Intervista » Marku
Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sami Repishtin, ish i burgosur politik (I)
E diele, 17.01.2021, 07:00 AM
INTERVISTË ME PROF. DR. SAMI REPISHTIN, ISH I BURGOSUR POLITIK (I)
EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU
I
nderuemi kolegu i im i ri Gëzim Marku:
Kam
marrë mesazhin tuej dhe kërkesen për nji intervistë; ju falenderoj
përzemërsisht . Jam i kenaqun që tregoni interesim për njoftime sa ma të plota
– e të sakta- për probleme historike shqiptare.
Ju
kërkoni gjykimin tim të ngjarjeve të së kaluemes sonë jo të largët, dhe akoma
të mbetuna ose në errësinën e plotë ose të pa qarta.
Dëshiroj
para së gjithash me vue në dukje nji gjykim timin në lidhje me historinë e
Shqipërisë dhe të shqiptarëve, gjykim që kam çfaqë në Parathanjen e vllimit
“Kur ‘Skënderbeu’ nuk asht historia e Skënderbeut” punim i profesorit të shquem
Ardian Ndreca.
Unë
shkrova sa ma poshtë:
“Duhet
pohue se në lidhje me historinë e Shqipënisë e të shqiptarëve duhet akoma shumë
punë, shumë kujdes dhe nji përgatitje profesionale prej historianit me
horizante të gjana. Shumë arkiva janë të pa hulumtueme mirë…Ka mundësi që
materialet e ruejtuna në ato arkiva të kenë paragjykime dhe të jenë arbitrare
kundrejt Shqipënisë dhe shqiptarëve. Sepse, në fund të fundit, kush ishim ne
për ‘osmanllinjtë’ ngadhënjyes? Nji masë ‘infidelësh’ që rezistoi për 25 vjet
me rradhë avancimin e hordhive të tyne….”. Nji luftë e përgjakshme për
dominimin e Europës….E njajta gja mund te thuhej edhe per arkivat sllave,
greke, (e italiane).
Ashtë
detyra e historianit të sotëm (ashtu si mund të quheni edhe ju) “…që për arsye
të objektivitetit duhet të përqendrohemi në shkrimin e ‘monografive’ tue lanë
punën e hartimit të plotë të historisë sonë për ditë ma të vona (kur të ftohen
gjakrat!” grupeve të ekspertëve, të instituteteve, qendrave kërkimore serioze
të epokave në studim, grupe që urojmë të jenë të çliruem prej ‘elementëve të
infektuem’ nga ideologjitë. Kështu, na tregojmë respektin tonë për “këte
profesion të vjetër dhe të nderuem”.
Me
këte frymë unë do të çfaqë gjykimin tim modest. (Sami Repishti)
__________
U
ndjeva i vogël, megjithatë e mora guximin të intervistoj Sami Repishtin, pastaj
kur më quajti ‘’koleg’’ u ndjeva edhe më i vogël!
Prof.
Dr. Sami Repishti jetoi Monarkinë, Fashizmin, Nazizmin dhe Komunizmin. Jetoi edhe
Burgjet dhe Kampet e Komunizmit. Në atdheun i tij, nën regjimin e ri, nuk
deshën njerëz të lirë dhe të ditur, por skllevër dhe injorantë. Sami Repishti
që në moshën rinore e kuptoi se jeta ka më shumë për të dhënë, përtej
ideologjisë kohë-ndaluese dhe vrastare komuniste. Atdheu ynë pothuaj përgjatë
historisë u gjend në krahun e gabuar, çdo çlirim çelte ferrat e reja të
robërisë.
Akti
rebel që pothuajse e vrau e çliroi, njëkohësisht. Si i ri, ai u ndërgjegjësua
për rolin e tij, nga dashuria për atdhe dhe etja për liri, një i ri me
ndjeshmëri të theksuar, besnik i vetëvetes, i jetës me dinjitet.
Sot,
ai është i shqetësuar që ende nuk ka një punë të organizuar për ta shqyer
perden e konspiracionit komunist. Ende sot, Shqipëria nuk e ka pranuar fajin
publikisht: ajo jeton me një ndërgjegje të rënduar. Kjo gjendje fluide frikëson
mendjet e ndritura që kanë përqafuar demokracinë. Në qoftë se vazhdojmë të
refuzojmë të përballojmë demonët e së kaluarës, brezat e ardhshëm do të pësojnë
rrjedhimet e pashmangshme.
Dr.
Repishti ka folur, ka shkruar, ka denoncuar pa kompromis këtë tragjedi që
shtrembëron çdo gjë dhe çdo mendim.
Pasiviteti
sot mundëson ushtrimin e dhunës kundër të pafajshmit e lejon kryqëzimin e
pafajshmërisë!
