo një trofe për të stolisur një mur, por një dëshmi e rrugëtimit tim në kërkim të së shkuarës, një ndalesë e bukur në udhëtimin tim akademik.

Në atë mirënjohje gjej jo vetëm fjalë falënderimi, por edhe jehonën e netëve të gjata mbi libra, të hulumtimeve të palodhura nëpër arkiva, të dilemave që shoqërojnë çdo studiues që kërkon të zbulojë thelbin e së vërtetës historike. Aty gjej praninë e një dialogu të heshtur me brezat e kaluar, dëshmitarët e kohërave të vështira, dhe një përkushtim të thellë për të ruajtur të vërtetat që rrezikojnë të zbehen nga harresa. Të nderohesh nga një institucion që i kushtohet ruajtjes së kujtesës kombëtare, është një ndër format më të ndjera të vlerësimit. Është si të të thotë historia vetë: "Të dëgjova, të pashë, dhe ta njoh punën." E në atë moment, çdo përpjekje merr kuptim, çdo fjalë e shkruar bëhet gur themeli në ndërtimin e një trashëgimie që do të flasë për ne kur ne të mos jemi më.

Në fushën letrare, gjithashtu, më janë dhënë çmime që përbëjnë kurorën e një dashurie të kahershme për fjalën e shkruar. Ndër to, “Penda e Artë”, fituar në kuadër të manifestimit “Akordet e Kosovës”, mbetet si një tingull i gëzueshëm në simfoninë e jetës sime krijuese.

E shumë të tjera – çmime, mirënjohje, fjalë të ngrohta që nuk i kam kërkuar kurrë, por që kanë ardhur si dritë e butë në udhën time, duke më kujtuar se puna e ndershme, edhe kur nuk bëhet për duartrokitje, sërish gjen jehonën e saj në zemrat dhe kujtesën e njerëzve. Dhe kjo, në vetvete, është shpërblimi më i bukur që mund të marrë njeriu në këtë jetë.

GM: Në Zemra Shqiptare, përveç shumë materialeve, keni publikuar edhe një numër të madh udhëpërshkrimesh nga vende të ndryshme. Cilat prej tyre do t’i veçonit si më mbresëlënëse?

SB: Po, kam pasur fatin dhe nderin të botoj shumë — dhe kjo falë mirëkuptimit, mikpritjes dhe përkrahjes tuaj të përzemërt, që gjithmonë më keni ofruar me bujari hapësirë për të prezantuar fjalën time para lexuesve të platformës së dashur “Zemra shqiptare”. Ajo dritare virtuale është bërë për mua një shtëpi e ngrohtë ku fjala ime ka gjetur strehë, ku ndjesitë, kujtimet, përjetimet dhe mendimet kanë marrë formë dhe janë ndarë me lexuesin me dashuri dhe sinqeritet.

Në rrjedhën e jetës, unë dhe bashkëshorti im kemi udhëtuar shumë — në kërkim të dritës, njohjes, kulturave të reja dhe peizazheve që pasurojnë shpirtin. Dhe vërtet, kemi parë vende të mrekullueshme, vende që mbartin historinë e tyre në gurë, në rrugë, në njerëz. Por ajo që e bën çdo udhëtim të paharrueshëm nuk janë vetëm bukuritë që sheh, por çastet që të bëjnë të qeshësh me zemër, ato momente kur ndodh diçka e papritur, e pazakontë — një skenë që nuk ishte në itinerar, një copëz teatri e jetës së përditshme, ku njeriu zbulohet në tërë natyrshmërinë e tij.

Edhe sot, kur rikujtojmë ato udhëtime, shpeshherë ndalemi tek ato çaste të papritura që na kanë shkaktuar të qeshura të sinqerta — jo vetëm si një akt humori, por si një çlirim i gëzimit që sjell jeta kur nuk e merr vetveten shumë seriozisht. Dhe pikërisht ato skena të vogla — ndonjë takim i çuditshëm, ndonjë keqkuptim gjuhësor, ndonjë rrethanë që shndërrohej në komedi — kanë mbetur në kujtesë si thesare të vogla të udhëtimit, si teatër i jetës që luhet pa skenar, por mbetet përjetë në zemër.

