Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (VIII)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (VIII)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në vazhdim të serisë së intervistave me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha, njëra nga studiueset më të shquara të historisë shqiptare, këtë herë ndalemi te përjetimet e saj personale dhe profesionale në rrugëtimin e saj akademik. Në këtë pjesë të tetë, ajo ndan me ne momentet më emocionuese të karrierës, ndikimin e disa prej veprave të saj më të rëndësishme, si dhe mendimet e saj mbi rolin e kujtesës historike në shoqërinë shqiptare sot. Gjithashtu, flasim për mbështetjen institucionale që ka marrë dhe për vizionin e saj të ardhshëm në fushën e kërkimeve shkencore.

GM: Cili ka qenë momenti më emocionues ose më domethënës gjatë karrierës suaj si studiuese?

SB: Në udhëtimin tim të gjatë si studiuese, ka pasur shumë momente që kanë lënë mbresa të pashlyeshme dhe që kanë ndikuar thellësisht në formimin tim profesional dhe personal. Çdo etapë e këtij rrugëtimi ka sjellë sfida, përvoja dhe emocione të veçanta, të cilat në mënyrën e vet kanë formësuar marrëdhënien time me historinë dhe kërkimin shkencor.

Një nga këto momente që më ka mbetur thellë në kujtesë lidhet me vitin 1998, një periudhë vendimtare në historinë e Kosovës dhe njëkohësisht një etapë shumë e rëndësishme në karrierën time. Në atë vit, pata nderin dhe guximin të botoja një libër- Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë (1945-1947), i cili mund të konsiderohet ndër të parët që trajtonin në mënyrë të veçantë dhe të strukturuar historinë e Lëvizjes ilegale shqiptare në Kosovë.

Ky botim nuk ishte thjesht një arritje profesionale, por një akt i thellë angazhimi intelektual dhe moral ndaj një periudhe të rëndësishme dhe shpesh të heshtur të historisë sonë kombëtare. Ishte një përpjekje për të nxjerrë në dritë veprimtarinë, sakrificat dhe idealet e atyre burrave dhe grave që, për dekada me radhë, punuan dhe luftuan në ilegalitet për të ruajtur identitetin dhe për të mbrojtur aspiratat e një populli të tërë për liri.

Në atë kohë, duke pasur parasysh rrethanat politike dhe atmosferën e tensionuar në Kosovë, publikimi i një libri mbi këtë tematikë nuk ishte as i lehtë dhe as i sigurt. Megjithatë, ndjenja e përgjegjësisë për të dokumentuar të vërtetën dhe për të respektuar kujtimin e atyre që kishin sakrifikuar gjithçka më dha forcën për ta çuar këtë projekt deri në fund.

Ky moment përfaqëson për mua jo vetëm një sukses akademik, por një gur themeli në angazhimin tim të vazhdueshëm për të hulumtuar, dokumentuar dhe ruajtur historinë e popullit tonë, duke i dhënë zë atyre kapitujve që për shumë kohë ishin lënë në heshtje. Ishte një kohë e vështirë, një kohë e mbushur me pasiguri dhe sfida nga më të ndryshmet, kur mora guximin të shkruaj dhe të përgatis për botim atë libër të parë mbi lëvizjen ilegale shqiptare në Kosovë. Çdo faqe që shkruaja atëherë mbante mbi vete peshën e kohës — një kohë ku fjala e lirë nuk ishte vetëm e kufizuar, por shpeshherë edhe e rrezikshme. Shkrimi i librit nuk ishte thjesht një proces intelektual, por një akt i ndërgjegjes, një sfidë ndaj rrethanave të ashpra që i mbytnin përpjekjet për të thënë të vërtetën.

As botimi i librit nuk ishte më i lehtë. Përkundrazi, ai u shoqërua me 1001 peripeci, që nga sigurimi i mbështetjes e deri te tejkalimi i pengesave administrative dhe politike që, në atë kohë, ishin pjesë e përditshme e jetës intelektuale në Kosovë. Megjithatë, në këtë rrugë të vështirë, pata fatin që libri të gjente përkrahje nga një ndër institucionet më të rëndësishme kulturore të kohës, Gazeta “Rilindja” në Prishtinë.

Në një akt që për mua ishte një ngushëllim dhe një nxitje e madhe, “Rilindja” jo vetëm që e botoi librin, por mori përsipër edhe organizimin e promovimit të tij, duke i dhënë kështu veprës sime një vëmendje të veçantë dhe duke e bërë të mundur që ajo të arrinte më lehtë tek lexuesi i etur për të njohur të vërtetën mbi një pjesë të rëndësishme të historisë sonë të mohuar.

Ky bashkëpunim dhe kjo mbështetje në një kohë kaq të pasigurtë nuk ishte vetëm ndihmë praktike për një autore të re në rrugën e saj shkencore. Ajo ishin, mbi të gjitha, një dëshmi se, edhe në kohët më të vështira, ekzistojnë njerëz dhe institucione që besojnë në fuqinë e fjalës së lirë dhe në domosdoshmërinë për ta ruajtur kujtesën kolektive të një populli.

Në atë kohë të trazuar dhe plot tension, edhe promovimet e librave kishin marrë një dimension krejt tjetër nga ai që zakonisht i njihet aktiviteteve kulturore. Ato nuk ishin vetëm ngjarje letrare apo akademike, por shndërroheshin në akte të heshtura revolte, në shfaqje të hapura të rezistencës morale dhe shpirtërore të një populli që kërkonte të thoshte të vërtetën dhe të afirmonte identitetin e vet të nëpërkëmbur.

Në këto promovime, pjesëmarrja ishte e jashtëzakonshme. Njerëzit vinin me entuziazëm, me një ndjenjë të thellë përkushtimi dhe solidariteti. Sallat që kishim në dispozicion, sado që përpiqeshim t’i organizonim sa më mirë, shpejt rezultonin të vogla për të pritur të gjithë ata që dëshironin të merrnin pjesë. Njerëzit qëndronin në këmbë, të gatshëm të duronin çdo vështirësi vetëm për të qenë të pranishëm në një akt që ndjehej si pjesë e rezistencës kolektive.

Në ato promovime, duke dëgjuar fjalët që thuheshin dhe duke parë sytë e mbushur me emocion të pjesëmarrësve, kuptohej se libri nuk perceptohej vetëm si një produkt shkencor apo letrar, ai shihej si një akt sfidimi ndaj padrejtësive, një mënyrë për të artikuluar dhimbjen dhe shpresën, për të afirmuar njëherazi plagët dhe aspiratat e një populli të shtypur.

Çdo promovim ishte një dëshmi e fuqishme se, pavarësisht përpjekjeve të pushtuesit për të shuar zërin e shqiptarëve, fryma e rezistencës vazhdonte të jetonte dhe të forcohej përmes fjalës së shkruar, përmes kujtesës së gjallë dhe përmes dëshirës së pashuar për liri dhe dinjitet.

2016, Konferencë shkencore nga Ambasada hungareze, Prishtinë

Pas përfundimit të promovimit, në mesin e emocioneve të shumta që mbushnin sallën, ndodhi një moment i papritur dhe thellësisht prekës. Një zotëri, dukshëm në moshë të shtyrë, me fytyrë të mbështjellë nga hijeshia e viteve dhe rrudhat që mbartnin historinë e një jete plot përjetime, u afrua me hapa të ngadaltë dhe të vendosur. Pa thënë asnjë fjalë, më përqafoi fort, me një përqafim që nuk ishte thjesht një gjest formal, por një shprehje e thellë mirënjohjeje, dhimbjeje dhe krenarie. Lotët, të cilët rrëshqisnin pa kontroll në fytyrën e tij, flisnin më shumë se çdo fjalë, ata ishin dëshmi e një dhimbjeje të përjetuar dhe e një shprese të rilindur.

Në atë çast mbeta e shtangur, e pushtuar nga një ndjenjë e përzier emocionimi dhe përgjegjësie. Kishte diçka në atë përqafim dhe në ato lot që shkonin përtej fjalëve, që përçonin gjithë peshën e një historie të gjatë vuajtjeje dhe rezistence.