Zemrat
Shqiptare si ajo e Sami Repishtit nuk gjejnë ngushëllim derisa të gjendet një
përgjigje!
Sot,
ai jeton me shqetësimin se Shqipëria lëkundet në mes të së vjetrës që nuk jep
shpirt, dhe së resë pa fuqi për të lindur.
Sot,
ai ndjen dashuri për të gjithë, veçanërisht për heronjtë, dëshmorët e viktimat
e regjimeve totalitare në Shqipëri, dhe pa urrrejtje për të ata që gabuan dhe
ata që u mashtruan.
Repishti
është 95-vjeçar, por plot freski natyrale, gjë që ndeshet vetëm tek njerëzit e
rrallë, tek zemrat e mëdha shqiptare dhe mendjet e ndritura amerikane.
__________
Prof. Dr. Sami
Repishti lindi në Shkodër, Shqipëri, në vitin 1925. Në Shkodër kreu
studimet fillore e të mesme. Studimet universitare për histori moderne i filloi
në Universitetin e Firences, Itali.
Si
student 14 vjeçar ishte aktivizuar në demonstratat e 7 prillit 1939, dhe më
vonë në lëvizjen e rezistencës kundër pushtuesit fashist italian dhe nazist
gjerman. I zhgënjyer nga propaganda dhe ushtrimi i terrorit masiv komunist, ai
mbeti demokrat parimor dhe intelektual jo-konformist. Gjatë Luftës së Dytë
Botërore ai humbi babain, viktimë e terrorit fashist, dhe kushërinin, viktimë e
terrorit nazist. Që nga viti 1945, me ardhjen e pushtetit diktatorial
stalinist, ai u gjend në një situatë që impononte, politikisht e moralisht,
marrjen e një qëndrimi patriotik në lëvizjen klandestine anti-komuniste.
Me
arrestimin e tij, 22.10.1946 studenti Repishti ishte torturuar egërsisht për 14
muaj; më 27.11.1947, është dënuar me 15 vjet burgim të rëndë, Më 1949, nëna,
motra dhe vëllai, të mitur, u internuan në Berat, dhe Veliqot, Tepelenë,
viktima të komunizmit.
I
liruar nga burgu, 1.7.1956, punëtor krahu i përbuzur dhe i përndjekur, vendosi
të arratisej në Jugosllavi, 22.8.1959, duke lënë familjen në gjendje shumë të
vështirë.
Si
emigrant politik, u mbajt 11 muaj në izolim “incommunicado”, u dërgua në kampin
Gerovo, Kroaci, më pas u arratis për në Itali, 1.9.1961. Emigroi në Amerikë,
9.4.1962.
Në
Botën e Lirë, refugjati Sami Repishti iu nënshtrua një arsimimi rigoroz, dhe
fitoi diplomën B.A. (1964), dhe M.A. (1969) pranë Queens College, dhe Ph.D.
Universiteti “La Sorbonne”, Paris, (bursist i qeverisë franceze) dhe Graduate
Center of the City University of New York, (French, shkurt 1973).
Për
26 vjet me rradhë ka dhënë mësim në gjimnazet amerikane, kryetar i departamentit
për gjuhët e huaja (1974-1990) dhe pedagog i jashtëm pranë Adelphi University,
N.Y. (1972-1978).
Dr.
Sami Repishti është autor, kryesisht i dy vëllimeve:
“Pika Loti - Tregime burgu” (1997) dhe “Nën hijen e Rozafës - Narrativë e jetueme” (2004), bashkautor dhe publicist me shkrime për problemin e “Shqipërisë Lindore”, Kosova e lirë ishte leitmotivi i jetës së tij.
I
aktivizuar në lëmin politik, ai bashkëthemeloi e drejtoi disa organizata
shqiptaro-amerikane: prej të cilave ‘’Rinia Shqiptare-Kosovare në Botën e
Lirë’’ dhe ‘’Këshilli Kombëtar Shqiptar-Amerikan (N.A.A.C)’’, për shumë vite
kanë qenë dy grupimet politike më efektive në emigracion.
Në
vitin 1965, ka dëshmuar para Kongresit Amerikan, për probleme kombëtare
shqiptare, me lidhje të vazhdueshme me Departamentin e Shtetit dhe Shtëpinë e
Bardhë.
Prof.
Repishti është dekoruar disa herë nga qeveritë shqiptare, amerikane dhe
dardane.
Më
gjerësisht mbi jetën e vështirë dhe
botën shumë të pasur të Repishtit do të njiheni gjatë intervistës për Zemra
Shqiptare:
GM: Historia e jetës
suaj fillon me drama të njëpasnjëshme. Ju lutem, le të kthehemi pas në kohë. Mund të na flisni
për prindërit dhe familjen tuaj… deri në humbjen e babait nga torturat pasi u
arrestua nga fashistët…
SR:
“Unë vij nga nji familje shkodrane, e zbritun nga katundi Repishti, Malësia e
Madhe, Shkodër, rreth vitit 1750. Nga dokumentet arkivore rezulton se të parët
janë marrë me tregti.
