Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (I)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI–BASHA (I)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Sabile Keçmezi - BASHA lindi në Koretin të Dardanës (ish-Kamenicë). Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse gjimnazin në Dardanë. Është femra e parë nga Kosova që mbaroi Fakultetin e Shkencave Politike në Beograd më 1977. Studimet pasuniversitare i vazhdoi në Universitetin e Prishtinës në Degën e Historisë. Magjistroi më 1980 dhe doktoroi më 1984 (ishte femra më e re që u bë Doktore e Shkencave në Kosovë). Botoi mbi 400 njësi bibliografike zhanresh të ndryshme. Që nga fëmijëria shkruan poezi për fëmijë dhe për të rritur. Ka shkruar shumë tregime, drama, romane, për fëmijë dhe të rritur (21 libër). Ka të botuara 22 libra shkencor dhe 21 libër bashkautorë. Mori pjesë në konferenca e simpoziume të ndryshme shkencore në Kosovë dhe jashtë vendit (në mbi 230 sosh).Dhe ka disa monografi shkencore dhe letrare në dorëshkrim.

Ishte redaktore përgjegjëse për hapësirën etnike shqiptare në territorin e ish-Jugosllavisë në revistën “Bota shqiptare”, që botohej në Tiranë,  (1991-1993);  kryeredaktore e revistës për gra “Dëshira” (1990-1991); anëtare e Këshillit për Mbrojtjen dhe të Drejtat e njeriut, 1993-... Prishtinë, anëtare e redaksisë në revistën shkencore “Kosova”, Instituti i Historisë; redaktore në portalin “Zemra Shqiptare” për rubrikën “Speciale”; anëtare e Këshillit Botues në revistën për gra “Kosovarja” 1987-1991; anëtare e redaksisë në revistën shkencore “Studime historike”, Tiranë; profesoreshë e angazhuar në Fakultetin e Edukimit  për lëndët: Historia e Shkencave, Historia e Demokracisë, Integrimet Evropiane, Studime gjinore në Prishtinë dhe Gjilan (2004-2012); deputete në Parlamentin e Kosovës (Legjislacioni i parë), 2001-2004; ambasadore e Paqes, që nga viti 2005 (Universal Peace Federation); anëtare e Akademisë, në Academie Europeenne Des Arts, Luksemburg, 2011; anëtare e Këshillit Kombëtar të Shkencës-Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, 2012; Kryetare e Këshillit të Librit në Ministrin e Kulturës Rinisë dhe Sporteve 2018-2020, shefe e Departamentit të Historisë Bashkëkohore, në Institutin e Historisë- Prishtinë; këshilltare shkencore, 2005 (profesor ordinar). Aktualisht merret me probleme të Historisë Bashkëkohore (historiko-politike). Që nga viti 1978, punon në Institutin e Historisë.

Ka marr shumë çmime, mirënjohje e shpërblime nga të cilat veçojmë:

Çmime letrare:

1. Më 1987, në “Akordet e Kosovës”, u shpërblye me “Pendën e artë” për tekstin më të mirë të Akordeve;

2. Takimet e Dom Mikel Tarabulluzit, Stubell, 1993 (Vendi i Parë në poezi);

3. Shpërblimi  i parë “Penda e Flakës së Janarit”, 2009:

4. Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës, Festivali i Poezisë “Drini poetik”, Çmimi “Metafora I”, 10.11. 2010, Prizren;

5. Ministria e Kulturës, Rinisë e Sportit, Çmimi për vepër jetësore “Çmimi Azem Shkreli”, 17 shkurt, 2020;

6. Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës, Festivali i Poezisë “Drini poetik”, Çmimi “Metafora I”, 30.X.2021;  etj.

Mirënjohje nga:

1. Shoqata e të Burgosurve Politikë të Kosovës ”Për angazhimin shkencor në fushën e historisë më të re të shqiptarëve në Kosovë dhe në trojet tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, 2008.

2. Ministria e Shërbimeve publike, për të arriturat në shkencë dhe për angazhimin e saj për mbrojtjen e çështjes kombëtare në Kosovë e më gjerë. 15 mars, 2007

3. Kongresi Uluslararasi 1. Balkanlarda Tarih ve Kultur Kongresi –Kongresi I Ndërkombëtar Ballkanik “Historia dhe Kultura e Ballkanit, 11-12. 05. 2009. Prishtinë.

4. Kuvendi Komunal i Komunës së Gjilanit, 2009

5. Shoqata për kthimin e shqiptarëve në trojet e tyre, 2010

6. Këshilli koordinues i asociacioneve të familjarve të te zhdukurve të Kosovës, për kontributin e dhënë në çështjen e të zhdukurve të Kosovës, 27.04.2010 Prishtinë.

7. Parlamenti i Studentëve i Universitetit të Prishtinës, për bashkëpunimin e shkëlqyer gjatë periudhës maj 2010-maj 2011, Prishtinë 2011.

8. Shoqata e të Burgosurve Politikë të Kosovës “ Për kontributin e saj të pareshtur në hulumtimin e jetës dhe veprimtarisë së organizatave, grupeve dhe figurave të shquara atdhetare që kanë vënë çdo gjë në shërbim të lirisë dhe çlirimit kombëtar”, Prishtinë, më 20.12.2016

9. Komuna Skenderaj, Drejtoria për Kulturë, Rini e Sport Për kontributin e Qëndresës shekullore të familjes Meha, 13 Maj 2015

10. Lëvizja Kombëtare Shqiptare, Pajtimi i Gjaqeve, Në 25 vjetorin e Pajtimit të Gjaqeve, Për veprimtari atdhetare dhe H, 28 Nëntor 2014

11. Instituti i Studimeve të Historisë Ushtarake, Tiranë, më 1 Nëntor 2014

12. Instituti i Historisë “Ali Hadri”, Prishtinë, Për kontribute të veçantë në veprimtarinë shkencore 40- vjeçare në Institutin e Historisë, Prishtinë 26 prill 2018

13. Shoqatat e Talentëve të Rinj “Akademia stoa”- Bujanoc, E shpallë: “Yll i Argjentë” e historisë Kombëtare Shqiptare, Janar, 2015.The Albanian Cultural Union in Romania, Historianes dhe poetes së shquar shqiptare Prof.dr. Sabile Keçmezi- Basha, Për vlera të larta letrare, historike dhe shkencore, Me respekt nga Bashksia Kulturore e Shqiptarëve të Rumanisë (Bukuresht- 8 Mars 2019-Bukureshti)

14. Nga Komuna e Pendikut-Stamboll (Turqi)  2011;

15. Kuvendi Komunal i Gjilanit, me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë, 2012;

16. Më 7 janar 2016, “Mirënjohja për ngritjen dhe fuqizimin e gruas në politikë”, nga Gruaja Demokratike;

17. Shoqata e të Burgosurve Politikë të Kosovës, 22 dhjetor 2016;

18. Lugina e Preshevës, Medvegjës e Bujanocit, “Mirënjohje për kontributin në zbardhjen e figurave të rëndësishme kombëtare”, (2014);

Anëtare në shoqata:

19. Academie Europeenne Des Arts s.s.s.l, Paris, 2015

20. Shoqata e Historianëve të Kosovës-anëtare e Kryesisë;

21. Shoqata e Politologëve të Kosovës-anëtare e Kryesisë;

22. Shoqata e Intelektualëve të Anamoravës-anëtare e Kryesisë;

23. Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës-anëtare e Kryesisë;

24. Asociacioni i Shkrimtarëve Italian “Piu voci nel coro”, më 2009, Porto Recanati-Ancona.

A. VEPRAT SHKENCORE

1. Zhvillimi historik i PKJ-LKJ-së në Kosovë më 1945-1966 (nga viti 1945 deri te Plenumi i Brioneve), Instituti i Historisë, Prishtinë, 1987. 285 f.

2. Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë më 1945-1948, Prishtinë 1998, 303f.

3. Lëvizja patriotike shqiptare në Kosovë 1945-1947, (ribotim) , Shkodër 1999. 136 f.

4. Organizatat dhe grupet ilegale në Kosovë 1981-1989, Prishtinë 2003, 346 f.

5. Shtypi ilegal shqiptar në Kosovë (1945-1999), I , Prishtinë, 2009, 570

6. Të burgosurit politikë shqiptar në Kosovë 1945-1990, Logos-A, Shkup, Prishtinë, Tiranë, 2010,  600 f.

7. Kosova në shtypin e mërgatës shqiptare (1945-1990) II (Lajmëtari i Lirisë; Përpjekja Kosovare), Libri Shkollor, Prishtinë 2011, 303 f.

8. Kosova në shtypin e mërgatës shqiptare (1945-1990), III , (Qindresa Shqiptare; Krahu i Shqiponjës; Kosovarja e Re ), Libri Shkollor, Prishtinë 2011, 321 f.

9. Kontributi atdhetar i Hyrije Hanës, Libri Shkollor, Prishtinë 2011, 327 f.

10. Ekspozitë “Shtypi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (1945-1999), 26 nëntor, 2012. Kuvendi Komunal-Gjilan, 27 f. 60

11. Sulejman Krasniqi-Veprimtaria atdhetare, Shoqata e të Burgosurve politik, Prishtinë, 2012, 335 f.

12. Vlerësime politiko-historike, Brezi’81, Prishtinë, 2012, 319 f.

13. Veprimtaria atdhetare ilegale në Anamoravë 1945-1968, I. Instituti i Historisë, Prishtinë, 2013, 403 f.

14. Programet politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare 1878-1990, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2013, 428 f.

15. Kosova 1945-1990, (Vështrim historiko-politik), Instituti i Historisë, Prishtinë, 2016, 577 f.

16. Formimi dhe veprimtaria e NDSH-së- Procesi gjyqësor  i Prizrenit, 1946, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2018, 803 f.