I ndjerë thellësisht nga ajo që sapo kishte përjetuar, ky zotëri i nderuar iu drejtua udhëheqësit të ceremonisë së promovimit dhe me një zë të dridhur, të mbushur me emocion, kërkoi nëse mund të merrte fjalën për të thënë disa fjalë para të gjithëve.

Ky moment i thjeshtë, por tejet i fuqishëm, ilustron më së miri se si libri dhe fjala e shkruar nuk janë thjesht produkte intelektuale, por ura të gjalla që lidhin brez pas brezi përvojat, dhimbjet dhe aspiratat e një populli. Ishte një kujtesë e fortë se historia nuk është thjesht diçka që lexohet, ajo jetohet, ndjehet dhe përcillet përmes gjesteve më të thella njerëzore.

Duke u përmbajtur me vështirësi emocioneve që e kishin pushtuar, ai — me zërin e dridhur dhe me lotët që vazhdonin t’i rridhnin pandalë në fytyrë — iu drejtua pjesëmarrësve të mbledhur në sallë. Me një ton të ngrohtë dhe të thellë, që mbante në vete peshën e dekadave të vuajtjeve dhe përpjekjeve, ai tha:

"Unë jam Rexhep Bunjaku, ish i dënuar politik, anëtar i NDSH-së (Lëvizja Nacional Demokratike Shqiptare). Kam qenë i dënuar fillimisht me pushkatim, por më vonë për shkak të moshës së re, i zëvendësohet me 20 vite burg, por fati e deshi që të mbijetoj dhe të jem i gjallë sot, në këtë ditë të bardhë, duke dëgjuar këto fjalë të jashtëzakonshme, kaq të mira dhe kaq të guximshme për NDSH-në — dhe ato jo nga kushdo, por nga një grua, nga një zonjë e nderuar.”

Promovimi i përmbledhjes me punime nga konferenca për Adem Demaçin, Shkup, 2016

Në atë moment, i përfshirë nga emocionet, ai shpërtheu në vaj, duke e kthyer sallën në një hapësirë të ngarkuar me ndjenja të thella solidariteti dhe respekti. Ishte një vaj i ngjeshur me përvojat e rënda të burgjeve, me humbjet, me idealet e pambaruara dhe me mallin për të vërtetën që aq shpesh ishte heshtur ose shtrembëruar.

Me një mirënjohje që buronte nga thellësia e shpirtit, ai shtoi: "Kurrë nuk e kam menduar se do të vinte një ditë që kjo motër e madhe, kjo zonjë e guximshme, do të na nxirrte nga harresa, do të na kthente dinjitetin e nëpërkëmbur." Me fjalë të thjeshta, por të mbushura me peshë historike dhe njerëzore, ai shprehu një falënderim të thellë, duke më përgëzuar për guximin dhe përkushtimin për të risjellë në dritë historinë e atyre që kishin dhënë gjithçka për kauzën kombëtare.

Ky moment nuk ishte thjesht një akt falënderimi individual, ai përfaqësonte një ngjarje të rrallë ku e kaluara dhe e tashmja u përqafuan në një mënyrë të dhimbshme dhe madhështore. Ishte një dëshmi se fjala e shkruar mund të rikthejë dinjitetin e humbur dhe se, edhe pas dekadave të vuajtjeve, një popull nuk harron ata që kanë sakrifikuar për të.

Ka ngjarje që, ndonëse mund të duken të thjeshta në dukje, por mbeten të gdhendura thellë në kujtesën tonë dhe na shoqërojnë përjetësisht, si dëshmi të fuqisë që ka fjala, veprimi dhe ndërlidhja njerëzore. Një prej këtyre përvojave, që për mua mbetet ndër më të paharrueshmet në jetën time si studiuese, ndodhi në vitin e parë pas përfundimit të luftës (1999), atëherë kur ne sapo ishim kthyer në lokalet tona të institutit, për të rifilluar jetën shkencore në një realitet të ri, ende të ngarkuar me plagë të freskëta, por të mbushur me shpresë.

Një ditë, teksa isha thelluar në një detyrë të ngutshme dhe me rëndësi, rojtari i institutit më thërret nga porta, duke më lajmëruar se dikush kishte ardhur për të më takuar. E lodhur nga ritmi i ditës dhe e përqendruar tek obligimi im, i thashë se, për momentin, nuk mund të pranoja vizitorë, pasi isha tepër e zënë. Por ndërkohë, një zë i butë, i ngrohtë dhe i përunjur – një grua e cila qëndronte aty pranë – më afrohet dhe më thotë: “Ju lutem, ky zotëri ka ardhur nga Shkodra, vetëm e vetëm për t’ju takuar juve.”

Ato fjalë më prekën thellë. Papritur, gjithë ngarkesa ime u zbeh përballë peshës së atij gjesti, një njeri që kishte udhëtuar nga një qytet i largët, nga Shkodra, për të më takuar jo për ndonjë çështje të zakonshme, por për një takim me domethënie personale, ndoshta edhe historike. Atëherë ndala gjithçka, u çova nga tryeza ime dhe thashë me vendosmëri: “Po, atëherë po zbres menjëherë.”

Ishte një çast i papritur, i ngarkuar me emocion dhe respekt të ndërsjellë, një kujtim që më rikujtoi se puna jonë, sado e përditshme dhe ndonjëherë e mbuluar nga rutina, ka jehonë përtej kufijve të sallave akademike. Ajo prek zemrat e njerëzve, i lidh brezat, dhe sjell përpara nesh vërtetësinë e ndikimit që historia, fjala dhe e vërteta mund të kenë në jetën reale të individit.

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, Albina (nusja e djalit), Tefiku (bashkëshorti), Agoni (djali), Arta (vajza), Arianiti (dhëndrri), pas përfundimit të promovimit të librit “Shtypi ilegal shqiptar… “  2010

Ndër ato momente që lënë gjurmë të pashlyeshme në jetën e një studiuesi, ka edhe takime që, ndonëse ndodhin papritur, ngjajnë si të përgatitura nga vetë rrjedha e historisë. Një nga këto   përjetime të rralla ndodhi atë ditë kur, menjëherë pasi zbrita për të takuar vizitorin nga Shkodra, një zotëri i nderuar dhe i përmbajtur më përshëndeti me përzemërsi dhe, me disa libra në dorë, u nisem drejt zyrës sime. Qetësia dhe dinjiteti i tij e parathoshin thellësinë e asaj që do të ndodhte më pas.

Gjatë bisedës së ngrohtë e të përzemërt, ai u prezantua: Shefqet Kelmendi jam, ish i burgosur politik, një nga ata njerëz të heshtur që historia shpesh i ka lënë në hije, por që kanë mbajtur mbi supe peshën e përpjekjes për liri. Më tregoi se pas përfundimit të vuajtjes së dënimit të gjatë, ishte detyruar të largohej nga Kosova dhe ishte vendosur në Shkodër, aty ku kishte gjetur një strehë të re për jetën, por jo për kujtimet.

Fjalët e tij mbartnin histori të dhimbshme dhe dinjitoze njëkohësisht. Më tha se në vitin 1946 kishte qenë pjesë e një procesi gjyqësor famëkeq, së bashku me At Bernard Llupin, Marie Shllakun dhe një grup tjetër patriotësh shqiptarë — figura të ndritura të rezistencës kombëtare, që për sistemin represiv përbënin kërcënim vetëm sepse mbronin dinjitetin dhe të drejtën e shqiptarëve për të qenë të lirë.

E tronditur dhe thellësisht e nderuar nga rrëfimi i tij, u ngrita në këmbë, me respektin më të madh, dhe e përshëndeta siç i takon një njeriu që ka kaluar përmes vuajtjes, por nuk është përkulur. Me fjalë të ngrohta, por të ngarkuara me gjithë peshën e mirënjohjes historike, e falënderova për gjithçka që kishte bërë për Kosovën e robëruar — për sakrificën, qëndresën dhe përkushtimin e tij në kohët më të vështira për kombin tonë.

Takime të tilla nuk janë vetëm raste për të shkëmbyer fjalë apo për të dokumentuar fakte, ato janë akte të vogla, por të thella, të drejtësisë së kujtesës — momente ku historia merr frymë nëpërmjet atyre që e kanë jetuar dhe e kanë mbajtur gjallë me ideal dhe qëndresë.