Në
vitin 1878, gjyshi i im Haxhi Jusuf Repishti ka qenë arkëtar i Lidhjes
Shqiptare të Prizrenit, anëtar i Këshillit për Shkodrën dhe arkëtar i Lidhjes
në Shkodër. Ai ka qenë firmëtar i Memorandumit të Lidhjes drejtue Kryeministrit
anglez Lord Disraeli në Kongresin e Berlinit (qershor 1878) ku kërkohet
mbrojtja e tokave shqiptare nga sulmet serbo-malazeze e greke.
Baba
i im, Hafiz Ibrahim Repishti (1882-1943) ka krye studimet e nalta në
Universitetin e Istanbul-Turki për fe e filozofi islame dhe ka qenë vullnetar
në rrethimin e Shkodrës nga serbo-malazezët (1912-13). Ka shërbye në
administratën e re shqiptare dhe në zgjedhjet parlamentare të vitit 1923 ashtë
zgjedhë deputet i Shkodrës, në nji listë me At Gjergj Fishten, At M. Marlaskaj,
Luigj Gurakuqi e tjerë anëtarë të Organizatës “Ora e Maleve”, organizue nga
françeskanët në Shkodër.
Ka
qenë nji nga organizatorët e “Revolucionit borgjez” të qershorit 1924, dhe në
janar 1925 ashtë dënue me vdekje në mungesë nga presidenti i ri Ahmet Zogolli,
ma vonë Mbreti Zog I. I amnistuem në nandor 1925, ai ka heqë dorë nga politika
dhe ka shërbye si Imam në Shkodër.
Më
1939, ka kundërshtue okupacionin fashist Italian të Shqipërisë dhe ka refuzue
ofertën me sherbye si Myfti i Shkodrës. Në Gusht 1943, në nji operacion policor
në shtëpinë tonë, ashtë keqtrajtue nga fashistët dhe ka pësue nji krizë
hemorragjike në tru. Ka vdekë pak ditë ma vonë (shtator 1943). Baba i im ka
qenë nji antikomunist i pakompromis, studjues, patriot aktiv dhe kundërshtar i
rregjimit zogist që në fillim deri në fund. Ashtë deklarue “qytetar nderi” i
Shkodrës, gjatë viteve të demokracisë.
Nana
e ime, Hava Bushati, (1895-1980) vjen nga familja e “Bushatelinjeve” të
Shkodrës. Prindët e mi kanë qenë shumë koshient të rritjes sonë me nder e me
karakter.
GM: Do të përqëndrohemi
tek fëmijëria juaj dhe rinia e hershme. Çfarë kujtoni nga dy dekadat e para të
jetës suaj? Si ka qenë rinia juaj?
SR:
Familja e ime ka ba nji jetë relativisht të qetë dhe të kushtueme arsimimit të
fëmijve, e rritjes sonë normale. Kemi qenë gjashtë fëmijë, dhe të gjithë jemi
persekutue nga rregjimi komunist. Në vitin 1946, unë u arrestova dhe u dënova
me 15 vjet burg. Në vitin 1949, familja Repishti ashtë internue në Berat dhe ma
vonë në Tepelenë për qëndrime antikomuniste . Sot, të gjithë janë të vdekun!
Në
këtë pikepamje, unë kam qenë nji fëmij i privilegjuem, megjithëse vorfënia e
pergjithëshme e viteve të monarkisë veshtirësoi edhe jetën e familjes sonë.
GM: Fillimi i
Kapitullimit të Gjermanisë Naziste ofroi dhe çlirimin e Shqipërisë. Si e
vlerësoni luftën çlirimtare të forcave partizane, si dhe një koment të shkurtër
mbi rolin e Ballit Kombëtar dhe Legalistëve.
SR:
Mbas okupacionit fashist Italian të Shqipërisë, 7 prill 1939, gjendja politike
në vend u randue aq shumë sa që humbi qetësia në qytete e katunde të
Shqipërisë. Nji detyre e re dhe kamëngulese doli para nesh; ishte nji angazhim
politik: çlirimi i atdheut nga i hueji, dhe nji angazhim moral, detyrimi i jonë
me sigurue nji jetë të lirë në nji atdhe të lirë për të gjithë qytetarët. Liria
e atdheut dhe liria e çdo individi të shoqënisë shqiptare ishin vlera absolute
që detyrojshin çdo qytetar me marrë nji qëndrim: luftë kundër okupatorit, ose
bashkëpunim me okupatorin. Në nji situatë të këtill nuk ka nji rrugë të mesme,
e heshtja ashtë e damëshme. Heshtja para rrezikut ndihmon rrezikun. Moralisht,
çdo qytetar duhet të marrë nji qëndrim të caktuem.