17. Ngjarjet, dëshmitë dhe identiteti kombëtar, Instituti i Historisë, Prishtinë,  2018, 601 f.

18. Ballafaqim me dëshmitë historike, Instituti i Historisë,  Prishtinë, 2018, 591 f.

19. 40-Vjet veprimtari shkencore (Biografia dhe bibliografia), Prishtinë, 2018, 280 f.

20. Mbresa nga Stambolli dhe Bursa, Prishtinë, 2018, f. 260

21. Ekzekutimi i shqiptarëve nga OZNA dhe UDB-ja Jugosllave më 1944-1990, Prishtinë, 2024, f. 1173

22. Top sekret, Dëshmi për keqpërdorimet dhe deformimet e Shërbimit të Sigurimit Shtetëror jugosllavë në Kosovës (1945-1966), Prishtinë, 2024, f. 419

B. BASHKAUTORE NË VEPRA SHKENCORE

1. 100 Vjetori i Shkollës Shqipe të Vashave në Prizren, Keçmezi-Basha, Sabile, Karakteri kombëtar i shkollës  së parë shqipe për vasha, faqe, 45-50, Prishtinë, 1993

2. Instituti i Historisë së Kosovës- Prishtinë; Instituti për Historinë Bashkëkohore- Beograd; Këshilli për botimin e monografive-Mitrovicë : Klasa punëtore e Mitrovicës dhe rrethinës në lëvizjen Punëtore-Komuniste, Revolucionin socialist dhe ndërtimin socialist ,(Simpozium i mbajtur në Mitrovicë 19-21 maj 1978), Keçmezi-Basha, Sabile,  Gjendja organizative e PKJ-së në Mitrovicë dhe rrethinë më 1945-1948, f. 577-581.

3. Feja, Kultura dhe Tradita islame ndër shqiptarët (Simpozium ndërkombëtar i mbajtur në Prishtinë, më 15, 16 Tetor 1992), Prishtinë 1995, Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Redaksia e botimeve historike, Sabile Keçmezi-Basha, Roli i gruas në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, f. 539-542.

4. Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës “Gjenocidi dhe aktet gjenocidale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga kriza lindore e këndej (Me vështrim të veçantë mbi burimet serbe të fakteve); Genocid and acts of genocide of Serbian regime on Albanians since eastern crisis hitherto (With special observation on Serbian sources of data), Prishtinë, 1995, Keçmezi-Basha, Sabile, Aktet gjenocidale të UDB-es ndaj anëtarëve të organizatave ilegale shqiptare në Kosovë pas vitit 1945, (Genocide acts of UDB against the members of albaniean illegal organizations in Kosova after 1945, f. 189-195.

5. Dëbimet e shqiptarëve dhe kolonizimi i Kosovës (1877-1995), Instituti i Historisë, 1997, Keçmezi-Basha, Sabile, Format dhe mënyrat e shtypjes me qëllim të shpërnguljes dhe asimilimit, 59-60 f.

6. Dëbimet e shqiptarëve dhe kolonizimi i Kosovës (1877-1995), Instituti i Historisë, 1997, Keçmezi-Basha, Sabile, Mbyllja e institucioneve të arsimit, shkencës, kulturës dhe shëndetësisë, 80-82 f.

7. Dëbimet e shqiptarëve dhe kolonizimi i Kosovës (1877-1995), Instituti i Historisë, 1997,  Keçmezi-Basha, Sabile, Eksodi masiv, pasojv e shtypjes dhe e terrorit serb, f. 83-86.

8. Instituti i Historisë- Prishtinë, 1998, Isa Boletini dhe koha e tij, Keçmezi-Basha, Sabile, Portreti i nënës së Isa Boletinit ( The portrait of Isa Boletini’s mother, f. 161-170.

9. Instituti i Historisë , Prishtinë, 2003; Shotë Galica heroinë e kombit, Keçmezi-Basha, Sabile, Fëmiria dhe rinia e Shotë Galicës, f. 153-161.

10. Instituti i Historisë, Prishtinë, 2003, Jeta dhe vepra e Idriz Seferit, Keçmezi-Basha, Sabile, Kontributi atdhetar i familjes Seferi në Luftën për çlirim kombëtar, f. 31-41.

11. Universiteti i Tiranes&Instituti i Historisë-Pavaresia e Shqiperise dhe sfidat e shtetit shqiptar gjate shek. XX. Tirane, 2007, Keçmezi-Basha, Sabile,  Pavarësia e Shqipërisë, pike referimi për veprimtarinë ilegale ne Kosove (1945-1990),f. 351-364.

12. Instituti i Historisë-Prishtinë, Ali Hadri, jeta dhe vepra, Keçmezi-Basha, Sabile, Akademik Ali Hadri në mbrojtje të simboleve kombëtare, f. 183-190, Prishtinë, 2009.

13. Instituti i Historisë, Prishtinë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Prishtinë, 2011, Keçmezi-Basha, Sabile, Lidhja Shqiptare e Prizrenit në Programet e Organizatave ilegale shqiptare në Kosovë (1945-1990), f. 349-361

14. Gjilani me rrethine, Kuvendi Komunal- Gjilan, 2012, Keçmezi-Basha, Sabile, Format e rezistencës së popullatës në Komunën e Gjilanit gjatë sistemit komunist (1945-1990) f. 197-248.

15. Qendra e studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë: 100 vjet pavarësi, Aktet e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012 Vëllimi II, Botimet Albanologjike, Tiranë, 2014,  Keçmezi-Basha, Sabile, Evoluimi i kërkesave të Lëvizjes Ilegale Shqiptare në Kosovë për Bashkim Kombëtar, f. 311-319.

16. Instituti i Historisë “Ali Hadri”- Prishtinë& Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, Tiranë; Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore (Përmbledhje studimesh), Keçmezi-Basha, Sabile,  Karakteri kombëtar i Programit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, 1943, f. 171-191, Prishtinë, 2014.

17. Instituti i studimeve të Historisë ushtarake, Tiranë, 8 (2014) 2, Studime për historinë ushtarake, Keçmezi-Basha, Sabile,  Shqipëria pikë referimi për forcat nacionaliste në Kosovë 1944-1945, f. 136-163.

18. Instituti i Historisë “Ali Hadri: Prishtinë& Instituti i Historisë, Tiranë & Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e kulturore të shqiptarëve- Shkup; Isa Buletini në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, Keçmezi-Basha, Sabile,  Trajtimi i figurës së Isa Boletinit në historiografinë shqiptare, f. 37-47, Prishtinë, 2015.

19. Instituti i Historisë “Ali Hadri”-Prishtinë & Komuna e Skenderajt: Ripushtimi Jugosllav i viseve shqiptare dhe Lufta e Drenicës (1944/1945), Keçmezi-Basha, Sabile, Kuvendi i Prizrenit dhe vendimet e tij (8-10 korrik 1945), f. 19-29, Prishtinë, 2016

21. Veprimtaria atdhetare dhe intelektuale e Adem Demaçit, Keçmezi-Basha, Sabile, Programi i Lëvizjes Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve; Prishtinë, 2016,  177-190.

C. VEPRAT LETRARE:

Poezi:

1. Këmisha e Atdheut  (poezi), Prishtinë, LSHK, 2013

2. Metaforë iberike (poezi), Prishtinë, LSHK, 2011

3. Kujtesën e ka kapur skleroza (poezi) Prishtinë,,  LSHK, 2011

4. Nusja e gurtë (poezi), Prishtinë,  “Rilindja” 1989

5. Kohë epileptike (poezi), Prishtinë,  “Jeta e Re” 1996

6. Dy lule ka mami (poezi), Prishtinë, “Pionieri” 1993

7. Ëndrrat e trishta (poezi), Prishtinë, “Rilindja” 2000

8. Malli për Itakën (poezi), Prishtinë, LSHK 2008

9. Kodi i pritjes (poezi), LSHK, Prishtinë 2010

10. Në klasën e parë (Poezi), Era, Prishtinë 2016

11. Testament, (Poezi), LSHK, Prishtinë 2018

12. Beni e qenushi, (Poezi), LSHK, Prishtinë 2018

13. Çka do pritja pa mua, (Poezi), LSHK, Prishtinë 2018

14. Në kohë pandemie nipat e mi s’dalin prej shpije, (Poezi), LSHK, Prishtinë 2021

15. Metamorfozë, (Poezi) Prishtinë, Rozafa, 2023

16. Në Fermë, (Poezi për fëmijë), Prishtinë, LSHK, 2024

Romane:

16. Nata pa kornizë (roman), Prishtinë, LSHK 2008

17. Letrat për Martinën (dorëshkrim)

Dramë:

18. Hadi (dramë), Prishtinë,  LSHK 2005

Poezi e përkthyer:

19. Anatomia Iubirii (poezi), Bukuresht 2009

20. Anatomy of love, New York, (anglisht), 2018

21. Die Taufformel Gespende (Formula e Pagzimit), (gjermanisht), 2019, Bukuresht

22. Metamorfoza Cuvintelor (Metamorfoza e fjalës), (rumanisht), Bukuresht, 2020

***

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha është një nga emrat më të shquar të historiografisë dhe botës akademike shqiptare në Kosovë. Si studiuese e përkushtuar dhe historiane me kontribute të çmuara në fushën e saj, ajo ka botuar një sërë veprash me vlerë, të cilat kanë ndriçuar pjesë të rëndësishme të historisë dhe kulturës shqiptare.

Pjesa e parë e intervistës, e cila për mua përbën një nder të veçantë, do të fillojë duke u ndalur fillimisht te vendlindja, fëmijëria, prindërit, arsimimi dhe përvoja si profesoreshë në Universitetin e Prishtinës.

GM: Zonja Keçmezi-Basha, si e kujtoni fëmijërinë tuaj në Koretin të Dardanës? Çfarë kujtimesh të veçanta, të gëzueshme apo ndoshta edhe më të vështira, ruani nga ajo kohë?