Ndaj, edhe fjala e shkruar që më është dhënë mundësia ta ndaj me lexuesin, buron nga ajo përvojë e pasur e jetës: nga rrugët që kam kaluar, njerëzit që kam takuar, nga qeshjet që kanë ndriçuar shpirtin edhe në ditë të lodhshme. Dhe për këtë, falënderimi im është i thellë — për ata që më kanë dhënë fjalës hapësirë, dhe kujtimit një vend për të lulëzuar.

Ishin kohë të tjera ato kur udhëtonim ne — kohë më të vështira, por çuditërisht më të  këndshme, më njerëzore në ritmin e tyre, më të pasura në thjeshtësinë që mbartnin. Në ato fillime të përvujta të rrugëtimit tonë, udhëtonim me autobusë, nga një qytet në tjetrin, nga një kufi në tjetrin, duke bartur me vete jo vetëm valixhet, por edhe një mall të thellë për të parë më shumë nga bota, për të prekur vende të panjohura, për të njohur kultura të reja e për të kthyer kujtime që do t’i ruanim si pasuri shpirtërore.

Sabile Keçmezi- Basha, në bibliotekën e Hemingway-it, Key West, 2018

Autobusët e asaj kohe nuk ishin thjesht mjete udhëtimi — ishin hapësira të gjalla ku njerëzit ndanin bukë, fjalë dhe ëndrra, ku udhëtimi nuk matet me kilometra, por me biseda të rastit dhe dritare që hapnin pamje të reja mbi botën. Ishin rrugë që zgjateshin me orë të tëra, por që në mendjen tonë përvijonin kujtime që edhe sot ndriçojnë si dritë të buta në horizontin e kujtesës.

Më vonë, me kalimin e kohës, blerja e një veture të përdorur ishte një hap i vogël drejt pavarësisë — një liri e re që na lejoi të udhëtonim me ritmin tonë, të ndaleshim aty ku zemra na thoshte, të kthenim mbrapa pa frikë e të ndryshonim itinerarin sipas kapriçove të ditës. Ajo veturë nuk ishte vetëm mjet transporti, por shkëndijë e një përmirësimi të vogël në jetën tonë, dëshmi e një rruge që po hapej, ndonëse ngadalë.

Dhe pastaj, pas luftës, kur jetesa filloi të marrë frymë më lirshëm, me rritjen e standardit dhe hapjen e më shumë mundësive, udhëtimet tona morën një tjetër formë — agjencitë turistike u bënë pjesë e rrugëtimit tonë, duke na lehtësuar organizimin, duke na ofruar rehati dhe qetësi që dikur nuk i kishim njohur. Tani gjithçka sigurohej paraprakisht: bileta, hotele, guida, çfarë të duhej. Ishte një kohë e re, një formë tjetër e udhëtimit — më e  strukturuar, më e sigurt, por në një farë mënyre edhe më e heshtur.

Sabile Keçmezi-Basha, me bashkëshortin. Tefik Basha, para Sfinksit dhe Piramidat (Kajro), 2004

Sepse ndonjëherë, komforti i plotë nuk e zëvendëson emocionin e papriturës, hijen e lodhjes së bukur, aromën e thjeshtësisë që e bënte çdo udhëtim një aventurë. Dhe kështu, kur sot kujtoj ato rrugë, ato ndalesa, ato autobusë që gumëzhinin nga zërat e udhëtarëve, e ndiej se, ndonëse koha na solli komoditetin, ajo që mbeti më e bukur është vetë kujtesa e asaj kohe që dinte të kënaqej me pak, e që në mungesë të luksit, kishte pasuri të madhe në zemër. Çdo vend që kemi prekur në udhëtimet tona ka pasur bukurinë dhe shpirtin e vet të veçantë — një peizazh, një aromë, një tingull që mbetet si melodi e qetë në kujtesë. Por ka disa udhëtime që shkojnë përtej vizitës, që nuk maten me kilometra, por me dridhje të brendshme, me ndjesinë e të qenit pjesë e diçkaje më të madhe se vetja.

Ta zëmë, kur shkuam për herë të parë në Tiranë, në vitin 1992… Ishte një udhëtim që nuk matej me kilometra, por me mallin e mbledhur ndër vite. Tiranën nuk e vizitonim vetëm si qytet, por si ide, si ëndërr të përmbysur e risjellë në jetë. Kufiri i padukshëm që dikur na ndante, atë ditë nuk ekzistonte më. Në çdo hap të parë mbi tokën e Shqipërisë, dukej sikur rrënjët tona po lidheshin me trungun e lashtë të kombit.