Kështu
lindi lëvizja politike për luftë kundër okupacionit: “Monarkistët” që
reklamojshin kthimin e Mbretit Zog në Shqipëri; “Balli Kombëtar” me frymë dhe
inspirim nga demokracia liberale europiane që kërkonte nji Shqipëri republikane
demokratike; dhe, “Lëvizja Nacional-Çlirimtare” e organizueme nga elemente me
bindje komuniste dhe që luftojshin në fillim, me sigurue të drejtën e veprimit
legalisht si ‘parti politike’ mbas çlirimit por që u treguen të organizuem, të
disiplinuem dhe të vendosun mos me e nda pushtetin me forcat e tjera të
rezistencës. Ajo që duhet theksue, gjithashtu, ashtë metodologjia e Lëvizjes
Nac-Çl. që - për mendimin tim - ka qenë jo vetëm e gabueme, por
anti-demokratike dhe kriminale. E ushqyeme me propagandë gënjeshtare komuniste,
me veprime kriminale që synojshin frikësimin
e popullsisë, kjo “Levizje”pro-komuniste ia doli me eliminue “kundershtarët”
që u quejtën padrejtësisht “armiqt e popullit”, vetëm sepse “mendojshin”
ndryshe nga komunistët.
Ashtë
nji fakt i pamohueshëm se Lëvizja Nac-Cl. e drejtueme nga Partia Komuniste e
Shqipërisë (atëherë ilegale dhe pjellë e PK Jugosllave) ka zhvillue nji betejë
të pandërpreme kundër okupatoreve italianë dhe gjermane tue fitue kështu
përkrahjen e aleateve të medhaj anti-fashistë (SHBA, Angli, Bashkimi Sovjetik).
Në
mbarim të L2B forcat nacionaliste - Legaliteti dhe Balli Kombetar - ishin të
munduna keq dhe të shpërndame mbrenda e jashtë vendit. Forcat nacionaliste kanë
qenë “anti-fashistë” në parim, por në praktikë kanë ndjekë nji taktikë të
gabueme: të ruejmë kuadrot tona që do të shërbejnë ditën kur anmiku i jashtëm
largohet nga Shqipëria. Gabim strategjik kapital që solli humbjen e tyne…
Unë
mendoj se të dy organizatat nacionaliste kanë qenë të drejtueme nga dy patriotë
të mëdhaj shqiptar: Abaz Kupi dhe Mit’hat Frashëri, personalitete politike që
kanë gëzue respekt të madh në popullsinë shqiptare. Por ata të dy kanë qenë të
mbyllun në botën e para Luftës dhe nuk kanë kuptue randësinë e strategjisë
moderne të luftës me guerrila dhe të luftës për nji ideologji. Komunistët
shqiptarë, të udhëhequn dhe të edukuem nga kuadro komuniste jugosllave
përfituen nga kjo eksperiencë. Me nji agjitacion dhe propagandë intensive ata
edukuen masat e pa arsimueme shqiptare në rrugën e “luftës per çlirim social”.
Kombëtarja ka qenë vetëm nji mbulesë e së vërtetës: revolucioni socialist. Dhe
e dyta, organizimi ushtarak i luftës me sistem guerrilesh, i disiplinuem, i
ashpër dhe i përqëndruem në duer të elementeve të PKSh.
Ky
superioritet tregoi aftësinë e tij në përleshje me grupe vullnetarësh të pa
përgatitun ideologjikisht, dhe të udhëhequn nga kuadro të pa përgatituna për
gjendjen e re. E reja, fitoi mbi të vjetrën, me gjithë inferioritetin e saj
moral e atdhetar. Ndoshta ky përqëndrim i verbët ndaj vullnetit të udhëheqësve
dhe me indoktrinim të neglizhuem dha rezultatet e veta katastrofike për grupet
nacionaliste, idealiste por të
papërgatituna.
Natyrisht,
dominimi i padiskutueshëm jugosllav i PKSH ka qenë nji faktor kryesor i
zhvillimit të ngjarjeve kundër interesave shqiptare. Qëndrimi jo miqsor
britanik ka ushtrue gjithashtu nji influencë në dam të partive nacionaliste dhe
në favor të PKSH.
GM: Ahmet Zogu ishte
Kryeministër, President dhe Mbret i Shqipërisë. E humbi përfundimisht pushtetin
me largimin nga Shqipëria, në kohën që po pushtoheshim nga Italia fashiste.
Kush ishte Zogu për ju?Si ju duken qëndrimet që ndahen sot publikisht për
figurën e Zogut?