SB: Fëmijëria… ah, fëmijëria! Ajo është më shumë se një etapë e jetës – është burimi i dritës që mbetet në kujtesën tonë si një fener që s’shuhet kurrë, pavarësisht stuhive që na godasin më vonë. Është ajo periudhë e bekuar kur gjithçka rreth nesh dukej e madhe dhe magjike, por brenda nesh gjithçka ishte e pastër dhe e lehtë si flladi i mëngjesit mbi barin e njomë.

Nuk njihnim frikën e së nesërmes, as barrën e brengave që më vonë do të ngjiteshin në supet tona pa paralajmërim. Atëherë, horizonti i jetës nuk kishte re të errëta – vetëm ngjyra të buta dhe ndjesi sigurie, si prehri i nënës apo fjala e ngrohtë e gjyshes. Rriteshim me dashuri të pakushtëzuar dhe me përkujdesje që ngjante me kujdesin që kopshtari i dhuron lules më të dashur.

Sa të pafajshëm ishim! Si sy të larë nga shiu i pranverës, që shihnin botën me çudi e pa asnjë dyshim. Çdo ditë na dukej si festë, çdo lojë si aventurë, çdo fjalë e mësuar si një çelës i ri për të hapur portat e së panjohurës. Zemrat tona rrihnin me ritmin e një bote që nuk na kishte zhgënjyer ende.

Fëmijëria ishte një këngë e lehtë e jetës, e kënduar në gjuhën e ëndrrave dhe të shpresës. Ishim të lutur – jo përmes pasurisë, por përmes ndjenjës së përkatësisë, përmes shikimeve të ëmbla dhe duarve të ngrohta që na udhëhiqnin me durim drejt të nesërmes. Dhe ndoshta, pikërisht sepse s’dinim sa të çmuar ishim, ishim më të lumturit në botë.

Jam rritur në përqafimin e natyrës, atje ku lumi pëshpërit historitë e tij të lashta ndërsa rrjedh qetësisht pranë fushave të pafundme, të mbuluara me qilimin shumëngjyrësh të luleve të egra. Çdo mëngjes zgjohesha me zërat e zogjve dhe me aromën e tokës së freskët, dhe çdo mbrëmje flija bashkë me yje të shkruar mbi qiellin e qetë. Dhe unë… unë isha aty, pjesë e kësaj harmonie të brishtë, duke u rritur në ritmin e natyrës dhe të dashurisë së heshtur që vetëm vendlindja mund ta japë.

Koretini, për mua, nuk ishte thjesht një fshat – ai ishte universi im i parë, qendra e botës sime të brendshme. Jo për shkak të pamjeve madhështore, jo pse kishte dete me ngjyrën e kaltër të pafundësisë apo liqene ku pasqyrohet qielli – por sepse çdo pëllëmbë e tij ishte e imja. Ishte vendi ku hodha hapat e parë, ku fjala e parë shqipe më lindi në buzë, ku mësova të qesh e të ëndërroj. Aty, edhe bari dukej se më njihte, edhe guri sikur kishte një histori për të më treguar.

Në sytë e mi të vegjël, Koretini ishte më i bukuri në botë – jo për atë që kishte në sipërfaqe, por për ndjesinë që ngjallte në zemrën time. Ai ishte djepi im, rrënja ime, vendi ku qielli ishte më afër tokës dhe ku çdo gjë merrte kuptim vetëm ngaqë isha unë aty, duke u rritur bashkë me të. Dhe ndoshta, për secilin prej nesh, vendlindja është kështu – një tokë që nuk matet me metra, por me frymë, kujtime dhe dashuri.

Ishte viti 1987, një kohë kur fjalët ende shpërthenin nga zemra e jo nga kalkulimet, kur muzika ishte bekim dhe jo treg, kur ndjeshmëria e vargut rridhte si ujë i pastër mbi gurët e shpirtit njerëzor. Në Prishtinë po organizohej një festival i këngëve dhe, pa e ditur unë, njëra prej poezive të mia – ajo që e kisha shkruar me dashurinë më të pastër për dy krijesat e zemrës sime, për dy fëmijët e mi, e titulluar “Dy lule ka mami” – kishte nisur një udhëtim të fshehtë drejt dritës.

Një kompozitor e kishte marrë atë poezi, e kishte ndier thellësisht dhe e kishte veshur me muzikë, duke e kthyer në këngë. Dhe siç ndodh ndonjëherë, kur fjala takohet me melodinë në çastin e duhur, ndodh mrekullia. Kënga i preku zemrat e jurisë, të publikut, të atyre që e dëgjuan me vesh e me shpirt. Dhe atë natë, në mes të gjithë atyre zërave, ajo këngë fitoi “Pendën e Artë” si teksti më i bukur i festivalit. Ishte një çast që s’e kisha kërkuar, por që ma solli jeta si një dhuratë të papritur – si një përqafim nga vetë fati.

Mbrëmjen e asaj dite më ftuan në Radio Prishtina, në një emision të përkushtuar pikërisht këngës, historisë së saj, frymëzimit dhe origjinës së tekstit. Gazetari, me një dritë të sinqertë kurreshtjeje në sy, më pyeti: “Nga vjen ti, që shkruan me kaq ndjeshmëri, me kaq butësi e bukuri?”

Dhe unë, pa ndalur frymën, pa zbukuruar fjalën, u përgjigja ashtu siç më diktonte shpirti: “Vij nga fshati më i bukur i Kosovës.”

Ai buzëqeshi – një buzëqeshje dashamirëse, por edhe pak i ngazëllyer – dhe më tha: “Mirë, mirë… qenka vërtet i bukur fshati yt, por a ka det? A ka liqene, fabrika, a ka bulevarde a qendra të mëdha tregtare? Çfarë ka në të që e bën kaq të veçantë?”

Dhe unë, pa asnjë hezitim, ndoshta me sytë e shpirtit që më çonin drejt fëmijërisë, iu përgjigja me një thjeshtësi që është, në vetvete, forma më e lartë e dashurisë: “Jo, nuk ka det. Nuk ka liqen. As fabrika, as bulevarde, as dritat verbuese të qytetit. Por ka diçka që nuk matet me metra katrorë, as me ndërtesa e rrugë. Ka tokën ku kam hedhur hapat e parë. Ka ajrin që më rriti. Ka kujtimet që më formësuan. Ka zërin e nënës sime dhe aromën e bukës së sapopjekur. Ka dashurinë që nuk tretet kurrë. Ka… mua, ashtu siç isha dhe siç jam bërë falë tij.”

Dhe s’mund të jetë tjetër, veçse fshati më i bukur në botë – sepse është vendlindja ime. Sepse bukuria e një vendi nuk matet me pasuritë e jashtme, por me kujtimet që mbjell në shpirtin tënd. Dhe në këtë kuptim, Koretini im është një univers – i thjeshtë në pamje, por i pamasë në dashuri.

Sepse vendlindja, sado modeste, sado e heshtur të jetë në hartën e botës, është gjithmonë qendra e shpirtit. Dhe kur shkruan me zërin e saj, bota të dëgjon.

GM: Mund të na flisni për prindërit tuaj dhe rolin e tyre në shkollimin tuaj? A keni pasur ndonjë ndikim të veçantë nga prindërit në zgjedhjen e fushave që dëshironit të ndiqni apo karrierës tuaj?

SB: Babai im… ai ishte më shumë se një prind, më shumë se një figurë e dashur në kujtesën time – ishte një shtyllë e heshtur që mbante mbi supe barrën e një kohe të padrejtë. Ishte një ish i burgosur politik, një nga ata që paguan çmimin e lirisë me trupin e vet, me netët e gjata në burgjet e errëta, me heshtjen e dhimbshme që pasonte çdo ditë mungese. Dhe mua më mungoi – jo vetëm fizikisht, por edhe në ato momente kur një fjalë e tij do të kishte mjaftuar për të më bërë më të fortë, më të qetë, më të sigurt.

Por mungesa e tij nuk u kthye kurrë në boshllëk. Përkundrazi, u bë një hije mbrojtëse që më ndiqte gjatë çdo etape të jetës. Edhe kur nuk ishte pranë, ai më mësonte. Më mësonte durimin, qëndresën, dinjitetin përballë padrejtësisë. Më mësonte se liria nuk është dhuratë, por një betejë që bartet brez pas brezi, me plagë, me heshtje dhe me krenari të thellë.

'Babai im- Shaqir Ali Keçmezi'

E sot, kur koha më ka dhënë mundësinë të shoh më qartë e të kuptoj më thellë, e pranoj me një ndjenjë të pathyeshme: babai im është heroi im. Jo sepse e thonë librat apo rrëfimet e të tjerëve, por sepse çdo frymë e jetës sime mban gjurmët e tij – të përkushtimit të tij, të sakrificës së tij, të dashurisë së tij të pashprehur me fjalë, por të skalitur në zemër.

Ai ishte dhe mbetet një flamur i paprerë që valëvitet brenda meje, një kujtim që nuk plaket, një simbol i një brezi që nuk u përkul, edhe kur koha vetë dukej se ishte kthyer kundër tyre. Dhe unë, si bijë e tij, kam mësuar të ec në jetë me kokën lart – sepse kam pasur një baba që, edhe në mungesë, më mësoi ç’do të thotë të jesh i lirë.

Historia e babait tim është një këngë e dhembjes dhe krenarisë që s’mbaron kurrë së kënduari në shpirtin tim. Ai ishte ende djalosh – vetëm shtatëmbëdhjetë vjeç – kur hapat e tij u përplasën me një prej ngjarjeve më tragjike të historisë sonë: masakrën e Tivarit. Fati, ajo rrjedhë e pashpjegueshme që ndonjëherë i shmang goditjet më të rënda, e kishte vendosur atë në eshalonin e tretë, dhe kjo ishte ajo që i shpëtoi jetën. E shpëtoi nga vdekja që i kishte pritur me grykën e armës, por jo nga dhimbja që do ta ndiqte përgjatë gjithë jetës, si një hije që nuk largohet kurrë.