Teksa biseda me zotëriun vazhdonte me qetësi dhe përkushtim, e mbushur me kujtime dhe evokime të një kohe të rëndë por të paharruar, sytë më shkuan pa e kuptuar drejt librave që ai kishte vendosur mbi tavolinën time. Për një çast u ndala, sepse titulli në kopertinën e njërit prej tyre më ngjau i njohur — aq i njohur saqë zemra m’u trazua. E afrova lehtë librin dhe në mënyrë instinktive e kuptova, ishte i njëjti titull me librin tim, atë që e kisha promovuar pak para fillimit të luftës në Kosovë.

Zotëria e vërejti vështrimin tim të habitur, ndoshta edhe emocionin që nuk po arrija ta fsheh, dhe me një zë të butë, por të mbushur me entuziazëm e dashamirësi, më tha: "Profesore, këto libra janë për ju." Dhe me një gjest të ngrohtë, mi dorëzoi në duar.

Në ato çaste, sytë më mbetën mbi libra. I shfletoja me një ndjenjë që përshkonte mes habisë dhe mallëngjimit. Titulli ishte i imi. Emri po ashtu. Por mënyra si ishin shtypur, formatimi dhe mbajtja e tyre kishin diçka ndryshe — një gjurmë përkushtimi, ndoshta edhe sakrifice. E shikova zotërinë me një kureshtje të qetë, por nuk pata guximin ta pyesja menjëherë: Si ishte e mundur kjo? Ai buzëqeshi me dashamirësi dhe, si për të më shpëtuar nga hutimi, më tregoi: "Ndërsa ju ishit si refugjate në Tiranë, gjatë kohës së luftës, gazeta 'Rilindja', e cila atëherë botohej në Tiranë, kishte filluar të publikonte librin tuaj, 'Lëvizja ilegale patriotike në Kosovë (1945–1947)', në 46 vazhdime, në formë fejtoni. Dhe ne, në Shkodër, i kemi mbledhur, i kemi rishkruar me dorë, dhe më në fund i kemi botuar si libër."

Në atë moment, emocionet më përfshinë krejtësisht. Ajo që më ishte dukur një thjeshtësim i rastit, u shndërrua në një dëshmi të rrallë dashurie për dijen dhe për historinë tonë. Nuk ishte thjesht një botim i një libri, por një akt i përkushtimit kolektiv për të ruajtur kujtesën historike, për të ruajtur zërin e një kohe që përndryshe mund të ishte mbytur nga lufta, zhvendosja dhe harresa.

Ishte një moment që më kujtoi se fjala e shkruar, kur i shërben së vërtetës dhe drejtësisë historike, arrin të jetojë përtej kohës, hapësirës dhe fatit personal të autorit. Ajo gjen rrugën për t’u ruajtur, për t’u përhapur dhe për t’u rikthyer në duart e vetë atij që e ka nxjerrë nga thellësitë e kujtesës kolektive.

Por zotëria nuk e përfundoi aty rrëfimin e tij të ngrohtë. Me një respekt të thellë në zë, ai shtoi: “Iniciator i gjithë kësaj nisme ka qenë profesori i nderuar Mentor Çuku. Ishte ai që e propozoi dhe e udhëhoqi këtë përpjekje për të mbledhur e botuar librin tuaj, dhe gjithashtu ju dërgon përshëndetjet më të përzemërta, duke ju përgëzuar për punën me vlerë që keni bërë.”

Në atë çast, ndjeva një valë emocionesh që më pushtoi tërësisht. Nuk ishin vetëm fjalët që më preknin, por përkushtimi dhe kujdesi me të cilin një vepër e lindur në kohë të trazuara, e shkruar nën trysninë e përndjekjes dhe e botuar në prag të luftës, kishte gjetur rrugën për të jetuar dhe për t’u nderuar në një formë kaq të dinjitetshme dhe të papritur.

Çfarë të thosha? Fjalët më mungonin. Isha tej mase e gëzuar dhe e befasuar. Ato libra që mbaja në duar, të mbledhura me dashuri në Shkodër, të shtypura përmes përpjekjes së një komuniteti që nuk më kishte njohur personalisht, por që kishte ndjerë vlerën e fjalës sime, më shfaqeshin si një dëshmi se e vërteta dhe përkushtimi shkencor nuk humbasin kurrë rrugën. O Zot, sa e vogël është bota dhe sa larg mbërrin fjala e mirë! Ajo gjen rrugën për të kaluar kufijtë gjeografikë e emocionalë, për të bashkuar njerëz dhe për të ndriçuar kujtesën tonë kolektive, pa bujë, por me forcën e një besimi të palëkundur në vlerën e dijes dhe të drejtësisë historike.

Ky ishte pa dyshim një nga ato momente të rralla, që nuk harrohen kurrë. Një çast ku e kaluara, e tashmja dhe përpjekja ime e heshtur shkencore u kryqëzuan në një përjetim të thellë njerëzor. Një moment që do të mbetet gjatë në kujtesën time, si dëshmi e fuqisë që ka fjala, mirënjohja dhe lidhja e sinqertë mes atyre që e duan të vërtetën.

GM: Cilët nga librat tuaj mendoni se kanë pasur ndikimin më të madh në fushën e studimeve historike shqiptare, dhe pse?

SB: Të ju tregoj Gëzim, se edhe njëherë në një intervistë të mëhershme të dhënë për një gazetë në Kosovë, më pyeten për librat dhe unë pata thënë se: “Librat janë si fëmijët dhe është mëkat t’i ndash ato, duke gjykuar se cila është më e mirë dhe cila më pak e mirë për lexuesin”. Kjo metaforë nuk është thjesht një shprehje emocionale, por një pasqyrim i një marrëdhënieje të ndërlikuar dhe të thellë ndërmjet krijuesit dhe veprës. Ashtu si prindi që nuk mund të bëjë dallim mes fëmijëve të tij, edhe krijuesi nuk mund t’i rreshtojë librat në hierarki vlerash, pasi secila vepër është shprehje e një përvoje të veçantë, e një angazhimi të thellë dhe e një përpjekjeje të ndershme për të kontribuar në fushën e dijes.

Çdo libër është rezultat i një procesi të gjatë dhe të përkushtuar pune. Pas çdo fjalie, pas çdo kapitulli, fshihet një përpjekje serioze për të dhënë më të mirën, për të ndriçuar një aspekt të caktuar të realitetit apo të historisë përmes një hulumtimi të thelluar dhe një qasjeje të përgjegjshme akademike. Asnjë libër nuk ka lindur rastësisht apo mbi baza të lehta. Secili është fryt i një pune të lodhshme, i një angazhimi intelektual dhe etik, dhe i një përkushtimi që shpesh i tejkalon kufijtë e profesionit dhe kalon në dimensionin e pasionit personal.

Për këtë arsye, është krejt e natyrshme që librat të pretendojnë jetëgjatësinë e tyre. Ata nuk janë të lidhur vetëm me kohën kur janë shkruar, por bartin në vetvete mesazhe, njohuri dhe vlera që mund të qëndrojnë përtej kohës. Si të tillë, ata meritojnë të lexohen, të rilexohen, të studiohen dhe të ruhen si dëshmi të një përpjekjeje të sinqertë për të lënë gjurmë në mendimin shkencor dhe kulturor. Jetëgjatësia e librit, në këtë kuptim, nuk është thjesht një shpresë e heshtur, por një kërkesë legjitime e dijes për të vazhduar të dialogojë me brezat që vijnë.

Edhe njëherë, me përulësi mund të pranohet se ndonjëherë është e vështirë të vlerësohet me saktësi se cila vepër ka pasur ndikimin më të madh, pasi këtë e përcakton koha dhe reagimi i lexuesve. Megjithatë, një gjë është e sigurt, për të gjitha librat e botuara deri më sot ka pasur një interes të konsiderueshëm nga ana e publikut. Kjo dëshmohet jo vetëm përmes pranisë së tyre në diskursin akademik dhe publik, por edhe përmes kërkesës konkrete që kanë pasur nëpër librarit – ku në disa raste, pesë apo gjashtë tituj janë shitur plotësisht brenda vetëm dy javësh, duke u zhdukur nga raftet shumë më shpejt sesa ishte parashikuar.