SR:
Po! Ahmet Zogu ka qenë ministër i mbrendshëm në qeverinë e Lushnjës, 1920. Ma
vonë kryeministër dhe në Janar 1925 President
i Përjeteshëm i Republikës. Në shtator 1928 u vetëdeklarue mbret
trashëgimtar dhe ashtu qëndroi deri në vitin 1939.Vendimi u përkrah nga
Parlamenti nji partiak nën urdhnat e tia.
Më
7 prill 1939 ai dhe familja e tij u larguen nga Shqipëria. Ky akt i papritun
damtoi randë prestigjin e Mbretit në vend dhe në botën e Jashtëme. Ministri
britanik Anthony Eden i tha ambasadorit shqiptar Z. Lec Kurti: “Il a fui comme
un lapin” (Ai ka ikë si nji lepur). Ai shkeli vullnetin e popullit për
rezistencë, nji qëndrim që nxori heroin Kapter Mujo Ulqinaku dhe afër 14
dëshmorë të tjerë që u vranë në brigjet e Adriatikut, shembuj të shkëlqyeshëm
për rezistencë. Fatkeqsia e jonë - e turpi i jonë - ashtë se asnji qeveri
shqiptare nuk e ka vue në dukje këtë heroizëm, dhe emnat e deshmorëve. Rregjimi
komunist e ka mohue me qëllim politik: me demaskue rregjimin e A. Zogut, dhe
mos me nda me të tjerët lavdinë e rezistencës kundër okupatorit. (Hollësi ma të
mëdha për këtë periudhë e gjeni në librin
tim ‘’Nën hijen e Rozafës’’, Kap.2,3,4).
Ahmet
Zogu I ka qenë pa dyshim inteligjent, dinamik, atdhetar dhe guximtar, mes
tjerash. Por ai ka qenë nji ambicioz i pa kufi, mentalitet bajraktarësh që nuk
ka kuptue - ose dëshirue me kuptue! - botën europiane të para L2B.
Anti-reformist, ai ka qenë i zhytun në mentalitetin anadollak që e ka rritë dhe
përgatitë.
Çdo
përpjekje për reforma ashtë konsiderue si kërcenim për rregjimin e tij, dhe nuk ashtë lejue. Veprimtaria e tij
mbas largimit nga Shqipëria ka qenë shumë e kufizueme si dhe përkrahja nga
vendet europiane. Nuk ka pasë aleatë të afërm me e këshillue dhe ka qëndrue “i
mbyllun” në botën e tij. Egjipti e Franca ku ka banue në pritje të nji kthimi
në Tiranë, nuk e kanë përkrahë.
GM: Në një botë normale
çlirimi është diçka jashtëzakonisht e madhe, por një pjesë e elitës
intelektuale të kohës, komunizëm-njohës, ishin dyshues për të ardhmen e
Shqipërisë. Ju, një djalë 19-vjeçar, si e pritët çlirimin?
SR:
Komunizmi në vitet 1939-45 ka qenë nji magnet shumë tërheqës. Arsyeja: sepse
pak persona lejoheshin me shkue në Bashkimin Sovijetik dhe me pa me sytë e tyne
realitetin sovietik: vorfëni e përgjithshme, shtypje e pa ndërpreme, dhe
asgjasimi i çdo vlere njerëzore që gëzohej në pjesen ma të madhe të Europës.
Komunizmi premtonte "çlirim të plotë dhe të shpejtë të të gjithë atyne që
vuejnë" premtonte paqe të përbotëshme kur popujt do të jetojshin si vëllau
me vëlla, dhe se kështu eliminohej mundësia e nji lufte të përgjakëshme në mes
popujve. Për të rinjt që rrezikoheshin me shkue në ushtri dhe me luftue për nji
kauzë që nuk pranojshin ishte me vdekë pa kuptim.
Shumë
të rinj të edukuem në Europën perëndimore ju ekzpozuen propagandës intensive
sovjetike dhe përkrahen elementin komunist me u zhvillue në vende të ndryshme,
ashtu edhe në Shqipëri. Por vendi i ynë ishte i vorfën, i mbrapambetun dhe nuk
kishte "demkracinë" e vërtetë. Shqipëria e jugut ishte nën sundimin e
bejlereve latifondista që ruejshin zakonet dhe mënyren e jetësës medievale. Aty
propaganda komuniste pati ma shumë sukses. Në Veri, komunistët mbetën nji grup
i vogël i izoluem dhe pa përkrahje popullore. Nga kjo u krijue Levizja Nacionial-Çlirimtare në Jugun e vendit dhe
nga aty u përhap edhe në Veri, por pa
entuziazëm. Veriu, praktikisht, u "okupue " nga forcat e armatosuna
të ardhuna nga Jugu, nji fenomen që nuk u harrue kurr nga veriorët, dhe që
shkaktoi ndamjen e kombit tonë në dy kampe të papajtueshme... nji zhvillim
fatkeq rrjedhimet e të cilit i pesojmë akoma edhe sot.