Por rruga e tij nuk ndaloi atje. Me idealin për liri të mbjellë thellë në zemër, ai vazhdoi drejt Trieshtës – për të mbrojtur, për të qëndruar, për të jetuar në përputhje me besimin e tij. E atje, në vend të lirisë, e priti pranga e burgut. Ai ishte përfshirë më herët në LNDSH në fshat, duke u rreshtuar në anën e atyre që besonin se fjala, liria dhe e drejta janë më të forta se frika dhe padrejtësia. Edhe si ushtar në Slloveni nuk u ndal. Me guximin e rrallë të atyre që e dinë se e vërteta kërkon sakrifica, ai formoi një organizatë ilegale për të vazhduar luftën në mënyrën e vet.

Por veprimi i tij guximtar nuk qëndroi gjatë i fshehur. U zbulua. U tradhtua. U burgos, bashkë me disa shokë që si ai, besonin në dritë, edhe kur ishin rrethuar nga errësira. Pesë vite kaloi pas hekurave – pesë vite të gjata, të heshtura, të ftohta. Asnjë vizitë, asnjë fjalë ngushëllimi nga të afërmit. Jo nga mungesa e dashurisë, por nga një keqkuptim i madh dhe i rëndë – familjarët e tij mendonin se ai, si gjithë të tjerët që ishin nisur për Trieshtë, kishte rënë në Tivar. Për ta, ai ishte njëri ndër të zhdukurit e përgjakur, ndër ata që historia i mori pa kthim. Çfarë dhembjeje e dyfishtë: të jesh i gjallë, por të përjetosh vdekjen në kujtimet e të dashurve; të jesh i burgosur, ndërkohë që bota jashtë të ka varrosur në heshtje.

Kjo është historia e babait tim – një histori që pikon gjak, por që është e shenjtëruar me dinjitet. Një histori që më mëson çdo ditë çfarë do të thotë të qëndrosh përballë padrejtësisë, të flasësh kur të tjerët heshtin, dhe të mos dorëzohesh, edhe kur bota të kthen shpinën. Ai ishte dhe mbetet dëshmia më e fuqishme që liria nuk lind nga rehatia, por nga dhimbja që mëson të shndërrohet në forcë. Kur u kthye në fshat pas viteve të rënda të burgut dhe mërgimit të brendshëm, babai nuk ishte thjesht një burrë i lodhur nga jeta – ai ishte një shpirt që kishte kaluar përmes flakëve të historisë dhe ende digjej nga dëshira për ta ndriçuar të ardhmen. U martua dhe ndonëse gruan e re e pritën me ngrohtësi, por ardhja ime në këtë botë i dha kuptim të ri ditëve të tij.

Fatkeqësitë janë si stuhitë që shpërthejnë papritur në qiellin e jetës — pa paralajmërim, pa mëshirë, pa dhënë shenjë se po vijnë. Një ditë e diellit mund të kthehet në terr për vetëm një frymëmarrje, e ashtu ndodhi me jetën e babait tim… dhe timen. Në çastin që unë erdha në jetë, nëna ime – ajo që duhej të më mësonte fjalën "dashuri" me përkëdheljen e saj – ishte nisur në një udhëtim pa kthim, drejt një bote tjetër, një bote që nuk më dha as mundësinë t’i prek buzët a t’ia ndjej aromën e flokëve. Një portë u hap për mua, e një tjetër u mbyll për të. Kështu jeta më takoi me një mungesë të thellë sa vetë ekzistenca: nuk e njoha kurrë nënën time.

Por Zoti, në mëshirën e tij, i pikturon dritat në vendin ku hije ka më shumë. Në rrugën time u shfaqën dy gra – si dy drita në skaj të një nate të gjatë. E para, gjyshja ime, një grua që më mësoi se dashuria ka rrënjë të thella dhe zemra mund të rrahë përtej dhimbjes. Ajo ishte idhulli im, fortesa ime prej butësie, urtësia që më shoqëroi ndër vite. Në fjalët e saj gjeta ngrohtësinë që më mungoi, në duart e saj, prehjen që kërkoja. E pastaj, njerka ime – sa e padrejtë është fjala për një grua që qe engjëll në tokë. Ajo nuk ishte zëvendësim, por dhuratë. Ajo nuk më lindi, por më rriti me një dashuri që nuk njeh gjak, por njeh shpirtin. Ishte përkrahja ime, drita që më udhëhoqi kur rrugët bëheshin të mjegullta. Ajo më mësoi se ndonjëherë familja nuk vjen vetëm prej gjakut, por prej zemrës që rreh për ty. Kështu, mes humbjes dhe shpresës, mes largimit dhe pranisë, unë u rrita – me dhimbje që më formësoi dhe me dashuri që më shëroi. Në vend të një nëne, fati më dha dy dashuri të tjera, ndryshe, por po aq të thella – që më bënë njeri.

Ndoshta mu për këtë babai ishte tepër i lumtur me harmonin që mbretëronte në familje. Më deshi me një dashuri të rrallë, të thellë, të heshtur por të palëkundur – siç vetëm ata që kanë njohur humbjen e dinë të duan. Dhe ëndrra e tij më e madhe, ndoshta edhe e vetme, nuk ishte pasuria, as lavdia, por dija ime. Të më shihte duke ecur drejt shkollës, drejt librave, drejt një jete ku fjala ime do të kishte peshë dhe shpirti im do të formohej në frymën e dashurisë për atdheun. Ai besonte, thellësisht, se dija është arma më fisnike e një populli që është lënduar, heshtur e nëpërkëmbur ndër shekuj.

Edhe sot, teksa ec nëpër rrugët e kujtesës, i dëgjoj zërin – të qartë, të vendosur, por plot dashuri: “Mëso, bija ime, vetëm mëso. Sepse vetëm si e ditur, do të jesh e rëndësishme për kombin tonë. Dhe ky komb ka nevojë për zemra të mëdha e mendje të ndritura.”

Ishte amaneti i tij i heshtur, një fjalë që më ndiqte në çdo faqe libri, në çdo provim të jetës, në çdo hap që më çonte më afër dritës. Ai më mësoi se edukimi nuk është vetëm çështje personale, por një akt atdhedashurie – një betim që njeriu ia bën vendit të vet, për të mos e lënë kurrë në errësirë.

Dhe unë, në çdo ditë të jetës sime, kam ndjerë barrën e ëndrrës së tij dhe nderin e trashëgimisë së tij – një burrë i heshtur, por me zemër të madhe, që donte vetëm një gjë: që bija e tij të bëhej dritë për një komb që kishte ecur tepër gjatë në terr.

Ai ishte forca që më shtynte përpara, një frymë e përhershme që më përcillte në çdo vendim të jetës. Nuk ishte vetëm babai im – ishte busulla ime morale, zëri i arsyes dhe i vizionit në një kohë kur gjithçka rreth nesh dukej e paqartë dhe shpesh e padrejtë. Ishte ai që më mësoi të mos kem frikë nga e panjohura, që më shtyu të shkoj përtej kufijve të fshatit, përtej maleve që rrethonin botën time të fëmijërisë, e të arrij deri në Beograd – në zemrën e një sistemi që na kishte okupuar – për të ndjekur një rrugë që shumë pak vajza nga vendi im nuk do të guxonin të ndiqnin.

Nuk ishte ambicia ime personale që më çoi atje, por besimi i tij i palëkundur se dijet janë një formë rezistence, dhe se populli ynë kishte nevojë për mendje të ndritura, për njerëz të formuar në rrugën e së vërtetës dhe të drejtës. Ai më thoshte shpesh, me një zë që ngjante si një profeci e urtësisë: “Ne kemi nevojë për politologë të shkolluar, për bij e bija që dinë të kuptojnë botën, që dinë të mbrojnë të vërtetën e popullit tonë në gjuhën e atyre që kanë mësuar të na nënshtrojnë.”

Këto fjalë nuk ishin vetëm këshilla atërore, ishin fjalë-urdhër që buronin nga përvoja e një jete të përndjekur, por të pashkërmoqur. Ai e dinte se dija është mënyra më e lartë për të mbijetuar me dinjitet, dhe për të luftuar pa armë por me mendje të mprehtë e zemër të ngrohtë.

Kështu që unë shkova në Beograd – me kujtimin e tij në baullen e shpirtit tim, me fjalët e tij në çdo hap që hidhja mes korridoreve të një bote të huaj. Dhe çdo libër që hapja, çdo ide që përvetësoja, ishte një hap drejt ëndrrës së tij. Ishte rruga ime, por me gjurmët e tij në të. Dhe sot, çdo njohuri që kam, çdo fjalë që them me guxim, e ndjej si një reflektim të zërit të tij të qetë, por të pathyeshëm.

Sepse ai ishte arsyeja. Dhe unë, bija e tij, jam dëshmia.

GM: Shkollën fillore e keni kryer në vendlindje, ndërsa të mesmen në Dardanë. Si ishte të shkolloshe në ato vite? Cilat ishin sfidat dhe mundësitë që hasnit gjatë periudhës së shkollimit?

SB: Sot, kur kujtimet më bëhen dritare drejt së shkuarës dhe bisedat me fëmijët e mi rrjedhin si përrenj që kërkojnë burimin, shpesh ndalem për t’ju treguar për kohët e mia të hershme, për vitet e gjimnazit në Kamenicë – ato vite të ndërtuara mbi shpresë dhe plagë, mbi dashurinë për dijen dhe mbi dhimbjen e të mohuarit.U them se dikur, kur isha në vitin e parë dhe të dytë të shkollës së mesme, nga të gjitha lëndët që kishim, vetëm dy prej tyre na lejoheshin të mësoheshin në gjuhën shqipe – në gjuhën tonë të dashur, që më shumë se mjet komunikimi, ishte frymë, ishte rezistencë, ishte vetë identiteti ynë i plagosur por i paepur. Vetëm dy dritare të vogla na mbeteshin hapur në një ndërtesë të madhe të përjashtimit – dy fije drite në një arsim të mbyllur, ku shumica e dijes na jepej në një gjuhë të huaj, të vendosur si pengesë mes nesh dhe kuptimit.