Në mënyrë të veçantë, vërehet se libri Të burgosurit politik shqiptar në ish-Jugosllavi… ka zënë një vend të rëndësishëm në ndërgjegjen kolektive dhe ka shërbyer si një burim i vyer për shumë lexues, studiues dhe qytetarë të interesuar për të kuptuar më thellë realitetin e represionit politik ndaj shqiptarëve në periudhën e Jugosllavisë së dikurshme. Kjo vepër, për nga rëndësia dokumentare dhe qasja e saj hulumtuese, duket se ka krijuar një lidhje të veçantë me publikun, duke plotësuar një boshllëk të madh në literaturën historiografike dhe juridiko-politike shqiptare.

Interesimi nuk ka qenë i përqendruar vetëm në veprat e mëhershme. Edhe dy botimet më të fundit po dëshmojnë një prani të fuqishme në treg dhe një jehonë pozitive nga lexuesit. Ky trend i vazhdueshëm i kërkesës për literaturë të tillë dëshmon për nevojën e madhe që ekziston në shoqëri për t’u ballafaquar me të kaluarën, për ta kuptuar atë përmes një qasjeje të argumentuar dhe për ta ruajtur kujtesën kolektive përmes fakteve të dokumentuara. Në këtë kontekst, veprat që i janë kushtuar kësaj fushe nuk janë vetëm dëshmi historike, por edhe instrumente të rëndësishme në funksion të vetëdijes shoqërore dhe ndërtimit të së ardhmes me bazë në të vërtetën.

Do iu rrëfeja një ngjarje të veçantë, e cila në pamje të parë mund të tingëllojë si anekdotë, por në thelb mbart një simbolikë të thellë, është ajo që ndodhi para disa vitesh me një koleg të nderuar, Prof. Dr. Limon Rushiti. Rreth shtatë apo tetë vjet më parë, ai ishte viktimë e një vjedhjeje në shtëpinë e tij – një situatë që natyrshëm shkaktoi shqetësim në rrethin e kolegëve dhe bashkëpunëtorëve të tij shkencëtar. Siç është zakoni në komunitetin tonë, pas ngjarjes, disa kolegë u mblodhëm dhe shkuam tek ai për të shprehur mbështetjen dhe për të kuptuar përmasat e dëmit që mund të ishte bë.

Gjatë bisedës, në përpjekje për të kuptuar situatën, njëri prej nesh e pyeti nëse hajdutët kishin dëmtuar apo marrë sende me vlerë. Për çudi, përgjigjja e tij erdhi e qetë dhe me një buzëqeshje të lehtë: "Është e çuditshme," tha ai, "kanë hyrë hajnat, por nuk kanë marrë asgjë – përveç librit të Sabiles, Të burgosurit politik shqiptarë në ish-Jugosllavi." Fillimisht, kjo deklaratë u prit me të qeshura, si një koment me nuanca ironie për të lehtësuar ngarkesën emocionale të situatës. Por kur ai përsëriti me seriozitet dhe bindje të plotë se vërtet vetëm ai libër ishte marrë, biseda mori një kthesë domethënëse.

Në atë moment, reagimi natyrshëm ishte një habi e sinqertë: "Limon, mos bëj shaka, kush vjedh libra sot?" – duke i dhënë zë një perceptimi të përhapur se në kohën e konsumit të shpejtë dhe të vlerave të tregut, libri nuk është më objekt dëshire apo vlerësimi. Por përgjigjja që erdhi më pas nuk ishte thjesht një reflektim personal, por një paralajmërim me ngarkesë simbolike: "Shiko qiko, të lutem ruaju – nuk është shenjë e mirë të të vjedhin librin…"

Ky moment, përtej humorit që e shoqëroi fillimisht, ngriti një sërë pyetjesh mbi peshën që një vepër mund të mbart në një shoqëri të caktuar. Kur një libër, e në këtë rast një libër me përmbajtje të thellë historike dhe politike, bëhet objekt i një vjedhjeje, kjo nuk është më thjesht një rastësi. Ajo mund të lexohet si tregues i fuqisë së fjalës së shkruar, i ndikimit që një vepër mund të ketë në ndërgjegjen kolektive, dhe i faktit se libri, ndonëse shpesh i nënvlerësuar, mbetet një nga mjetet më të fuqishme të rezistencës, kujtesës dhe të vërtetës.

Në këtë kontekst, vjedhja e një libri nuk është më një akt i zakonshëm kriminal, por shndërrohet në një metaforë të fuqishme për domethënien që bart një vepër kur ajo prek telat e ndërgjegjes shoqërore. Dhe pikërisht aty, ndodhet edhe forca e heshtur e librit, të jetë i kërkuar jo për çmimin që ka, por për të vërtetën që mbron.

Është e qartë se edhe veprat e fundit si Të ekzekutuarit shqiptarë nga OZNA dhe UDB-ja jugosllave në Kosovë (1944–1990) dhe Top sekret… kanë ngjallur interes të madh tek lexuesit, duke u pritur me kërkesa të larta dhe me vlerësime të rëndësishme nga kritika akademike dhe publike. Kjo nuk është thjesht një shenjë e suksesit të tyre në aspektin e përhapjes, por dëshmi e domosdoshmërisë që ekziston në shoqërinë tonë për të pasur qasje serioze, të mirëargumentuara dhe të dokumentuara mbi një nga periudhat më të ndjeshme dhe më të errëta të historisë sonë moderne.

Duhet theksuar se puna për këto vepra nuk ka qenë e lehtë dhe as e shpejtë. Ka qenë një përkushtim shumëvjeçar, një proces i gjatë dhe i kujdesshëm që ka kërkuar durim, këmbëngulje dhe mbi të gjitha një ndjeshmëri të thellë njerëzore dhe shkencore për t’u qasur me përgjegjësi ndaj temave kaq të ndjeshme siç janë burgosjet, ekzekutimet dhe përndjekjet politike të shqiptarëve nën aparatin represiv të OZNA-s dhe UDB-së jugosllave.

Ajo që e dallon këtë libër është fakti se çdo informacion, çdo përfundim, dhe çdo rrëfim është ndërtuar mbi baza të qëndrueshme burimore. Të gjitha të dhënat janë marrë nga dokumente arkivore, literatura relevante, dhe mbi të gjitha, nga intervista dhe anketa të zhvilluara me ish-të burgosur politik dhe me anëtarë të familjeve të tyre. Kjo qasje jo vetëm që garanton saktësinë historike, por i jep veprës një dimension të thellë human, duke e bërë atë jo vetëm një dokument shkencor, por edhe një monument të kujtesës kolektive.

Në këtë mënyrë, përmes këtyre veprave, historia e mohuar, e shtrembëruar apo e heshtur për dekada, gjen rrugën për të dalë në dritë, për t’u shkruar me dinjitet dhe për t’i shërbyer si dëshmi brezave që vijnë. Prandaj, pa asnjë hezitim mund të thuhet se puna shumëvjeçare ka qenë e justifikuar dhe se angazhimi i bërë ia ka vlejtur – jo vetëm për ndriçimin e të kaluarës, por edhe për forcimin e vetëdijes sonë historike dhe qytetare.

Në Kosovë, edhe sot e kësaj dite, historia mban ende plagë të hapura që burojnë nga e kaluara e dhunshme dhe e pandriçuar plotësisht. Janë me qindra atdhetarë, veprimtarë të çështjes kombëtare, që u zhdukën pa gjurmë që në vitet e hershme të pasluftës së Dytë Botërore, në rrethana të errëta e të pandriçuara nga dora e drejtësisë apo e historisë zyrtare. Familjarët e tyre kanë jetuar me dhimbjen e heshtur të mungesës, duke mos ditur as vendndodhjen e trupave, as rrethanat e vdekjes, e as shkallën e vuajtjeve që ata kanë përjetuar.

Kjo zbrazëti e dhimbshme në kujtesën kolektive është një ndër nxitësit kryesorë të përpjekjeve për të dokumentuar të vërtetën, për të nxjerrë në dritë dëshmitë dhe faktet që për dekada me radhë kanë qëndruar të fshehura pas dyerve të mbyllura të institucioneve shtetërore të ish-Jugosllavisë. Libri në fjalë, i ndërtuar mbi dokumente arkivore, intervista dhe analiza të thelluara, synon të ofrojë jo vetëm një kontribut në fushën e historiografisë kritike, por edhe një ndihmë të prekshme për familjet dhe komunitetet që kërkojnë me ngulm të vërtetën.