Unë
isha 14 vjeçar kur u okupue vendi nga Italia fashiste, dhe si student u hodha
pa mendue shumë në lëvizjen kundër okupatorit, tue rrezikue jetën. Por gjatë
takimeve me "shokët komunistë" të organizuem dhe të instruktuem mirë
nga "shokët jugosllavë" kuptova herët dy qëllime të tyne: e para,
vendosjen e nji diktature komuniste në Shqipëri, dhe e dyta kambënguljen e tyne
për nji bashkim me Jugosllavinë e Titos.
Në Konferencën e Bujanit (1943-44) Sadik Bekteshi, komandant Brigade deklaroi
haptas:" Që nga Beogradi deri në Gjirokastër ashtë vetëm nji vend. S’ka ma
kufij e parulla të këtilla dhe me formimin e Partisë Komuniste Jugosllave për
Krahinën e Kosovës, doli qartë në shesh synimi i jugosllavëve që jo vetëm të
mos riparojë padrejtësinë e bame në Kosovë, por animin e tyne me krijue nji
Konfederacion Ballkanik nën drejtimin e Jugosllavisë së "Mareshallit
Tito".
Zhvillime
të këtilla me zgjuen ndërgjegjen time
kombëtare dhe unë mora drejtimin e ndershëm, me gjithëse viktimë. Sot jam
kryenaltë që në moshën 19 vjeçare mora nji qëndrim të premë antikomunist, dhe
pranova të gjitha vuejtjet e mia e të familjes sime që u detyruem me pësue deri
në fund të komunizmit.
GM: Fragmente jetësore.
Si ishte jeta juaj dhe e familjes suaj nga viti 1944 deri më 1946?
SR:
Gjatë këtyne dy viteve, familja e ime ka qenë në nji gjendje të veshtirë
emocionale dhe ekonomike. Baba i im u torturue nga policia fashiste dhe vdiq në
shtator 1944. Ai ishte kryefamijari. Nana e ime, bashkë me 4 fëmij mbeti në
duart e mia, pa eksperiencë në jetë. Unë posa isha kthye nga Universiteti i
Firenze-s mbasi përfundova vitin e parë.
Nuk gjejshe punë dhe veshtirësia u rrit edhe ma shumë. Në shkurt 1945, u thirra
me shërbye në administratë dhe u caktova në Zyrën e Rindërtimit (Punëve Botore)
ku punova deri në ditën e arrestimit më 22 tetor 1946. Mbas asaj date familja e
ime ka kalue nji periudhë të gjatë vështirsishë tue përfshi edhe internimin në
kampet e Beratit dhe Tepelenës, dhe ka mbetë në duert e vëllaut 14 vjeçar, i detyruem me punue në kondita shumë
të vështira.
Mbas
arratisjes sime më 22 gusht 1959, dhe emigrimit në Amerikë, qeveria komuniste
nuk lejonte me ndihmue familjet tona. Kjo më ka shkaktue dhimbje të madhe dhe
mungesë qetësie shpirtënore.
GM: Ikën fashistët, e
fituam lirinë nga nazistët dhe e humbëm përsëri. Këtë herë lirinë na e morën
shqiptarët komunistë. Si filloi lufta e Sami Repishtit kundër ‘’pushtetit
popullor’’?
SR:
Kundërshtimi im i epokës komuniste ka fillue para hymjes së komunistëve në
qytetet e vendit. Në shkurt 1942, unë kam përballue nji episod që më rrezikoi
jetën. Nga mbledhjet e zakonshme të studentve kundër okupatorit (në Liceun At
Gjergj Fishta) unë u ftova me marrë pjesë në nji “mbledhje organizative” pa
përcaktim.
Shkova
tue besue “shokët” e klasës. Ajo mbledhje kishte randësi të jashtëzakonshme
sepse po krijohej organizata e të rinjëve komuniste në Shkodër. Pak minuta mbas
arritjes, hyni në dhomë nji djalosh i ri, energjik dhe i armatosun mirë,
shoqënuem edhe nga nji rojar i
armatosun. Na u ngritëm në kambë. Delegati shkarkoi nji revolver e dy granata
dore në tryezë. Mbas ketij gjesti, ai filloi: ’Shok ë, si e kemi zakon ne
komunistët do të flasim për situatën e jashtme dhe të mbrendshme të vendit, dhe
mandej do të fillojmë diskutimet…
Unë
u gjeta i pa përgatitun, dhe u frikësova se mos po hyj në nji situate kritike
që nuk dëshirojshe. E ndërpreva:
“Shok,
i thashë, ashtë kjo nji mbledhje komuniste?