Rrugët e qytetit, edhe pse të thjeshta, na prisnin me një përqafim të heshtur, me dritën e një agimi të vonuar. Në sytë e njerëzve, lexonim të njëjtën mallëngjim, si të shihnim pasqyrën e vetes sonë, që prej kohësh priste këtë takim.

Sabile Keçmezi-Basha, Muri i Lotëve, Jerusalem, 2007

Pastaj një vizitë që la mbresa të pashlyeshme ishte në Key West, atje ku toka i flet detit me qetësinë tropikale, ndjehej si një fund i ëmbël i botës — si një vend ku koha ngadalëson ritmin për të të lejuar të ndjesh çdo frymëmarrje, çdo rreze dielli, çdo valë që prek bregun me butësi. Shtëpia e Heminguejt është mikpritëse për miliona vizitorë. E pastaj, lumi Misisipi, me rrjedhën e tij të thellë e të ngadaltë, të bën të mendosh për kohët e shkuara, për legjenda, për rrëfime që rrjedhin bashkë me ujin e tij — sikur çdo valë të kishte një histori për të treguar.

E pastaj… Egjipti. Piramidat. Lumi Nil. Aty ndalesh, jo vetëm fizikisht, por në shpirt, sepse e ndjen që po ecën mbi gjurmët e përjetësisë. E ndjen zërin e mijëvjeçarëve që të flet nga rëra dhe guri. Dhe lumi Nil, ai gjigant i heshtur, rrjedh përkrah teje si një kujtesë që s’plaket kurrë — ujë që ka parë dinasti, ëndrra dhe rrënime, e megjithatë vijon të rrjedhë i qetë, i pathyeshëm.

Dhe mbi të gjitha, Jerusalemi — qyteti ku qielli ulet më pranë tokës, ku lutjet kanë peshën e historisë, dhe ku çdo hap është i mbështjellë me mister, dhimbje dhe shpresë. Aty, për një çast, të duket sikur ke hyrë në një botë tjetër, ku koha dhe përjetësia flasin me njëri-tjetrin nëpër rrugicat e lashta.

Në ato vende, ke ndjesinë se po përjeton një ëndërr që s’po guxon ta zgjosh, se je pjesë e një rrëfimi që ka nisur shumë më herët se ti. Dhe vetëm kur kthehesh në shtëpi, e lodhur nga rruga por e mbushur me përjetime, ndalesh dhe mendon: “Po, gjithçka që përjetova, ishte e vërtetë.” Një e vërtetë që ndoshta as vetë ëndrrat nuk do të kishin guxuar të jenë kaq të bukura.

GM: Si dhe në çfarë rrethanash u njohët me Tefikun, i cili më vonë do të bëhej bashkudhëtari i jetës suaj? A mund të na tregoni më shumë rreth asaj periudhe dhe përshtypjeve tuaja të para për të?

SB: Uh, sa thellë më kthyet pas në kujtime... në ato rrugë të hershme të jetës ku gjithçka kishte një shije tjetër, më të butë, më të ngrohtë, më të ndjeshme. Me Tefikun, bashkëshortin tim, mund të them pa asnjë teprim se njihemi prej një jete të tërë — si dy degë që kanë lindur nga e njëjta rrënjë, që janë rritur paralelisht në të njëjtën tokë shpirtërore, duke u forcuar nga stinët e njëjta.

Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Prishtinë, 2018

Jemi nga i njëjti vend, nga ato treva ku njerëzit njohin njëri-tjetrin përtej emrave, ku lidhjet ndërtohen natyrshëm, si uji që gjen shtigjet e veta nëpër dhe. Por ishte jeta — ajo rrjedhë e papritur që të çon larg për të të kthyer më pranë vetes — që na bashkoi përnjëmend. Unë shkova në Beograd për të ndjekur studimet, me kureshtjen dhe ndjenjën e përgjegjësisë për të ndërtuar një të ardhme që ishte ende vetëm vizion. Ai ishte atje më herët, duke ndjekur shkallën e tretë në Universitetin e Beogradit, tashmë i përkushtuar ndaj rrugës shkencore që kishte zgjedhur me dashuri.