Me gjithë kufizimet që imponon qasja në dokumente dhe vështirësitë e hulumtimit në një temë kaq të ndjeshme dhe të politizuar, shpresa mbetet e gjallë se kjo vepër do të shërbejë si një burim i vlefshëm për të ndriçuar fatin e shumë të ekzekutuarve. Synimi është që, sado pak, ky libër të ndihmojë në ringjalljen e kujtesës, në artikulimin e një të vërtete të mohuar dhe në mbështetjen e përpjekjeve për drejtësi dhe dinjitet për ata që sakrifikuan gjithçka në emër të atdheut. Kjo është një thirrje për përballje me të kaluarën, përmes fakteve dhe dëshmive, në mënyrë që e ardhmja të ndërtohet mbi të vërtetën dhe jo mbi harresën.

GM: Sa e rëndësishme është, sipas jush, ruajtja dhe promovimi i kujtesës historike në rrethanat e sotme?

SB: Rëndësia e ruajtjes dhe kultivimit të së kaluarës historike nuk është thjesht një çështje e interesit shkencor, por një domosdoshmëri ekzistenciale për çdo komb që dëshiron të ndërtojë të ardhmen mbi themele të qëndrueshme të identitetit dhe kujtesës kolektive. Vitet po kalojnë me shpejtësi, dhe bashkë me to po largohet një brez i tërë që ka qenë dëshmitar dhe pjesëmarrës aktiv në rezistencën kundër pushtimeve, në betejat për liri dhe në përpjekjet për mbijetesë kombëtare. Këta njerëz nuk janë thjesht individë, por bartës të gjallë të një historie që nuk është gjithmonë e dokumentuar në mënyrë të plotë në arkiva apo libra, por që rrezikon të humbasë bashkë me ta, nëse nuk veprohet me urgjencë për ta regjistruar dhe përjetësuar.

Situata bëhet edhe më alarmante kur merret parasysh fakti se arkivat dhe dokumentacioni më i rëndësishëm që i përkiste Kosovës është grabitur ose zhdukur nga pushtuesit. Këto burime – të cilat do të kishin shërbyer si dëshmi të pakundërshtueshme për ngjarjet historike, krimet e kryera, dhe rrugëtimin e popullit shqiptar nëpër periudha të vështira – janë zhdukur ose janë vënë jashtë qasjeve publike dhe shkencore. Humbja e tyre nuk është thjesht një dëm teknik apo administrativ, por një goditje e rëndë për vetë memorien kolektive të kombit. Sepse aty ku mungojnë dokumentet, zbehet e vërteta, aty ku mungon e vërteta, rrezikon të zë vend harresa ose, edhe më keq, falsifikimi.

Pikërisht për këtë arsye, ne që kemi ende mundësi të veprojmë, kemi një përgjegjësi të dyfishtë: të hulumtojmë, të dokumentojmë, dhe të ruajmë çdo fragment të së kaluarës sonë historike, por njëkohësisht edhe ta kultivojmë atë me ndjenjë përkushtimi dhe vetëdije për rolin që ka në formësimin e vetëdijes kombëtare. Kjo është një thirrje për të mos e trajtuar historinë si një relikt të largët, por si një pasuri të gjallë, që duhet mbajtur gjallë nëpërmjet studimeve, botimeve, dëshmive dhe përpjekjeve institucionale. Sepse një komb që e harron të kaluarën e tij, rrezikon të humbasë edhe të ardhmen.

Në këtë kontekst të ndjeshëm dhe të domosdoshëm të ruajtjes së kujtesës historike, bëhet më se e nevojshme të ngrihet një thirrje e fuqishme dhe gjithëpërfshirëse – jo vetëm drejtuar studiuesve dhe historianëve të fushës, por edhe atyre që kanë qenë pjesë e drejtpërdrejtë e ngjarjeve që kanë formësuar trajektoren e rezistencës sonë kombëtare- veprimtarëve të lëvizjes ilegale. Këta individë, që shpeshherë kanë vepruar në errësirën e një kohe represive dhe në kushte jashtëzakonisht të vështira, bartin me vete përvoja jetësore që janë burime të pakrahasueshme njohurish dhe dëshmish historike.

Thirrja për të shkruar – për të rrëfyer, për të dëshmuar, për të dokumentuar – nuk është thjesht kërkesë për përmbushje personale, por një akt i thellë përgjegjësie kolektive. Çdo rrëfim individual, çdo kujtim i ruajtur në heshtje, çdo dokument i vogël personal mund të bëhet një pikë orientuese e vyer për kërkime të mëtejshme shkencore, për ndërtimin e narrativave historike që janë të rrënjosura në të vërtetën e përjetuar dhe jo në interpretime të vonuara apo të manipuluara.

Në mungesë të shumë burimeve arkivore – të cilat janë zhdukur, janë seleksionuar ideologjikisht, apo thjesht janë bërë të paarritshme – dëshmitë personale marrin një peshë të jashtëzakonshme. Ato nuk zëvendësojnë metodologjinë akademike, por e plotësojnë atë me dimensionin njerëzor, me detajet që shpesh nuk përfshihen në dosjet zyrtare, por që japin kuptim të thellë dhe të ndjerë ngjarjeve.

Prandaj, ky është momenti për të vepruar. Duhet të shkruhet sa më shumë – jo vetëm për të lënë pas një trashëgimi të vlefshme për brezat e ardhshëm, por edhe për t’u ofruar studiuesve një rrjet të pasur pikash referimi, të cilat do t’u mundësojnë të ndjekin gjurmët e së vërtetës në një mënyrë më të drejtë, më gjithëpërfshirëse dhe më të bazuar në realitetin historik. Vetëm kështu mund të ndërtohet një histori e plotë, e denjë dhe e besueshme për të kaluarën tonë.

Në këtë etapë të re të ndërgjegjësimit historik dhe të përgjegjësisë akademike, një thirrje e posaçme duhet t’u drejtohet studiuesve të përkushtuar – atyre që me pasion, përkushtim dhe ndershmëri shkencore janë të gatshëm të ndërmarrin rrugëtimin sfidues të hulumtimit të thelluar. Është koha që kjo gjeneratë kërkuesish të mos kufizohet më brenda kufijve të burimeve të brendshme, por të orientohet drejt arkivave të shteteve të rajonit, me të cilët historia jonë është ndërthurur ngushtë, shpesh në mënyrë të dhimbshme e të padrejtë, por të pashmangshme.

Këto arkiva përmbajnë një pasuri të madhe dokumentare, që për dekada me radhë ka qenë e paarritshme për studiuesit shqiptarë – qoftë për shkak të barrierave politike, qoftë për shkak të mungesës së qasjes institucionale apo kufizimeve të kohës. Brezat e mëparshëm, përkundër vullnetit të mirë dhe përpjekjeve të vazhdueshme, nuk kanë pasur mundësinë reale të depërtojnë në këto fonde arkivore dhe të nxjerrin në dritë të dhëna që mund të ndryshojnë rrënjësisht kuptimin e disa segmenteve të historisë sonë kombëtare.

Pikërisht për këtë arsye, u takon studiuesve të rinj, me mendësi të hapur dhe qasje ndërdisiplinare, të ndërmarrin këtë mision të vonuar, por jetike. Hulumtimi në arkivat e rajonit nuk është vetëm një domosdoshmëri metodologjike, por edhe një akt i përgjegjësisë historike ndaj së kaluarës së përbashkët dhe shpesh të errësuar. Çdo dokument i zbuluar, çdo dosje e vjelë, çdo dëshmi e identifikuar, përbën një hap drejt rigjenerimit të një historie më të plotë, më të ndershme dhe më të rrënjosur në fakte.

Kjo është një thirrje për të kaluar nga historia e dëshiruar në historinë e dokumentuar, nga narrativat e shpesh të fragmentarizuara në një vizion më të gjerë dhe më të bazuar shkencërisht për të shkuarën. Sepse vetëm nëpërmjet kësaj qasjeje kërkimore serioze, historia e Kosovës dhe e shqiptarëve në përgjithësi mund të artikulohet me dinjitet në nivel rajonal e ndërkombëtar, duke i dhënë zë atyre që për dekada janë lënë në harresë, dhe duke ndërtuar ura të reja kuptimi për gjeneratat që vijnë.