Po,
tha ai. Pse nuk e dijshe?
Jo!,
u përgjegja unë.
Le
të ngrihet në kambë shoku që e ka prue këtu këtë shok”
Nji
shok i im u ngrit; Folësi e qortoi: “Ke ba gabim të madh shok”, i tha. Dhe tue
mu drejtue tha: “Shok mund të rrijsh këtu, ose të shkosh.
“Due
të shkoj” u përgjigja.
“Mirë”
tha ai. U ngrita e dola. Që nga ajo ditë unë nuk kam pranue me marrë pjesë në
mbledhje të mshehta, dhe komunistët nuk më kanë thirrë asnji herë. E kështu
mbetëm deri në nandor 1944.
Sigurisht,
kisha frikë se mos më vrasin mbas kurrizit gjatë gjithë kësaj kohe, por nuk
doli ashtu. (Ma vonë kuptova se “delegati” ka qenë Qemal Stafa, vra me 5 maj
1942.
Kjo
ashtë në esencë përgjigjja e pyetjes suej.
GM: Pas arrestimit, më
22 tetor 1946, jeni mbajtur për 14 muaj në hetuesi. Mund të dimë më shumë mbi
egërsinë komuniste, mbi ndonjë ‘’sigurims’’ të mundshëm, si dhe kush ishte
hetuesi?
SR:
Egërsia e hetuesve komunistë ashtë e
papërshkrueshme. Jam arrestue me 22 tetor 1946 në zyrën e punës (Seksioni i
Rindërtimit), ora 5 mbasdreke. Binte nji shi i fortë, i shoqnuem nga nji roje
me automatik kaluem rrugët e qytetit deri sa arritëm në Seksionin e Sigurimit
Shkodër. Vetëm pesë minuta ma vonë, ish Majori Zoi Themei, shef i Seksionit, më
mori në pyetje. Ishin prezent 5 oficerë të tjerë. Më bani tri pyetje nëse
njihsha disa ta arrestuem. Unë u pergjegja: “Jo”! Ai më shau nanën dhe me
gjuejti me nji zil tryeze që më kaloi pranë veshit. “Do të shohim ma vonë”, -
më tha.
Nji
orë ma vonë, më mori në pyetje kapiten Lefter Lakrori, i cili më pyeti nëse
njihshe nji të burgosun, që unë nuk e
njihshe. Ai pa folë fare filloi të më dërmojë me drue për disa minuta e
me grushta e shkelma, sidomos ne veshkët… Kuptova që jam në rrezik. Kërkova
leje me shkue në nevojtore, ai me dha nji shplakë e me ndezi fytyrën. I foli
rojes, urdhnoi që “personi” të vij para meje, por unë nuk e njihsha, kurse
dëshmitari i rrejshëm deklaronte se kishte pasë lidhje me mue në veprime
anit-pushtet. Unë mohova. Oficeri u “zemrue” mori aparatin telefonik, me preu
pantallonet me thikë, dhe lidhi telat për organet seksuale. Korrenti më
tronditi shumë sidomos korrentet e para. Unë bërtita dhe përseritshe se nuk e
njoh personin. Oficeri zemrohej dhe betohej se do të nxirte në shesh të
vërtetën, ndërsa korenti dhe druni nuk pushojshin. Ma në fund, unë humba
ndjenjat. Më kujtohet se më morën për krahësh dhe më hodhën në nji qeli të
ftohtë dhe të lagët. Ishte mjaft ftohtë në atë fundtetori në errësinë, por unë
u qetësova dhe nga lodhja më zu gjumi. Rreth mesnatës, dera u hap, roja më
nxori nga qelia dhe më pruni në zyrë ku më priste kapitan Lakrori, dhe dy
oficerë të tjerë. Nuk dijshe se torturat e vërteta baheshin gjatë natës larg
nga syni dhe veshi i popullsisë. Filloi hetimi, tortura dhe me shkelma e
grushte më dërmoi fare, por unë rezistova se nuk e njoh personin që deshmonte.
Ma në fund, më kthyen përsëri në qeli.
Për
afër 14 muej, vazhdoi ky trajtim, me pushime kur unë dobësohesha shumë. Nga
vuetjet e vazhdueshme, në momente kritike, pranova disa nga akuzat nga frika e
vdekjes në torturë. Ma në fund me detyruen me firmue nji “proces” të mbushun me
gënjeshtra që unë nuk kishe thanë. Pak ditë ma vonë, u gjykova në bazë të
procesit dhe mohojshe akuzën, Krytari i Gjykates (Major Banushi) me thoshte: “e
ke në proces, mos e moho!’ Kjo tragji-komedi zgjati vetëm nji ditë: 22 persona
dolën para Gjyqit. Prokurori terfellonte
nga zemrimi. (Kapitan Namik Qemali). Të nesërmen u mbajt séanca e gjykimit. 9
persona u dënuen me vdekje; unë mora 15 vjet burg të randë e punë të
detyrueshme.