Dhe aty, në një qytet të madh e të huaj, filloi të merrte formë një afërsi e thellë, një lidhje që më pas do të bëhej një bashkëudhëtim i gjatë i jetës, në të gjitha kuptimet — në jetë, në punë, në ëndrra të përbashkëta dhe në sfida që i përballuam bashkë. Ishte një fillim që nuk kishte pompozitet, por kishte një butësi të rrallë, një kuptim të heshtur që rritej nga dita në ditë, ashtu siç piqen gjërat më të qëndrueshme — ngadalë, por përjetësisht.

Kur e kujtoj atë kohë, më duket si një dritare e hapur drejt një jete që ende s’kishte nisur, por që premtonte shumë. Dhe në atë dritare, figura e Tefikut është gjithmonë aty — një shok, një partner, një udhërrëfyes dhe mbi të gjitha, një njeri me të cilin jeta ka marrë kuptim të plotë.

Që nga ai çast kur rrugët tona u kryqëzuan në mënyrë aq natyrale, ne kurrë nuk jemi ndarë — as në hapa, as në mendime, as në frymën e përbashkët që kemi ndarë për dekada me radhë. Nga ajo ditë e parë e njohjes, deri më sot, jeta jonë ka qenë një bashkëudhëtim i pandashëm, ku çdo arritje, çdo sfidë e kapërcyer, çdo gur i vendosur në themelet e së ardhmes, ka pasur dorën dhe frymën e tij në prapaskenë.

Sot, kur flas për biografinë time, për rrugëtimin tim profesional dhe njerëzor, për gjithçka që kam ndërtuar me përkushtim, nuk mund të mos ndalem tek ai — jo si një emër që qëndron pranë, por si forca e heshtur që ka qenë gjithmonë pas meje, si shtylla që ka mbajtur të drejtë kurrizin tim edhe në ditët më të vështira. Dhe nuk e them këtë për ndonjë lloj ndjeshmërie sentimentale — por sepse është e vërteta më e pastër dhe më e thellë që mbart jeta ime.

Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, Prishtinë,  2024

Pa të nuk do të isha kjo që jam. Sepse përkrahja e tij nuk ka qenë thjesht morale apo praktike — ka qenë frymëmarrje bashkë, besim i ndërsjellë, dhe një besëlidhje e pashkruar që më dha kurajë të ec përpara edhe kur rrugët ngjanin të mjegullta. Ai nuk kërkoi asgjë, por dha gjithçka — me qetësi, me besnikëri, me dashuri që nuk flet me fjalë të mëdha, por me veprime të vogla që ndërtojnë botë të tëra.

Ndaj, në çdo faqe të jetës sime, emri i tij është i pashkëputshëm, dhe në çdo arritje që mbaj në duar, ka edhe gjurmën e tij, që qëndron si firmë e padukshme mbi çdo sukses timin. Dhe kjo, për mua, është një ndër dhuratat më të mëdha që jeta mund të japë.

Sabile Keçmezi & Tefik Basha, Kalemegdan, Beograd 1972

Gjatë viteve të studimeve, ka pasur çaste që i mbaj mend jo për lehtësinë, por për peshën që mbartnin në shpirt. Ishin ditë të gjata e net të gjata edhe më shumë, kur lodhja më mbështillte si një tis i padukshëm, kur hapat më ngadalësoheshin nga dëshpërimi, kur duket sikur çdo përpjekje për të ecur përpara përplasej me një mur — murin e censurës, të padrejtësive të heshtura, të përjashtimit të butë, por të ndjeshëm, që ndjehej në vendet ku shkoja, në fjalët që nuk mund të thuheshin, në temat që nuk mund të prekej.

Në ato momente, kur gjithçka dukej më e largët dhe e paarritshme, Tefiku ishte drita që nuk fikej, forca e heshtur që më mbante në këmbë, krahu ku mund të mbështetesha pa pasur nevojë të shpjegohem, zëri që më pëshpëriste se kjo që po kalon është vetëm një segment i përkohshëm i një rruge më të gjatë. Ai nuk më dha vetëm fjalë — më dha qëndrueshmëri, më dha besim, më kujtoi që sakrifica është çmimi që paguajmë për të ardhmen që duam ta ndërtojmë.