Një dimension i rëndësishëm që shpeshherë neglizhohet në diskursin publik dhe madje edhe në atë akademik është potenciali i pashfrytëzuar i vetë Arkivit të Kosovës. Ky institucion përmban një thesar të jashtëzakonshëm dokumentesh, ndër të cilat zënë vend të veçantë dosjet e ish-të burgosurve politikë – burime të paçmueshme për çdo studiues të interesuar për të ndriçuar periudha kyçe të historisë së Kosovës, sidomos ato që lidhen me represionin politik dhe lëvizjet për liri dhe vetëvendosje.

Duhet theksuar se një pjesë e konsiderueshme e këtyre dosjeve nuk është hapur dhe nuk është vënë ende në dispozicion të hulumtuesve, gjë që e bën këtë arkiv një zonë të pandriçuar të kujtesës kolektive. Kjo vonesë e qasjes nuk duhet parë vetëm si pengesë administrative, por si humbje e mundshme e një kohe të çmuar në të cilën dëshmitarët e asaj kohe po largohen dhe memoria e gjallë po zbehet.

Në pamje të parë, ndonjë material arkivor mund të duket si i parëndësishëm, si një dokument i thjeshtë procedurial apo një shënim burokratik pa ndonjë domethënie të veçantë. Por studimi i kujdesshëm dhe i thelluar mund të zbulojë se pikërisht aty, në ato detaje të vogla, fshihen të dhëna që ndriçojnë zhvillime të mëdha politike dhe ideologjike, që hedhin dritë mbi mekanizmat e shtypjes, mbi format e rezistencës dhe mbi përplasjet historike që kanë formuar identitetin politik të Kosovës.

Kjo është arsyeja pse është e domosdoshme që komuniteti shkencor, në bashkëpunim me institucionet shtetërore, të angazhohet seriozisht në hapjen graduale, të kontrolluar dhe të përgjegjshme të këtyre arkivave. Ato nuk duhet të trajtohen si relikte të së kaluarës, por si burime aktive të së tashmes që kërkojnë interpretim, sistemim dhe valorizim për të ndërtuar një narrativë historike të plotë dhe të besueshme.

Në fund të fundit, historia nuk shkruhet vetëm nga ngjarjet madhore apo deklaratat zyrtare, por edhe nga fjalët e pathëna të dokumenteve të heshtura që presin të lexohen nga sytë e një studiuesi të ndershëm e të përkushtuar.

Herë pas here krijohet përshtypja, gjithnjë e më e përhapur në epokën digjitale, se informacioni historik, dokumentet dhe të gjitha burimet e nevojshme për kërkimin shkencor mund të gjenden lehtësisht në internet apo në formë të digjitalizuar. Kjo bindje, megjithëse e kuptueshme për shkak të zhvillimeve teknologjike dhe aksesit të gjerë që ofron rrjeti global, në realitet mbetet pjesërisht e gabuar dhe shpesh e rrezikshme për qasjen serioze akademike ndaj burimeve primare.

Në të vërtetë, shumica e materialeve arkivore që lidhen me historinë politike, shoqërore dhe kulturore të Kosovës, veçanërisht ato që trajtojnë periudha të ndjeshme si represioni shtetëror, veprimtaria e lëvizjeve ilegale apo dosjet e të burgosurve politikë, nuk janë ende të digjitalizuara. Aksesimi i tyre kërkon praninë fizike të studiuesit në arkiva, kërkime të ngadalta dhe shpeshherë të vështira për shkak të mungesës së katalogëve të plotë dhe të sistemuar sipas kritereve bashkëkohore të arkivistikës.

Për më tepër, një dimension tjetër shqetësues, i cili shpesh mbetet i nënkuptuar, është ai i seleksionimit të heshtur të dokumenteve që i nënshtrohen procesit të digjitalizimit apo që bëhen publikisht të aksesueshme. Ky seleksionim, ndonëse mund të justifikohet me kritere teknike, voluminoze apo të privatësisë, krijon rrezikun e deformimit të tërësisë së burimeve historike që duhen konsultuar për të ndërtuar një narrativë të drejtë dhe gjithëpërfshirëse.

Në këtë mënyrë, krijohet një lloj “histori e fragmentuar” – një histori që, për shkak të mungesës së dokumenteve kyçe ose qasjes selektive ndaj tyre, mund të përcjellë vetëm një pjesë të së vërtetës, duke lënë në hije ngjarje, individë dhe struktura të tëra që kanë ndikuar rrjedhshëm në zhvillimet politike e shoqërore të vendit. Kjo tendencë, nëse nuk trajtohet me kujdes dhe ndërgjegjësim të lartë profesional, mund të prodhojë pasaktësi, keqinterpretim apo edhe manipulim të fakteve historike.

Prandaj, është thelbësore të mbajmë një qëndrim kritik ndaj bindjes se gjithçka gjendet online dhe se interneti përbën burimin përfundimtar të dijes historike. Kërkimi serioz dhe i thelluar kërkon praninë në arkiva, qasjen në burimet origjinale dhe një përkushtim të vazhdueshëm për të zbuluar atë që ende nuk është thënë. Vetëm në këtë mënyrë mund të garantohet integriteti shkencor dhe besueshmëria e narrativës historike që i ofrohet brezave të ardhshëm.

Dhe, në përmbyllje të këtij reflektimi, mbetet thelbësore të nënvizohet se, pavarësisht sfidave dhe kompleksitetit që shoqëron kërkimin historik, sot ekziston një moment i volitshëm që duhet shfrytëzuar me përkushtim të shtuar. Mendohet shpesh se nevojat për të ndriçuar të kaluarën janë punë e së shkuarës, por në të vërtetë, nevoja për të hulumtuar me seriozitet dhe vëmendje është më e madhe se kurrë më parë, sepse ruajtja e kujtesës kolektive nuk është luks akademik – është një domosdoshmëri strategjike për të ardhmen e kombit.

Sot, ndonëse sfidat vazhdojnë, ekzistojnë më shumë mundësi sesa në të kaluarën. Ka më shumë liri për të hulumtuar, më shumë qasje në burime dhe arkiva, më shumë vetëdije institucionale për rëndësinë e historisë si bazë për ndërtimin e identitetit kombëtar. Ky realitet përbën një privilegj që nuk duhet të shpërdorohet, por të shndërrohet në përgjegjësi të përbashkët – sidomos nga studiuesit, institucionet akademike dhe të gjithë ata që ndihen të thirrur të ruajnë, analizojnë dhe transmetojnë të vërtetën historike.

Ruajtja e memories kombëtare është një projekt afatgjatë, që kërkon durim, përkushtim dhe vizion. Është një përpjekje për të ndërtuar ura midis së shkuarës dhe së ardhmes, për të krijuar një narrativë që i reziston harresës dhe që u flet brezave që vijnë jo vetëm përmes fakteve, por edhe përmes përgjegjësisë etike që mbart e vërteta. Vetëm duke investuar në kërkim serioz dhe të qëndrueshëm mund të sigurojmë që kujtesa jonë historike të mos mbetet e shpërndarë dhe e paartikuluar, por të bëhet pjesë aktive e vizionit për një të ardhme më të ndërgjegjshme dhe më të drejtë.

GM: A keni marrë mbështetje nga institucionet shtetërore për aktivitetet tuaja deri më tani?

SB: Po, padyshim, periudha kur isha pjesë e Institutit paraqiste një kohë kur procesi i botimit të librave zhvillohej natyrshëm dhe pa pengesa të mëdha. Në atë kohë, vetë institucioni kishte një strukturë të konsoliduar dhe një orientim të qartë për mbështetjen e veprimtarisë shkencore dhe botuese, gjë që e bënte më të lehtë për autorët të fokusoheshin në përmbajtjen dhe cilësinë e veprës, pa u rënduar nga sfida logjistike apo financiare. Instituti,  në këtë kontekst, nuk ishte vetëm një qendër e prodhimit të dijes, por edhe një mekanizëm funksional për shpërndarjen e saj.