Fëmijët e mi më dëgjojnë me habi, me sytë e mëdhenj të një bote tjetër, dhe përpiqen të kuptojnë si është e mundur që dikush të dashurojë dijen edhe kur ajo i ofrohet në gjuhën e tjetrit, edhe kur fjalët e saj nuk mbajnë aromën e gjirit të nënës, por të një zëri të ftohtë që të vendos në distancë nga vetvetja. Por unë e kujtoj me mall dhe me dhimbje atë kohë – jo si një pengesë, por si një nxitje. Ishte ajo padrejtësi që më mësoi të mos e marr kurrë si të mirëqenë të drejtën për të folur, për të mësuar, për të menduar në gjuhën time. Ishte ajo mungesë që më mësoi të dua më shumë, të mësoj më thellë, të mos ndalem kurrë së kërkuari.

Sabile Keçmezi-Basha në klasën e katërt të shkollës fillore (1961), Koretin

Dhe sot, kur ua tregoj këtë histori fëmijëve të mi, nuk është vetëm për t’i dhënë një dëshmi të së kaluarës, por për t’ua kujtuar atyre vlerën e lirisë që gëzojnë – të mundësisë për të mësuar në gjuhën e tyre, për të qenë të lirë në mendim, për të ecur në rrugët e dijes pa u përkulur nga trysnia e asimilimit. Sepse ajo që dikur ishte vetëm dy lëndë në një mal të të huajës, sot është një jetë e tërë e ndërtuar mbi fjalën shqipe – të gjallë, krenare, e palëkundur. Ishte një kohë tjetër, kohë e mbyllur me dry të rëndë, ku ajri i lirisë vinte vetëm si jehonë nga e kaluara ose si ëndërr nga e ardhmja. Ne ishim një gjeneratë që rriteshim nën hijen e një robërie të heshtur, por të pranishme në çdo cep të jetës sonë. E ndjenim peshën e saj në çdo mëngjes që zgjoheshim me gjuhën tonë të ndaluar, në çdo libër që s’mund ta gjenim, në çdo mësim që na servirej në gjuhën e pushtuesit, në çdo ëndërr që duhej të përkthente vetveten për të mbijetuar.

Robëria nuk ishte vetëm politikë apo sistem – ishte ndjenjë e përditshme. Ajo na qëndronte mbi supe si një mantel i rëndë, por për çudi, ky mantel nuk na përkulte. Përkundrazi, sa më e rëndë bëhej pesha e saj, aq më fort ndizej zjarri i rezistencës brenda nesh. Ishim si trupa të vegjël me zemra të mëdha, që nuk mund të shtypeshin as me frikë, as me mungesë, as me dhunë të përditshme. Çdo ndalim për ne ishte një thirrje për të vepruar, çdo ndëshkim një arsye për të mos u dorëzuar. Në vend që të thyheshim, ne u bëmë gurë të fortë në themelet e qëndresës. Në heshtje mbanim mbi vete barrën e padrejtësisë, por në heshtje gjithashtu, kultivonim ëndrrat tona për liri, për drejtësi, për një ditë kur fjala jonë do të mund të flitej lirshëm, pa frikë dhe pa censurë.

Ishim gjenerata e durimit të palodhur dhe e dashurisë që nuk pranon të nëpërkëmbet. Gjenerata që e dinte se robëria nuk mund të zgjasë përgjithmonë, nëse zemra e njeriut mbetet e pa robëruar. Dhe pikërisht për këtë, e gjithë ajo kohë, sado e errët të ketë qenë, nuk arriti të na shndërrojë në hije – sepse ne zgjodhëm të jemi flakë. Gjenerata jonë nuk u rrit mes rehatisë. Ne nuk e njohëm luksin si pjesë të përditshmërisë, as komoditetin që vjen pa mund. E vetmja gjë që e patëm gjithmonë pranë ishte puna – e palodhur, e heshtur, shpesh e paçmuar, por gjithmonë e ndershme. Jeta jonë nuk vinte e mbështjellë me lehtësi; ajo kishte thurur çdo ditë me fije përpjekjeje. Nuk patëm shumë, por mësuam të vlerësojmë çdo pak. Nuk u përkëdhelëm nga bollëku, por u kalitëm nga sakrifica. Nuk patëm kohë për ëndrra të kota, por çdo hap e ndërtuam mbi gurin e vullnetit. Mbi duart tona rrinte pluhuri i tokës, jo për zbukurim, por si dëshmi e rrënjëve dhe e përkushtimit.

Dhe ndoshta pikërisht pse nuk e patëm një jetë të rehatshme, mësuam të kemi shpirt të fortë. Sepse nuk është rehatia që ndërton karakterin, por sfida. Nuk është lehtësia që ngjall dinjitetin, por përballja me vështirësinë. Ne punuam – jo vetëm për të jetuar, por për të lënë një gjurmë, për të krijuar një të ardhme që ndoshta nuk do ta gëzonim plotësisht vetë, por që ia kishim borxh brezit që vinte pas. Gjenerata jonë ishte brez i përkushtimit, i djersës që nuk kërkonte duartrokitje, por që gdhendi themele. Ishim ata që pa zhurmë mbajtëm mbi supe ndërtimin e së nesërmes, sepse e dinim se më shumë se rehatia, jeta kërkon qëndresë, përkushtim dhe punë të sinqertë.

Në mungesë të lehtësisë, ne gjetëm kuptimin. Në mungesë të rehatisë, ne gjetëm forcën. Dhe sot, kur e shikojmë prapa, ndoshta s’kemi pasur shumë, por kemi qenë shumë. Shumë në dinjitet, shumë në vullnet, shumë në përpjekje. Dhe kjo është trashëgimia më e çmuar që mund t’ia japim brezit të ri. Varfëria ishte hije e përhershme që na ndiqte pas – jo si ndëshkim, por si realitet i asaj kohe të zymtë. Ishte një varfëri që e ndjeje deri në palcë, e cila nuk fshihej dot as në fytyrat e prindërve, as në çantat tona të zbrazëta. Fletoret dhe librat ishin luks, jo nevojë e përditshme. Dhe kur ndonjëherë arrinte në duart tona ndonjë libër i ri, me faqet ende të pazbuluara nga gishtat e fëmijërisë sonë, ajo ishte ditë feste – një dritë e vogël që ndizte gjithçka rreth nesh, një ndjenjë sikur vetë dijen e kishim përqafuar. Por fëmijët që janë të uritur për dije, nuk ndalen as para mungesës. Ne i shndërruam faqet e vjetra në fletore, fjalët e dëgjuara në mësime, dhe atë që nuk na jepej, e kërkonim në hije. Sepse ajo që lexon me shpirtin tënd dhe jo vetëm me sytë, ka vlerë të pamatshme.

Librat e ndaluar – ato ishin zemra e dijes sonë të fshehtë. Nuk u gjeje në raftet e shkollës, por në çantën e ndonjë shoku, të mbështjellë me kujdes, fshehurazi, si një copë shprese që nuk duhej të binte në sy. Ato libra udhëtonin si relike të shenjta, nga dora në dorë, nga një bankë në tjetrën, me shpresën që secili të përthithte pak nga e vërteta që na mohohej. Ishin lexime që bëheshin jo vetëm me sy, por edhe me zemër të rrahur fort – nga pasioni dhe frika, nga kurreshtja dhe guximi. Në çdo faqe të ndaluar, ne lexonim jo vetëm ide, por edhe veten – historinë tonë të mohuar, gjuhën tonë të ndaluar, të vërtetat që askush s’kishte guxim t’i thoshte me zë. Dhe sado të vështira të ishin ato ditë, ato net me dritë të zbehtë dhe libra të huazuar, ne kishim një gjë të çmuar: etjen për dije dhe ndjeshmërinë për të mbrojtur të vërtetën me çdo çmim.

Kjo ishte rinia jonë: e zhveshur nga rehatia, por e veshur me dinjitet. E uritur për dije, por e pasur me kurajë. Dhe ndoshta prandaj, çdo fletë e ndaluar që lexonim, na bëhej krah. Vetëm shumë më vonë, në heshtjen e pjekurisë, fillova të kuptoj se sa shumë libra kisha përthithur dikur fshehurazi, me etje të pashuar dhe me një ndjenjë që përzihej mes guximit dhe frikës. Ishin kohë të tjera, ku fjala mund të dënohej, dhe një mendim i shkruar në letër mund të të bënte armik të sistemit. Librat nuk ishin vetëm dije – ishin kryengritje në heshtje, dritë që depërtonte përmes pluhurit të censurës. I lexonim fshehurazi,  me një përkushtim që nuk kërkonte as lavdi, as shpërblim. Por për të mos rënë në sy, i hiqnim kopertinat. U vishnim me mbështjellës anonimë, u fshinim emrat e autorëve, u zhveshnim nga çdo identitet që mund t’i shndërronte në prova fajësie. Mbroheshim nga hetuesit, syve të padëshiruar, sistemeve të verbra. Fjalët më kishin formuar, por zërat e tyre kishin mbetur të panjohur. Ishin autorë të mëdhenj, të heshtur në kujtesën time, por të gjallë në thellësinë e ndërgjegjes sime. Si shokë udhëtimesh pa emër, më kishin udhëhequr në labirintet e dijes, më kishin mësuar të mendoj, të vë në dyshim, të kërkoj të vërtetën. Dhe tani, kur i rikujtoj ato kohë, më mbështjell një ndjenjë mirënjohjeje – jo vetëm për autorët pa emër, por edhe për vetveten e dikurshme, që e dinte instinktivisht se çfarë duhej lexuar, edhe pa e ditur saktësisht se nga vinte ajo dije. Sepse ndonjëherë, nuk është emri që ka rëndësi, por fuqia që mbart fjala. Dhe ajo fjalë, edhe pa kopertinë, kishte peshën e botës mbi supe.