Ai ishte ai lloj njeriu që qëndron përkrah pa kërkuar vëmendje, por që në heshtjen e tij më dhuronte kurajë, më rikthente shpresën se ditët që do të vijnë do të jenë më të buta, më të drejta, më të ngrohta, se përtej asaj mjegulle që më mbështillte përkohësisht, ekzistonte drita e një jete më të lirë, më të vërtetë.

Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, në shtëpinë tonë, qershor, 2024

Dhe sot, kur e kujtoj atë periudhë, e di me bindje të plotë: pa të, shumëçka do të ishte më e rëndë, më e gjatë, më e vetmuar. Ai nuk ishte thjesht një bashkëshort — ishte forca ime e brendshme, e mishëruar në një njeri që besonte në mua edhe kur vetë dyshoja. Dhe për këtë, mirënjohja ime është më shumë se fjalë — është një ndjenjë që e mbart në çdo faqe të jetës sime.

Tefiku, për mua, nuk është vetëm bashkëshorti im. Ai është më shumë se një emër — ai është vetë frymëmarrja ime, ajri i qetë që më mban gjallë në ditët e mira e në netët e vështira, oksigjeni im i shpirtit, forca e padukshme që më ka qëndruar pranë pa zhurmë, por me gjithë qenien.

Ai është çdo gjë që një grua mund të dëshirojë në jetën e saj për një bashkëudhëtar — jo vetëm për të qenë dorë për dore në rrugë të shtruara, por për të qenë krahë në stuhitë e jetës, shpresë në mjegull, dritë në errësirë.

Tefiku është engjëlli im mbrojtës — jo ai i mbështjellë me krahë mitikë, por ai që ecën pranë me hapa të butë, që hesht kur fjalët nuk mjaftojnë, që flet kur zemra ka nevojë për një zë, që më njeh edhe në çastet kur vetja më duket e panjohur. Ai më ka mbrojtur pa më mbyllur, më ka udhëhequr pa më komanduar, më ka dashur pa më zotëruar.

E për këtë, ndjej se jeta më ka dhënë një dhuratë të rrallë, një njeri që nuk është vetëm shoqërues në rrugë, por pjesë e imja, pjesë e frymës sime, pjesë e lutjeve që ndoshta i kam bërë që në kohë që s’i mbaj mend.

Tefiku, në thelb, është vetë kuptimi i fjalës bashkëjetë.

GM: Cilat janë disa nga momentet më të rëndësishme të jetës suaj deri më tani dhe pse i konsideroni të veçanta?

SB: Jeta me të është një festë që nuk ka nevojë për muzikë të lartë apo drita të ndezura, sepse gëzimi që sjell praninë e tij është i mjaftueshëm për ta ndriçuar çdo ditë. Që nga dita e parë, kur u bashkuan hapat tanë në udhën e përbashkët, jeta ka marrë një ritëm tjetër — më të butë, më të ndritshëm, më të thellë. Është një festë që nuk njeh fund, një kremtim i përhershëm i dashurisë së thjeshtë, të vërtetë, të qetë si mëngjeset që nisin me fjalë të buta.

Në kujtesën time janë gdhendur me qindra e mijëra çaste që do të meritonin të përmenden, që janë si yje në qiellin e jetës sonë — nga më të zakonshmet, që shndërroheshin në të pazakonta vetëm sepse ishim bashkë, deri te ato më të veçantat, që mbajnë brenda frymën e një epoke të përbashkët. Ka të qeshura që ende më jehojnë në shpirt, ka përqafime që ende i ndiej të freskëta si në ditën e parë. Ka net pa gjumë e ditë me dritë të tejdukshme, që nuk maten me kohë, por me ndjenjë.

Por janë aq shumë, sa fjalët duken të pamjaftueshme për t’i kapur të gjitha. Si petalet e një luleje që nuk shteron kurrë, kujtimet me të nuk numërohen, ato jetohen sërish sa herë që i kujtoj me zemër të butë. Dhe ndoshta kjo është dashuria më e vërtetë: kur çdo ditë e përbashkët është vetë një festë e heshtur, një falënderim i vazhdueshëm që jemi, që ekzistojmë bashkë, që ndajmë të njëjtën kohë, të njëjtin qiell, të njëjtën frymë.

Jeta me të, në thelb, është poezi që shkruhet vetë, çdo ditë, pa zhurmë — por me gjithë bukurinë e botës brenda saj.