Zgjedhjet e para në Kosovë, me 24 maj 1992, Sabile Keçmezi- Basha duke votuar

Megjithatë, me largimin nga institucioni, u desh të përballesha me një realitet të ri dhe të ndërtoja mënyra të tjera për të vazhduar rrugën kërkimore dhe botuese. Kjo përvojë, larg së qenit pengesë, u shndërrua në një mundësi për të eksploruar forma të reja të mbështetjes dhe bashkëpunimit institucional. Me kalimin e kohës, është bërë e qartë se, ndonëse mungesa e një strukture të drejtpërdrejtë si ajo e institutit paraqet sfida, rrugë të reja gjithmonë gjenden – dhe zgjidhjet, nëse kërkohen me këmbëngulje dhe përkushtim, janë të arritshme.

Sot, për fat të mirë, ekzistojnë mekanizma të ndryshëm institucionalë që mbështesin botimin e veprave shkencore dhe kulturore. Ministria e Arsimit, përmes skemave të posaçme, ofron fonde për botime që kanë vlerë kërkimore e pedagogjike; Ministria e Kulturës, nga ana tjetër, mbështet veprat me rëndësi kulturore e kombëtare, ndërkohë që edhe vetë komunat kanë krijuar fonde specifike për të mbështetur autorët vendas dhe projektet me ndikim lokal e më gjerë. Ky pluralizëm institucional krijon një ambient më të hapur dhe më gjithëpërfshirës  për promovimin e dijes, duke u ofruar autorëve mundësi për të vazhduar veprimtarinë e tyre edhe jashtë kornizave tradicionale institucionale.

Në këtë mënyrë, mbështetja për botimin e librave nuk është më e kufizuar vetëm në një burim të vetëm, por është shndërruar në një sistem me shumë porta hyrëse, që e bën të mundur që dijet dhe përvojat e akumuluara të mos mbesin në heshtje, por të gjejnë rrugën e tyre drejt lexuesit. Dhe kjo është, në thelb, ajo që ka rëndësi më të madhe: vazhdimësia e fjalës së shkruar dhe ruajtja e kontributit intelektual për brezat që vijnë.

Në këtë realitet të ri institucional dhe krijues, botimi i dy veprave të fundit u bë i mundur falë mbështetjes së Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit, si dhe Komunës së Prishtinës, përkatësisht Drejtorisë për Kulturë. Ky financim, i realizuar përmes një procesi të rregullt aplikimi në formën e projekteve, dëshmon se ekzistojnë ende mekanizma funksionalë për të mbështetur autorët që dëshirojnë të sjellin në dritë punën e tyre kërkimore dhe krijuese.

Natyrisht, fondet e ndara nuk ishin të plota në raport me kërkesat e parashtruara në projekt, por kjo është një situatë që duhet të kuptohet në kontekstin e kapaciteteve financiare të institucioneve publike dhe numrit të madh të kërkesave që ato pranojnë çdo vit. Ajo që ka rëndësi në këtë rast nuk është vetëm mbështetja financiare në vete, por njohja institucionale e vlerës së projektit dhe përfshirja e autorit në një proces transparent që synon të mbështesë prodhimin e dijes dhe të promovojë trashëgiminë kulturore dhe historike.

Kjo përvojë përforcon bindjen se, edhe pse rruga e kërkimit dhe botimit shpesh është e ngarkuar me sfida të natyrës administrative apo financiare, ajo mbetet e mundur dhe e realizueshme nëse ndiqet me këmbëngulje, qartësi të vizionit dhe përkushtim të sinqertë ndaj vlerës së dijes. Është inkurajuese të shihet që institucionet kulturore dhe lokale e njohin nevojën për të mbështetur autorët që merren me tematika të rëndësishme për kujtesën kolektive, identitetin kombëtar dhe ndriçimin e periudhave historike që përbëjnë shtylla të rëndësishme të vetëdijes sonë shoqërore.

Megjithatë, është me rëndësi të veçantë që të shprehet mirënjohje e thellë ndaj institucioneve përkatëse për mbështetjen që po ofrojnë në fushën e shkencës dhe të letërsisë, dy shtylla themelore të zhvillimit intelektual dhe të pasurimit kulturor të shoqërisë. Kjo mbështetje nuk duhet parë vetëm si një akt financiar apo administrativ, por si një kontribut i drejtpërdrejtë në ruajtjen dhe kultivimin e dijes, në promovimin e mendimit kritik dhe në fuqizimin e kujtesës historike kolektive.

Në një kohë kur sfidat ndaj fushave humanistike dhe shkencave sociale janë gjithnjë e më të mëdha, ndërhyrjet institucionale që synojnë të mbështesin projektet e rëndësishme hulumtuese dhe krijuese meritojnë vlerësim të veçantë. Ato përfaqësojnë jo vetëm një vullnet për të ruajtur trashëgiminë kulturore, por edhe një angazhim për të ndërtuar një të ardhme të bazuar në dijen dhe në vlerat që e forcojnë shoqërinë në mënyrë të qëndrueshme. Në këtë kuptim, falënderimi nuk është një formalitet, por një njohje e merituar për një akt mbështetjeje që shkon përtej individit dhe kontribuon në një tërësi më të gjerë shoqërore dhe akademike.

Vetëm përmes një angazhimi të qëndrueshëm dhe të mirëstrukturuar në kërkim, dokumentim dhe botim mund të ruhet dhe kultivohet e kaluara jonë historike – një e kaluar që, pavarësisht dhimbjesh e përpjekjesh, përbën një trashëgimi të lavdishme dhe një burim të çmuar identiteti kolektiv. Ky proces nuk është vetëm çështje e ndërtimit të një arkive të brendshme kombëtare të kujtesës, por edhe një mision që kërkon projeksion të qartë në hapësirën ndërkombëtare. Pikërisht këtu lind nevoja për të hedhur hapa përpara drejt një dimensioni tjetër të domosdoshëm të kulturës dhe shkencës sonë, përkthimi i veprave në gjuhë të huaja.

Është e kuptueshme që ne, si studiues dhe krijues, shkruajmë për njëri-tjetrin, lexojmë veprat e kolegëve tanë dhe zhvillojmë një dialog të brendshëm akademik. Mirëpo, ky qarkullim i kufizuar i dijes brenda një hapësire të mbyllur gjuhësore, ndonëse i dobishëm për zhvillimin e mendimit vendas, ngre një pyetje themelore, a është kjo e mjaftueshme për të siguruar një prani të denjë të historisë, kulturës dhe shkencës sonë në kontekstin global?

Përgjigjja, në mënyrë të natyrshme, është jo. Një e kaluar, sado e lavdishme qoftë, mbetet pjesërisht e heshtur nëse nuk gjen rrugë për t’u komunikuar me të tjerët, një kërkim sado i thellë, nëse nuk qaset nga sy të huaj, nuk arrin të japë efektin transformues që synon në planin ndërkombëtar. Për këtë arsye, përkthimi i literaturës shkencore dhe historike në gjuhë të mëdha ndërkombëtare nuk është luks, por një domosdoshmëri strategjike. Ai është një mjet për ta bërë të njohur të vërtetën tonë, për të ndërtuar ura njohjeje dhe respekti me të tjerët dhe për ta pozicionuar trashëgiminë tonë në hartën globale të mendimit dhe kujtesës.

Prandaj, krahas ruajtjes së kujtesës kolektive përmes hulumtimit të brendshëm, institucionet dhe autorët duhet të investojnë me vendosmëri në përkthimin profesional dhe në promovimin ndërkombëtar të veprave kyçe. Vetëm kështu, e kaluara jonë nuk do të mbetet një histori e mbyllur për rrethin tonë të ngushtë, por do të shndërrohet në një pjesë të narrativës globale, në një zë që dëgjohet dhe respektohet përtej kufijve gjuhësorë e kulturorë.

Në kuadrin e përpjekjeve për afirmimin e kulturës, historisë dhe dijes sonë në hapësirën ndërkombëtare, është thelbësore të shtrohet çështja e përkthimit të literaturës vendore jo si një proces sporadik apo simbolik, por si një strategji e menduar mirë, e bazuar në kritere të qarta të vlerës dhe ndikimit. Përkthimi nuk duhet të shndërrohet në një qëllim në vetvete, por në një mjet për të komunikuar me botën ato vepra që kanë potencialin të përfaqësojnë denjësisht përvojën, historinë, mendimin dhe shpirtin e një kombi.