G.M. Çfarë kujtimesh keni nga studimet tuaja në Fakultetin e Shkencave Politike në Beograd? Si ishin marrëdhëniet me bashkëstudentët dhe atmosfera në fakultet?

SB: Fatkeqësitë, thonë, kurrë nuk vijnë të vetme – dhe kjo u vërtetua edhe në jetën time. Ishte viti 1968, një vit që do të më mbetej përjetësisht i skalitur në kujtesë, jo si një numër, por si një plagë që nuk mbyllet kurrë. Në një natë të errët, të zezë si terri i një kohe të egër, babai im humbi jetën në atë që u quajt "aksident" – një ngjarje që asnjëherë nuk u sqarua, asnjëherë nuk u hetua me drejtësi, asnjëherë nuk mori formën e së vërtetës. Por ne e dinim. Në heshtjen tonë të mbuluar me pikëllim, në sytë që nuk mund të qanin më nga dhimbja e mpirë, ishim të bindur: ai nuk kishte vdekur rastësisht. Ai ishte zhdukur nga dora e tinëzisë, nga duart e errëta që vrasin jo vetëm njeriun, por edhe zërin e tij, idealin e tij, dashurinë e tij për këtë vend. Dhe më e rëndë se vetë vdekja ishte simbolika e asaj dite – 28 Nëntori, dita e flamurit, dita që ai e kishte dashur dhe nderuar me zemër e shpirt. Në një ditë që për shqiptarët simbolizon krenarinë, ai u mbyt në heshtje – ndoshta si një mesazh i hidhur i atyre që donin ta shuanin dritën që ai përfaqësonte.

Sabile Keçmezi & Tefik Basha, studentë në Beograd, 1974

Jeta, megjithatë, nuk ndalet. Ajo ecën përpara, shpesh pa mëshirë, duke të detyruar të ngrihesh edhe kur je i gjunjëzuar nga dhimbja. Dhe unë ecja. Me zemrën e thyer, me mungesën që më ndiqte si hije, me mallin që s’mund të qetësohej. Por gjithmonë me fjalët e tij në mendje, si një pishtar i ndezur në errësirën time. Fjalët e babait u bënë udhërrëfyes, shpresë, kurajo – një zë i brendshëm që më thoshte: “Mos u dorëzo, bija ime.” Nuk ishte e lehtë. Asnjë ditë. Rruga ishte e vështirë, e ngarkuar me kujtime, me pengje, me pyetje që kurrë s’morën përgjigje. Por brenda meje rritej një forcë që nuk vinte nga lehtësia e jetës, por nga dhimbja e saj – një forcë që më mbante gjallë, sepse duhej të jetoja për të dëshmuar, për të folur, për të mbajtur gjallë kujtimin e tij dhe idealin që nuk mund të vritej, as në errësirën e një nate të zezë, as në heshtjen e një sistemi që vriste edhe pa armë. Dhe kështu, me rrugën time të vështirë, me barrën që mbaja në zemër, unë eca – jo vetëm për vete, por për të. Për një baba që nuk pati vdekje të drejtë, por që la pas fjalë që ndriçojnë më shumë se çdo dritë.

Beogradi… ai nuk ishte thjesht një qytet, por një kapitull krejt tjetër në historinë time personale – një udhëtim përmes labirinteve të brendshme dhe të jashtme, një përballje mes ëndrrës dhe sfidës, mes dritës së dijes dhe hijes së politikës.

Kur mbërrita atje për të nisur studimet, gjuha serbe më ishte e huaj, një mur i lartë mes meje dhe botës akademike. Nuk e zotëroja, por nuk u ndala. Sepse, shumë më përpara, në një heshtje të thellë, pa ceremoni e pa fjalë të mëdha, i kisha dhënë një premtim babait tim – një premtim që nuk kishte nevojë të shkruhej, sepse ishte gdhendur në shpirt: se do të vazhdoja shkollimin, kudo që rruga e dijes të më çonte, edhe në zemrën e një qyteti që nga jashtë dukej i bardhë, por që brenda vetes fshihte një politikë të errët dhe të pamëshirshme ndaj njerëzve të mi. Ishte një bardhësi e mashtruar, një bukuri sipërfaqësore që fshihte nën të një sistem që e kishte mësuar t’i trajtonte shqiptarët me përbuzje, me mosbesim, me heshtje përjashtuese. Por unë nuk u tërhoqa. Çdo mëngjes e nisa me zemrën e rëndë, por me vullnet të patundur. Fjalët që nuk i kuptoja në fillim, i ktheva në urë për të kaluar përtej pengesës. Dhe për çdo fjali të re që mësoja, e ndjeja veten më afër premtimit tim, më afër qëllimit, më afër dritës që babai im kishte parë për mua në një kohë kur të gjithë ishin rrethuar nga terri.

Beogradi më mësoi jo vetëm gjuhën e tjetrit, por edhe forcën e brendshme për të qëndruar në një vend ku ndiheshe gjithmonë pak më pak e mirëpritur, pak më pak e dukshme. Dhe pikërisht aty, mes atij qyteti të bardhë dhe politikës së tij të zezë, e kuptova kuptimin e vërtetë të qëndresës: të jesh e pranishme, e vendosur, e ditur – pikërisht aty ku nuk priten që ti të lulëzosh. Dhe unë eca. Në heshtje. Në dinjitet. Në emër të një ëndrre që kishte lindur në një fshat të vogël, por që kishte guximin të udhëtonte deri në zemrën e errët të një sistemi, për ta ndriçuar me dritën e dijes. Kur babai më folte për Fakultetin e Shkencave Politike, fjala “politikë” më tingëlloi si diçka e madhe, e rëndësishme, ndoshta edhe e largët, por që kishte në vete një ftesë të heshtur për të kuptuar botën dhe për ta ndihmuar atë të ndryshojë. Në atë çast, nuk e dija ende se ky fakultet nuk gjendej në Prishtinë, në qytetin tim, pranë tokës sime, por përkundrazi, ishte vendosur në zemër të një tjetër bote – në Beograd, larg, i huaj, i ftohtë.

Kur babai më tregoi këtë të vërtetë, pata një ndjenjë të menjëhershme përplasjeje. Si vajzë që e kishte ushqyer shpirtin me gjuhën shqipe dhe me dashurinë për atdheun, reagova me zemër. “Unë nuk kuptoj asgjë në atë gjuhë,” i thashë, me një lloj trishtimi që ngjante edhe me frikë, edhe me zemërim të heshtur. “Nuk e dua fare.” Dhe nuk ishte thjesht refuzim i një gjuhe të panjohur – ishte refuzimi i një bote që na kishte përjashtuar, që na kishte parë gjithmonë me sy të dyshimtë, që na kishte heshtur historinë dhe plagët. Por babai, me urtësinë e atyre që kanë parë shumë dhe kanë heshtur më shumë, nuk u mërzit nga reagimi im. Ai e dinte se çdo rrugë e vështirë fillon me një hap të pavendosur. Ai e dinte se unë do të rritesha në atë rrugë, se brenda meje kishte një forcë që ende nuk e njihja. Ai nuk kërkonte që ta doja gjuhën, as qytetin, por të doja të ardhmen që do të ndërtoja përmes dijes.

Dhe me kalimin e kohës, e kuptova se ndonjëherë, rrugët më të mëdha fillojnë nga fjalitë më të thjeshta – dhe ndonjëherë nga refuzimet më të ndjera lind vendosmëria më e fortë. Ajo gjuhë që nuk e doja, u bë pengesa që duhej kapërcyer, jo për ta përqafuar, por për ta tejkaluar. Jo për t’u nënshtruar, por për të fituar një vend për veten, për të ngritur zërin, për të folur për ata që ishin heshtur për shumë gjatë. Ishte një sfidë. Por ishte edhe fillimi i një qëllimi më të madh – dhe unë nuk e harroj kurrë atë çast, kur me zemër që rrihte fort nga dyshimi, mora vendimin për të shkuar përtej vetes, përtej frikës, përtej gjuhës së huaj – drejt një drite që më kishte thirrur që në fjalët e para të babait tim.

Ai buzëqeshi butë, siç dinë të buzëqeshin vetëm ata që kanë parë shumë, por nuk janë thyer kurrë. Në atë buzëqeshje kishte një forcë të heshtur, një besim të thellë që më mbushi shpirtin me një dritë të re. Pastaj, me zë të qetë por të ngulitur në palcë, më tha: “Ti mundesh. Mund ta mësosh atë gjuhë. Dhe jam i bindur se do t’ia dalësh.” Nuk ishte thjesht inkurajim. Ishte një amanet. Ishte besimi i një babai që kishte kaluar nëpër terr, por që tashmë shihte dritën përmes syve të bijës së vet. “Shko,” më tha, “mësoje atë gjuhë. Mësoje jo për ta dashur, por për ta kuptuar armën e tjetrit, për ta kapërcyer murin e vendosur mes nesh dhe botës. Dhe, nëse mundesh – dhe unë e di që mundesh – bëhu e ditur, rritu në dije, e pastaj dil para botës, dhe thuaju. Thuaju çfarë padrejtësish na janë bërë. Thuaju me fjalë që i kuptojnë, thuaju me zë që s’mund ta heshtin.”

Fjalët e tij nuk ishin vetëm udhëzim, ishin thirrje e brendshme për drejtësi, për të folur në emër të atyre që nuk patën zë. Në ato fjalë kishte dhimbje, por edhe krenari. Kishte plagë, por edhe vizion. Ishte një ëndërr që nuk kishte pasur mundësi ta realizonte vetë, dhe që tani e mbillte me shpresë në shpirtin tim. Dhe unë, në atë çast, kuptova se rruga që më priste nuk ishte thjesht rrugë studimi – ishte mision. Të mësosh gjuhën e tjetrit për t’i treguar të vërtetën tënde. Të ngjitesh lart jo për t’u larguar nga rrënjët, por për t’i bërë ato të dukshme në sytë e botës. Të bëhesh zë për një histori të plagosur, për një popull që shumë herë është dëgjuar vetëm nëpërmjet ulërimës së padrejtësisë. Në atë moment, kuptova se nuk isha vetëm një vajzë që do shkonte në një qytet të largët për të studiuar. Unë isha bijë e një ideali të thellë, dhe fjalët e tij më dhanë krahë – krahë të heshtur, por të pathyeshëm.