Në galerinë e ngjarjeve që kanë ndriçuar jetën time si yje të pashuar, do të veçoja me gjithë ndjeshmërinë e zemrës ardhjen në jetë të fëmijëve të mi — momentet më të thella, më përmbajtësore dhe më të shenjta që një grua mund të përjetojë. Ndër to, lindja e Artës, që sot është jo vetëm një zonjë e vërtetë, por edhe një profesoreshë e nderuar e arkitekturës, e cila gëzon respektin e të gjithë atyre që e njohin — jo vetëm për dijen e saj, por për fisnikërinë e shpirtit dhe për përulësinë që bart në çdo hap të saj.

Por nuk është vetëm fakti që ajo është bërë një figurë e çmuar në fushën e vet ajo që më emocionon — është vetë momenti i ardhjes së saj në jetë, që e ruaj të freskët në kujtesë, si një çast që ka peshë të përjetshme. Ishte ditë lindjeje, dhe unë ndodhesha ende në shtratin e spitalit, e lodhur por e mbushur me ndjesi që nuk mund të përshkruheshin me fjalë. Në atë gjendje, me sytë e shpirtit të hapur për çdo ndjenjë, pashë një motër që hyri në dhomë me një buqetë madhështore lulesh — aq të bukura, sa dukeshin si të dalë nga një kopsht i parajsës.

Ndërsa e vështroja atë buqetë, zemra ime i foli mendjes me një ton ëndërrues: “O Zot, sa me fat është ajo grua që do t’i marrë këto lule...!” Ishte një mendim i çiltër, një përhumbje e butë që më bëri ta harroj për një çast dhimbjen, sfidën, trupin ende të rënduar nga përvoja e lindjes.

''Fëmijët tanë: Agon e Arta Basha (të dy arkitekta)''

Por motra goxha e moshuar, si të më kishte lexuar mendimin, u afrua ngadalë, m’u  ul pranë, më përkëdheli flokët me një butësi që vetëm duart e grave dinë ta dhurojnë, dhe me një buzëqeshje që kishte më shumë dritë se vetë lulet, tha:

— I ke lakmi këto lule, apo po më duket?

— Po, i thashë. Janë si të dala nga parajsa...

Dhe ajo, pa më lënë të mbaroj fjalën, m’i vendosi në krahë, si të më jepte vetë dritën e diellit, e tha:

— Po, këto lule janë për ju, e dashur...

Aty mbeta… e shtangur mes mrekullisë dhe dritës së atij çasti, me një ndjenjë që s’mund të përkufizohet ndryshe veçse: dashuri e pastër, jetë e re, dhuratë që vjen nga zemra e njeriut që të do dhe e pret me shpirtin plot gëzim.

Dhe ajo buqetë e luleve, edhe sot, në kujtesën time, nuk është thjesht një dhuratë, por simboli më i bukur i dashurisë, i jetës, i shpresës që çel së bashku me ardhjen e një fëmije në këtë botë.

Edhe për djalin tim, Agonin, që sot është bërë një arkitekt me emër, i njohur për mjeshtërinë dhe finesën në punën e tij, jeta na dhuroi një skenë të ngjashme dhe po aq të paharrueshme — një përjetim që ngjan me një përrallë që përsëritet, jo nga rastësia, por nga dashuria që di të japë gjithmonë me të njëjtin ritëm zemre.

Sikur jeta të kishte vendosur të më falte sërish të njëjtën ndjesi mrekullie, edhe kësaj here, pas lindjes së tij, ndodhi ajo që nuk kërkohej me fjalë, por që zemra e një gruaje e pret thellë në heshtje: një buqetë lulesh, një dhuratë e heshtur dashurie, një përqafim i ndritshëm në formën më të pastër të gjuhës së dashurisë. Ishte po ai gjest, po ajo përkujdesje që nuk ka nevojë për shumë fjalë, sepse flet vetë me aromën e luleve, me ngjyrat që sjellin gëzimin e një jete të re.

Në atë çast, ndonëse e dija tashmë skenarin, zemra ime sërish u drodh nga ndjenja e thellë, një përzierje mes lodhjes së mëmësisë dhe lumturisë së një dhurate që mbërrin pa zhurmë, por që lë jehonë të përjetshme. Skena u përsërit, por jo si kopje — ajo ishte si një këngë që e dëgjon për herë të dytë, dhe sërish të mbush me emocione të reja, sepse çdo fëmijë vjen me dritën e vet, me historinë e vet, me frymën që ndryshon gjithçka rreth teje.