Jam
lirue nga burgu dhjete vjet ma vonë. Përshtypjet e mia janë të shumëta dhe i
kam spjegue pjesërisht në librin tim “Nën hijen e Rozafës”.
Por,
ajo që nuk harroj kanë qenë egërsia e oficerave, mbrapshtia e rojeve që banë
çdo gja me na vështirsue jetën në qeli, detyrimi i të burgosuneve me pranue
faje jo të kryeme, dhe urrejtja e pafund për të gjithë ne si “armiq të
popullit”, sidomos intelektualët me arsim në universitete europiane, dhe kleri
katolik, nji fortesë e rezistencës antikomuniste.
Në
qeli, para gjykimit vdiqën shumë të akuzuem për faje që nuk i kishin ba.
GM: Erdhi dënimi
komunisto-politik! 15 vjet heqje lirie, nga të cilat vuajtët 10 vite
(1946-1956), në Burgun e Madh të Shkodrës si dhe në Kampet e Punës së Detyruar
në Korçë dhe Kavajë. Mund të dimë kush ishte gjyqtari dhe si do i përshkruanit
këto vite të jetës suaj, paharruar dhe Kampet, për të cilat nostalgjikët apo
gjysëm nostalgjikët e diktaturës nuk ndajnë dhe aq mendime negative?
SR: Sistemi komunist shihte çdo qytetar si nji
vegël pune të detyrueshme. Prandej filloi punimet në zonat ma të vështira me të
burgosun politik. Kampi i parë (1948) ka qenë Bedeni i Kavajes ku afër 800 të
burgosun nga Shkodra, Vlora e Korça u torturuen pa mëshirë dhe u shfrytëzuen me
punë në kondita jashtëzakonisht të vështira.
Komandanti
Toger Haxhi Pela, nga Myzeqeja, ishte nji bishë me fytyrë njeriu. Për tri vjet
kemi punue gjashtë-shtatë muej dhe jemi kthye në burg. Në vitin 1951 jemi
dërgue në kampin e Myzeqesë dhe nuk jemi kthye përsëri në burg. Jam lirue në
vitin 1956 nga aerodromi i Tiranës që na e ndertuem me krahët tonë dhe
kamxhikun e kuq nga gjakui trupave tonë. Kam harreu emnat e oficerave të
Sigurimit... fatkeqsisht.
GM: Cilët janë disa nga
bashkëvuajtësit për të cilët ruani respekt?
SR:
Nga bashkëvuejtesit e mi që respektoj
janë të shumtë. Ka nga ata që kanë tregue heroizëm, dhe janë shumë.
Veçanërisht kleri i të dy feve, por ma randë se askush, ka vuejtë kleri katolik
shqiptar: i vendosun me mbrojtë fenë e Kishen deri në martirizim. Kam njohë
shumë prej tyne, sidomos në kamp, sepse
në burg nuk kanë lejue me kontakue klerikët.
Por
unë kam shumë respekt për shokët e grupit. Ne nandor 1945 kemi formue
Organizatën e Rinisë Demokratike dhe kemi
ba aktivitet me diskreditue zgjedhjet e 2 nandorit 1945. Përveç kësaj, kemi
pergaititë nji Memorandum për nji deputet anglez ku kemi spjegue dredhitë e
qeverisë komuniste të Tiranës me vjedhë votat. Unë e kam përkthye frengjisht.
Keto shokë u arrestuen ma vonë. Kryetari i jonë Ingj. Fahri Rusi u pushkatue.
Të tjerët, farmacisti Elez Trashani, disenjatori Ndoc Gjoka, grueja e tij
Matildë Gjoka, infermiere, të rijtë Qamil Nikshiqi, Man Qehaja, Sami Repishti u
arrestuen dhe u dënuen më shumë vite burgu. Por qendresa e jonë dhe lidhjet e
forcueme në burg, janë material për krenarinë time edhe sot.
GM: Si ishte jeta juaj
pas daljes nga burgu?
SR:
Mbas daljes nga burgu kam pasë nji mik: librin që nuk mu hoq nga dora. Punova
gjatë ditës 8 plus orë punë në kanale e në ndërtime, dhe mbramjen e ditën e
dielle, tue lexue. Mësova anglishten - gjuha që më duhej për të ardhmen,
përmirësova frengjishten dhe italishten. Kujdesi për familjen ishte kryesor,
sepse ishe i vetmi person qe i mbante të gjallë... me bukë nga djersa e ime.
Vazhdon...