“Tregoju,” më thoshte babai, me një zë që nuk lëkundej nga frika, por mbushej nga besimi i thellë dhe dhimbja e një historie të gjatë. “Tregoju,” përsëriste, “për elaboratet e programet famëkeqe që kanë hartuar shkencëtarët serbë – jo për të ndërtuar ura mes popujsh, por për të planifikuar shfarosjen, për të rrënuar një komb të tërë në heshtje, në emër të një politike të mbështjellë me fjalë shkencore e ideologji të errëta.” Ishin fjalë që nuk i thoshte me urrejtje, por me plagë që nuk kishin marrë drejtësi. Ai më fliste si një njeri që kishte parë rrënimin nga afër, si një dëshmitar i gjallë i dhimbjes së një populli që gjithnjë ishte përpjekur të qëndrojë në këmbë, edhe kur i rrëzonin çdo shtyllë.

“Mëso,” më thoshte me një dritë krenarie në sy, “mëso çdo detaj, çdo rresht, çdo qëllim të fshehur pas fjalëve të tyre të akullta. Dhe kur të ndihesh gati, dil para botës me zërin tënd, me mendjen tënde, dhe fol. Tregoju për ne – për atë që kemi duruar, për të vërtetat që janë heshtur, për padrejtësitë që janë shkruar me logjikë të rreme e që janë quajtur 'shkencë'. Tregoju për ato që ne s’na lanë t’i themi.” Pastaj më shikonte drejt e në sy, me dashurinë e një prindi dhe me besimin e një njeriu që e kishte bartur barrën e historisë mbi supe. “Ti mundesh,” më thoshte. “Ti je bija ime, dhe do t’ia dalësh.”

Në ato fjalë kishte amanet, kishte dhimbje të pashëruar, por mbi të gjitha – kishte shpresë. Shpresë se e vërteta do të gjente zë. Se fjala do të dilte nga hija. Dhe unë e kuptova se rruga ime nuk ishte vetëm personale – ajo ishte një thirrje për drejtësi. Një mision për të ndriçuar të shkuarën dhe për të mbrojtur të ardhmen. Dhe sot, kur e kujtoj atë zë të qetë, por të vendosur, ai ende më flet: “Tregoju. Ti mundesh.” Dhe unë e di – e kam ditur gjithmonë – se do t’ia dal. Sepse nuk flas vetëm për vete. Flas për një popull të tërë që meriton të dëgjohet.

GM: Si ishte përvoja juaj gjatë studimeve pasuniversitare në Universitetin e Prishtinës? A mund të ndani disa aspekte që e bënë këtë periudhë të veçantë për ju?

SB: Pasi kisha përfunduar studimet me një përkushtim që i kapërcente pritshmëritë dhe në një afat që fliste për vendosmërinë time, zemra më rrihte fort nga dëshira për t’u kthyer në vendin tim. Ishte një mall i thellë, i ngjashëm me thirrjen e tokës për bijtë e saj, një mall që nuk shuhet me kohën, përkundrazi, bëhet më i zjarrtë. Babai im nuk ishte më në këtë botë, por në çdo hap që hidhja, në çdo vendim që merrja, ai ishte aty – i gjallë në kujtesën time, në zërin e ndërgjegjes, në dritën që më shoqëronte shpirtin.

Në atë kohë, Tefiku – bashkëshorti im, miku im më i madh, shtylla ime e brendshme – punonte në Institutin Albanologjik në Prishtinë. Ai nuk ishte vetëm mbështetja ime emocionale, por ishte edhe ura që më lidhi më thellë me botën e dijes, me atë botë ku fjala e shkruar jeton gjatë, ku historia merr frymë dhe ku kombi ndërtohet përmes kujtesës. Vizitat e mia të shpeshta në institut, rrugëtimet nëpër korridoret e tij të qeta por të mbushura me frymë albanologjike, ngjallën brenda meje një dashuri të pamasë për atë vend – një dëshirë që nuk kërkonte thjesht punë, por një strehë shpirtërore ku do të mund të studioja, të krijoja, të lija gjurmën time. Edhe pse e diplomuar si politikologe, unë e dija prej kohësh se dashuria ime më e thellë ishte me librin, me fjalën, me kërkimin. Ishte një lidhje që nuk kishte nevojë për arsye – ajo ndodhte natyrshëm, siç ndodh dashuria më e pastër mes njeriut dhe dritës.

Dhe fati, si për të më bekuar atë rrugë që e kisha ndërtuar me mund e përkushtim, më solli një takim që do të më ndryshonte jetën. Në një çast të zakonshëm, por me peshë të jashtëzakonshme, profesori i nderuar, akademiku Ali Hadri – mik i Tefikut dhe mendje e ndritur e kohës – më ofroi me zemër të hapur mundësinë për të punuar në Institutin e Historisë. Ishte si një dritare që hapej papritur drejt një bote ku do të mësoja të dëgjoja jehonën e së shkuarës, të gërmoja në të vërtetat e mohuara, dhe të mbaja të gjallë kujtesën kolektive të kombit tim. Ishte një thirrje që s’mund ta refuzoja – sepse ajo përmbante gjithçka që më kishin mësuar babai, jeta dhe dashuria për librin. Dhe unë, pa asnjë hezitim, ecja drejt saj. Me fjalët e babait në zemër, me mbështetjen e Tefikut pranë dhe me etjen time për dijen – e dija se po hyja në një udhë që do të më plotësonte si njeri dhe si bijë e këtij vendi.

Ishte viti 1978 – një vit që përtej sipërfaqes së qetë, mbante brenda vetes një lëvizje të heshtur, një përvlim të pashpallur. Ishte koha kur jeta ilegale fshihte një zjarr që digjte në heshtje, kur përgatitjet për një kërkesë madhore për të drejtat e shqiptarëve nisnin të merrnin formë – ende të pathëna, por të ndiera thellë. Ishte një kohë e vështirë, e mbushur me pritje dhe zemra që rrihnin me ankth e shpresë. Në atë vit, për mua gjithçka ndryshoi. U punësova në Institutin e Historisë – një strehë për mendimin, por edhe një arenë ku ideologjia dhe kërkimi shkencor shpesh përplaseshin. Regjistrova shkallën e tretë të studimeve dhe njëkohësisht ndodhi ndryshimi më i bukur, më njerëzor, më jetësor: u martova dhe solla në jetë vajzën time- Artën, që me ardhjen e saj u përmbusha si njeri, më zbuti dhe më forcoi njëkohësisht, më bëri nënë dhe më rikujtoi se çdo përpjekje ia vlen kur mban brenda një ëndërr për të ardhmen.

Në pamje të parë, jeta dukej e rregullt, e qetë, si një lumë që rrjedh pa pengesa. Por nën sipërfaqe, çdo hap duhej matur me kujdes, çdo mendim duhej peshuar. Kur erdhi momenti të përcaktoja temën time kërkimore për institut, e ndjeva për herë të parë peshën e asaj kohe që nuk të linte të zgjedhje lirisht, por të detyronte të ecje nëpër shtigje të ngushta të përcaktuara nga “diku më lart” – nga hijet e pushtetit që gjithmonë shtriheshin mbi shkencën si një dorë e padukshme por e fuqishme. Temën që kisha propozuar me pasion, me bindje dhe me dëshirën për të zbuluar një të vërtetë historike, nuk ma pranuan. Në vend të saj, më caktuan një temë tjetër: të merresha me zhvillimin e Partisë Komuniste të Jugosllavisë për Kosovë e Metohi, nga viti 1945 deri në Plenumin e Brioneve, në vitin 1966. Ishte një temë e ngarkuar me ideologji, një fushë ku duhej ecur me kujdes, jo për të gërmuar në të vërtetën, por për të ruajtur një narrativë të përgatitur më parë.

Nuk isha e kënaqur. Zemra më digjte, shpirti më kundërshtonte, por realiteti më rikthente me këmbë në tokë. Profesori im, Akademik Ali Hadri, një zë i mençur i kohës, më tha me një qetësi të trishtuar: “Duhet ta pranosh. Ndryshe nuk bën. Kohë të leshta janë këto.”Dhe unë pranova. Jo nga pajtimi, por nga vetëdija se kishte kohë për gjithçka. Se disa beteja nuk fitohen menjëherë, por duan durim, urtësi dhe qëndrueshmëri. Dhe unë vendosa të jem aty – të jem pjesë e atij sistemi, jo për t’u përkulur, por për të mbijetuar dhe për të pritur momentin kur fjala ime do të mund të fliste lirshëm, pa frikë, pa kompromise. Dhe ashtu ndodhi – ngadalë, por me rrënjë të thella.

E punova temën e magjistraturës me përkushtim të thellë, me besimin se fjala e shkruar ka fuqi të qëndrojë përballë çdo harrese. Dhe kur e vazhdova me doktoratën, rruga ime ishte tashmë e qartë: të hulumtoja, të shkruaja dhe të ruaja kujtesën historike të popullit tim. Por rruga drejt së vërtetës shpesh është e mbushur me pengesa, dhe librat, ndonëse të heshtur, mund të bëjnë më shumë zhurmë sesa fjalët e thëna me zë të lartë. Kur dorëshkrimi im përfundoi dhe doli nga shtypi, nuk mbajta në dorë thjesht një libër – mbajta një pjesë të shpirtit tim, një dëshmi të një kohe të ndaluar, një përpjekje për të thënë atë që të tjerët kishin frikë ta shqiptonin. Por libri nuk u lejua të shihte dritën e lexuesit. U "burgos" – për plot gjashtë muaj qëndroi i sekuestruar, si një i dënuar pa proces, vetëm pse në faqet e tij fshiheshin disa të vërteta që pushteti nuk donte t’i dëgjonte.