''Familja ime – Zemra ime''

Agoni, ashtu si Arta, erdhi në jetën tonë si një shtyllë tjetër e dritës dhe e krenarisë, si një urë që lidh shpirtin tonë me të ardhmen. Dhe ajo buqetë, ai çast i butë pas lindjes, mbetet në kujtesën time jo thjesht si një kujtim i bukur, por si një simbol i dashurisë së palëkundur që ka udhëhequr çdo hap të jetës sonë familjare — një dashuri që e flet gjuhën e luleve dhe që mbetet përjetësisht e gjallë në çdo ngjyrë të kujtesës.

Diplomimi im në fakultet ishte pa dyshim një moment i rëndësishëm në jetën time, 

por ajo që më ka mbetur më thellë në zemër, është si e jetoi atë ditë Tefiku — me një gëzim që e kalonte timin, me një dritë në sy që fliste më shumë se çdo fjalë. M’u duk sikur ai e ndiente diplomimin tim si kurorëzim të përbashkët të një rruge të mundimshme, si një arritje që nuk ishte vetëm imja, por e jona, e një përpjekjeje që e kishim ndarë bashkë në çdo hap, në çdo ditë të vështirë e net të gjata studimi, pritjeje, shprese.

E më pas, avancimet tona — dhe sidomos ato të fëmijëve tanë — u shndërruan në gurë të çmuar kujtese, të skalitur me dashuri, përkushtim dhe mund. Janë arritje që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në zemrat tona, jo vetëm për shkak të rezultateve, por për shkak të rrugëtimit që i ka paraprirë, për përballjet, për sakrificat e heshtura, për ditët kur vetëm shpresa na mbante në këmbë.

Ka shumë momente prekëse, aq sa ndonjëherë, kur u rrëfejmë nipërve tanë për ato kohë, e ndiejmë veten si rrëfimtarë të një filmi — një film që ata e dëgjojnë me sytë hapur e me buzëqeshje, pa e ditur se çdo fjalë është e mbështjellë me një të vërtetë të përjetuar. Flasim me mburrje, jo nga mendjemadhësia, por nga ndjenja e thellë se kemi qenë dëshmitarë e pjesëmarrës të një kohe që nuk kthehet më, një kohe që formësoi karakterin tonë dhe e ndërtoi të ardhmen e atyre që sot ecin mbi shtigjet që ne i hapëm me mund.

Dhe është pikërisht ajo ndjenjë e brendshme, ajo krenari e butë dhe e sinqertë, që na bën ta jetojmë të kaluarën jo si nostalgji, por si frymëzim për të tashmen dhe për të ardhmen. Sepse në fund, kujtimet më të bukura nuk janë thjesht ngjarje — janë gurë të ngrohtë në themelet e dashurisë dhe jetës sonë të përbashkët.

Kjo është jeta jonë — një rrugëtim i mbushur me ngjyra të qeta dhe stuhi të përballuara, me ndalesa të bukura dhe kthesa të papritura, por që në fund, ngjan me një përrallë. Jo me ato që fillojnë me “një herë e një kohë” dhe përfundojnë brenda pak faqeve, por me një përrallë të jetuar, të shkruar ngadalë, me durim, me mund dhe me dashuri të palëkundur.

Çdo kapitull i saj është i shënuar me ndjenja të vërteta, me njerëz që kanë lënë gjurmë, me fëmijë që u rritën nën hijen e kujdesit dhe dritës së shpresës, me ditë që nisnin me përpjekje dhe mbylleshin me falënderim. E megjithëse pati net të gjata dhe sprova që kërkuan forcë të madhe, fundi i kësaj historie është i ndritur — një përfundim që nuk qëndron vetëm në të arriturat e jashtme, por në qetësinë e brendshme që ndiejmë kur shohim prapa dhe buzëqeshim me paqe.

Sepse po, kjo është jeta jonë, dhe nëse do ta përkufizoja me një fjali të vetme, do të thosha me zemër plot:

Është një përrallë e shkruar me shpirt dhe që ka përfunduar siç ëndërrojnë të gjitha zemrat — me dashuri, me kujtime të bukura, dhe me një lumturi që nuk ka nevojë për zhurmë, por që ndriçon qetë nga brenda.