Kisha shkruar për padrejtësitë ndaj shqiptarëve, për shpërnguljet e dhunshme, për aksionin famëkeq të mbledhjes së armëve – një plagë e hapur në trupin e një populli që kërkonte vetëm të jetonte me dinjitet. Këto faqe, që për mua ishin zemra e librit, për ta ishin “rrezik.” Prokurori e kishte marrë librin, e kishte përkthyer në gjuhen serbe dhe çështja kishte përfunduar në gjykatë. Më vunë përballë një zgjedhjeje të dhimbshme: ose do të hiqja ato faqe, ose do të përballesha me ndjekje penale. Ishte një moment i rëndë, jo vetëm profesional, por edhe shpirtëror. Si mund t’i fshije fjalët që i kishe shkruar me gjak dhe me kujtesë? Si mund të hiqje nga historia atë që tashmë ishte thënë me ndershmëri?

Por në atë kohë, urtësia e atyre që kishin kaluar nëpër plagët e së njëjtës kohë më udhëhoqi. Drejtori i Institutit, Tahir Abdyl, bashkë me recensentët Hakif Bajrami dhe Masar Kodra, më këshilluan me maturi: “Hiqi ato faqe. Shpëto librin. Shpëto dëshminë. Lëre që të jetojë sado i cunguar, se edhe kështu do të flasë për dhunën që iu bë.” Dhe ashtu bëra. Faqet u hoqën me dhimbje. Në vend të tyre, në mënyrë fizike, u vendos një fotografi nga Plenumi i Brioneve – jo si zbukurim, por si shenjë proteste, si një dëshmi vizuale se mbi atë libër ishte ushtruar dhunë, censurë dhe ndërhyrje politike. Edhe sot, ai libër ekziston. Edhe sot, ajo fotografi flet më shumë se një mijë fjalë. Është një plagë e bërë faqe, një kujtesë e gjallë e një kohe të ligë për shqiptarët, kur edhe e vërteta duhej të vishej me heshtje për të mbijetuar.

Dhe ndonëse nuk u botua siç e pata ëndërruar, ai libër qëndron si dëshmi se historia jonë nuk mund të groposet – ajo gjithmonë gjen mënyrën të mbijetojë, të tregojë, të thërrasë. Edhe kur përpiqen ta bëjnë të heshtë.

GM: Si profesoreshë në Universitetin e Prishtinës, cilat janë përvojat tuaja më të çmuara dhe çfarë sugjerimesh do të kishit për përmirësimin e mjedisit akademik në këtë institucion?

SB: Ndjehem me të vërtetë e bekuar që, pas përfundimit të luftës, jeta më dha mundësinë të vazhdoj një tjetër kapitull të angazhimit tim — këtë herë jo më në rrugët e qëndresës e në hijen e përndjekjes, por në hapësirat e dijes, në auditorët e Fakultetit të Edukimit, aty ku fjala merr jetë përmes syve të etur për të kuptuar, për të ditur, për të ndryshuar. M’u besua të mbaj disa lëndë para studentëve — dhe kjo nuk ishte thjesht një detyrë akademike, por një përjetim i thellë shpirtëror. Ishte si të ndriçoja me fjalë një shteg që dikur e kisha kaluar me këmbë të lodhura, por tani e shihja të mbushur me dritë e shpresë. Çdo orë e kaluar në ligjëratë ishte një dialog mes brezave, një frymëmarrje e përbashkët për të ndërtuar diçka të qëndrueshme, jo vetëm në dije, por edhe në vlera.

2014, Java e Albanologjisë, Instituti Albanologjik, Prishtinë

Dhe po e them me bindje të plotë: rini më të mirë, më të edukuar, më të ndritur në  shpirt dhe në mendje, nuk kam njohur. Ishin të bukur jo vetëm në pamje, por në thelb — të etur për dije, të hapur për ide, të përkushtuar për të qenë më shumë sesa një brez që thjesht vjen pas nesh. Ishin dëshmi e gjallë se pas dhimbjes dhe pas rrënimit, vjen lulëzimi, dhe se Kosova e pasluftës nuk do të ngrihej vetëm me institucione dhe themele fizike, por mbi shpatullat e një rinie që kishte kuptuar sa i shtrenjtë është çdo hap drejt dijes dhe lirisë.

Në çdo vështrim të tyre, shihja jo vetëm kureshtjen e studentit, por edhe ndërgjegjen e qytetarit, përgjegjësinë e brezit që do ta bartë këtë vend përpara, me dinjitet dhe mençuri. E në atë përballje të përditshme me ta, unë jo vetëm jepja mësim — por edhe mësoja, mësoja shpresën, mësoja gjuhën e së nesërmes, mësoja se sakrificat nuk kishin qenë të kota.

Dhe kështu, jeta akademike pas luftës u bë për mua një dhuratë e vonuar, por e çmuar, një rikthim i ëmbël në dritën e një vendi që kishte zgjedhur të jetojë përmes dijes. Dhe unë, në mesin e atyre të rinjve, ndihesha sërish si në agim. Isha thellësisht e mahnitur nga maturia dhe pjekuria intelektuale që reflektonin në punën e tyre. Ishte një përjetim i veçantë të shihje se si një brez i ri, i lindur në prag të lirisë apo në vitet e para të saj, kishte kaq shumë pasion për të menduar, për të kuptuar dhe për të ndërtuar mendime të vetat, të çliruara nga dogma, por të rrënjosura në ndjeshmëri qytetare.

Më ngazëllente fakti që nuk ishin thjesht dëgjues të mirë, por bashkëbisedues të denjë, që nuk kërkonin vetëm të marrin dije, por edhe të kontribuojnë me mendimin e tyre, duke e kthyer ligjëratën në një udhëtim të përbashkët të arsyes dhe kureshtjes. Kur i pyesja për një çështje të caktuar — veçanërisht për ndonjë dukuri politike, e cila kërkonte analizë, ndjeshmëri dhe sens kritik — nuk merrja vetëm një përgjigje, por dy e tri, secila më e thellë se tjetra, secila që i jepte kuptimit një dritë tjetër, një këndvështrim që më shtynte të mendoja edhe unë më gjatë. Ishte si të jetoje një simfoni mendimesh, ku çdo zë kishte vendin dhe melodinë e vet, por që të gjitha ndërtoheshin mbi një harmoni të brendshme që e quajmë dashuri për të vërtetën.

Në ato çaste, ndihesha jo vetëm e kënaqur si ligjëruese, por edhe e pasuruar si njeri, sepse kuptoja se të ndërtosh një komb të denjë nuk është vetëm të krijosh institucione, por të ngresh mendje që mendojnë thellë, flasin lirshëm dhe debatojnë me dinjitet. Dhe unë, përballë asaj rinie që sillte përgjigje të shumëfishta për një pyetje të vetme, e ndieja se nuk isha vetëm duke u mësuar atyre — por isha duke mësuar prej tyre atë që çdo brez i ri ia mëson botës: se e ardhmja lind çdo ditë nga guximi për të menduar ndryshe. Pas luftës, shumë gjëra kishin ndryshuar – ndoshta më shumë sesa kishim guxuar të shpresonim gjatë viteve të zymta të shtypjes. Fytyra e shoqërisë shqiptare në Kosovë kishte marrë një tjetër trajtë, universitetet ishin ringjallur, rinia kishte rifituar dritën në sy dhe dëshirën për të mësuar, për të ecur përpara, për të ndërtuar një jetë ndryshe nga ajo që trashëguan. Dhe megjithatë, ndryshimi i vërtetë nuk është një akt i njëhershëm – është një proces që duhet të vazhdojë, me vetëdije dhe përkushtim, sepse vetë koha kërkon më shumë.

Kërkon që studentët tanë të mos jenë thjesht pjesëmarrës pasivë të një sistemi arsimor, por individë që formohen në hap me kohën, që mendojnë globalisht dhe veprojnë me përgjegjësi lokale. Kërkon që universitetet tona të mos mbeten të mbyllura në kufijtë e vetvetes, por të shndërrohen në qendra të vërteta dijeje, dialogu dhe inovacioni – në hap me trendet akademike botërore, në ritmin e një bote që ndryshon çdo ditë. Nëse për një çast ndalemi dhe e krahasojmë Kosovën me veten e saj të djeshme, padyshim se dallimet janë të mëdha, përmirësimet janë të prekshme. Kemi universitete më të organizuara, infrastrukturë më të zhvilluar, më shumë programe studimi, më shumë mundësi bashkëpunimi ndërkombëtar. Por nëse zgjedhim të krahasohemi me universitetet që veprojnë në vende të ndryshme të botës – qoftë në Evropë, Amerikë apo gjetiu – atëherë dallimet janë ende të mëdha, të thella, të dukshme.

Dhe kjo nuk është thirrje për zhgënjim, por për reflektim. Sepse dallimi nuk duhet të na ulë kokën, por të na nxisë të ngremë më lart vizionin. Nuk mjafton vetëm të përmirësojmë atë që kemi – duhet të guxojmë të ëndërrojmë më shumë, të synojmë cilësi, jo vetëm sasi; mendim kritik, jo vetëm përsëritje; dije të gjallë, jo vetëm të arkivuar në librat e së djeshmes. Koha e pasluftës ishte koha e rilindjes. Por koha e sotme duhet të jetë koha e thellimit, koha kur ndërtojmë ura të qëndrueshme mes studentit dhe botës, mes universitetit dhe së ardhmes. Sepse pa dije të qëndrueshme dhe pa universitete të fuqishme, liria rrezikon të mbetet vetëm një status politik, dhe jo një gjendje shpirtërore e përditshme. Dhe ne, që kemi përjetuar robërinë, duhet të dimë më mirë se kushdo sa e shtrenjtë është kjo liri – dhe sa shumë i detyrohemi brezave që do të vijnë.