Për këtë arsye, është e domosdoshme që përkthimet të mos përzgjidhen në mënyrë të rastësishme apo të përcaktuara nga rrethana të përkohshme, por të ndërtohet një politikë e qëndrueshme e përzgjedhjes së librave që vërtet e meritojnë të shndërrohen në ura kulturore drejt botës. Këto janë veprat që jo vetëm që kanë peshë të konsiderueshme në kontekstin tonë kombëtar, por që gjithashtu mbartin vlera universale – qoftë në planin shkencor, historik apo letrar – dhe që mund të kontribuojnë në debatin ndërkombëtar rreth temave me interes të gjerë si të drejtat e njeriut, kujtesa historike, rezistenca kulturore apo zhvillimet e politikave shoqërore.

Përkthimi i tillë kërkon një investim serioz – jo vetëm financiar, por edhe institucional e profesional – në përzgjedhjen, redaktimin, adaptimin dhe promovimin e veprave. Duhet të ndërtohen bashkëpunime me shtëpi botuese prestigjioze, me studiues dhe përkthyes me përvojë, të cilët janë në gjendje të përcjellin jo vetëm përmbajtjen, por edhe finesën dhe kompleksitetin e mesazhit të veprës origjinale. Kjo është mënyra më e sigurt për ta bërë të pranishme dhe të kuptueshme për botën historinë tonë, përvojat tona kolektive dhe kontributin tonë intelektual.

Në fund të fundit, investimi në përkthimin e librave që realisht e meritojnë këtë vëmendje është një formë e lartë e diplomacisë kulturore – një mjet për të artikuluar zërin e një kombi në gjuhën e të tjerëve, për të ndërtuar respekt dhe mirëkuptim përmes dijes, dhe për të gdhendur një vend të merituar në mozaikun e kulturave të botës.

GM: Cilat janë objektivat tuaja kryesore për projektet shkencore që planifikoni të zhvilloni në të ardhmen?

SB: Planet për të ardhmen janë të shumta dhe ambicioze, ashtu si edhe veprat dhe projektet që tashmë janë në proces e sipër – një angazhim i vazhdueshëm intelektual që kërkon kohë, përkushtim dhe thellësi mendimi. Megjithatë, përtej gjithë kësaj dinamike krijuese dhe punës së shumanshme që e shoqëron jetën akademike e shkencore, ajo që mbetet më themelore është qëllimi për të qëndruar besnik ndaj linjës kërkimore që është ndërtuar ndër vite, për të vazhduar të thellohet më tej një problematikë që tashmë është trajtuar me seriozitet  dhe përkushtim në veprat e deritanishme.

Kjo nuk është thjesht vazhdimësi teknike apo përsëritje tematike, por një përpjekje e ndërgjegjshme për të zgjeruar horizontin e një fushe që ende ka shumë për të thënë dhe për të zbuluar. Çështjet që kanë qenë në qendër të hulumtimeve deri tani nuk janë ezauruar, përkundrazi, ato kërkojnë një rikthim të vazhdueshëm, një thellim të mëtejshëm dhe një analizë më të hollësishme në dritën e burimeve të reja, këndvështrimeve të freskëta dhe konteksteve të ndryshuara.

Këmbëngulja për të mos braktisur një temë të caktuar, por për ta zhvilluar më tej me seriozitet shkencor dhe ndjeshmëri historike, është shenjë se kemi ende rrugë për të kaluar. Ajo dëshmon jo vetëm për përkushtimin ndaj së vërtetës historike, por edhe për përgjegjësinë ndaj lexuesit dhe brezave që kërkojnë të kuptojnë rrënjët e të kaluarës përmes një zëri të argumentuar dhe të qëndrueshëm. Prandaj, pavarësisht sfidave dhe ngarkesave që sjellin projektet e reja, mbetet i pandryshuar vullneti për ta vazhduar këtë rrugë kërkimore me seriozitet të njëjtë – një rrugë që më shumë se çdo tjetër ka vërtetuar se ia vlen të ndiqet.

Po të më jepej mundësia që jeta të më dhurohej dy herë, pa asnjë hezitim të dyja do t’ia kushtoja studimit të lëvizjes ilegale patriotike shqiptare – një nga kapitujt më të rëndësishëm, por gjithashtu më të anashkaluar dhe të margjinalizuar të historisë sonë kombëtare. Kjo lëvizje nuk përbën thjesht një episod të izoluar të rezistencës, por një organizim të thellë, të strukturuar dhe të përkushtuar që veproi në rrethana jashtëzakonisht të vështira, në kushte të fshehtësisë, rrezikut dhe represionit sistematik.

E shtrirë në të gjitha trojet shqiptare, ajo përfaqëson një fenomen historik me karakter gjithëkombëtar, ku ndjenja e përbashkët e atdhedashurisë dhe e aspiratës për çlirim kombëtar nuk u kufizua në hapësira gjeografike apo dallime ideologjike, por u bë boshti i bashkimit të shumë individëve të panjohur që punuan në heshtje, me devotshmëri, duke sakrifikuar jetën personale, lirinë dhe shpeshherë edhe vetë jetën.

Veprimtarët e kësaj lëvizjeje – figura shpeshherë të paemërtuara nga historia zyrtare – ishin bartës të një filozofie unike të punës dhe të përkushtimit, ku nuk kishte vend për lavdi personale apo përfitim, por vetëm për bindje, vetëdije historike dhe vizion afatgjatë për të ardhmen e kombit. Ata vepruan në errësirë, jo për të qëndruar të padukshëm, por për të mbijetuar në një sistem që synonte t’i zhdukte zërat alternativë dhe identitetin kombëtar shqiptar. Dhe megjithatë, përmes rrjeteve ilegale të shpërndarjes së fjalës së lirë, të organizimit të rezistencës dhe të ruajtjes së ndërgjegjes kombëtare, ata krijuan themelet për qëndresën politike që do të pasonte.

Për këtë arsye, kjo lëvizje meriton më shumë se sa një trajtim të përkohshëm apo një përmendje kalimtare. Ajo kërkon një hulumtim të thelluar, një angazhim afatgjatë dhe një përkushtim të plotë intelektual. Ajo nuk është vetëm objekt i interesit historik, por një pasuri e madhe e vetëdijes sonë kombëtare që duhet zbuluar, sistemuar dhe analizuar me përgjegjësi të lartë shkencore. Me bindje të thellë dhe me ndjenjë të lartë përgjegjësie historike, shpreh dëshirën dhe lutjen që edhe gjeneratat që do të vijnë pas nesh të vazhdojnë të merren me studimin dhe ndriçimin e kësaj problematike thelbësore për historinë e popullit shqiptar – lëvizjes ilegale patriotike. Kjo nuk është një thirrje e zakonshme, por një ftesë për angazhim intelektual dhe moral, sepse bëhet fjalë për një nga lëvizjet më të ndershme, më të qëndrueshme dhe më vizionare që i dha kuptim shekujve të sakrificës dhe përpjekjes për liri e identitet kombëtar.

Lëvizja ilegale, e zhvilluar në rrethana të pamëshirshme historike dhe politike, përfaqësonte jo vetëm një rezistencë kundër padrejtësive konkrete të kohës, por edhe një shpërthim të ndërgjegjes kolektive për dinjitetin njerëzor dhe kombëtar të shqiptarëve në Kosovë dhe më gjerë. Ajo ishte forca e vetme që, pa përkrahje zyrtare, pa burime të mëdha materiale e mediatike, dhe nën trysninë e dhunës institucionale, arriti ta rikthejë dinjitetin e nëpërkëmbur të një populli që për dekada ishte përjashtuar nga historia zyrtare dhe i nënshtrohej mohimit sistematik të të drejtave të tij themelore.

Ky angazhim nuk përfundon me arritjen e lirisë formale apo me shpalljen e shtetësisë së Kosovës. Ai mbetet i hapur, sepse vizioni i kësaj lëvizjeje ka qenë gjithmonë më i thellë dhe më gjithëpërfshirës, ai ka qenë i lidhur me aspiratën historike të bashkimit gjithëkombëtar, me ribashkimin e shpirtit shqiptar në një hapësirë politike e kulturore që respekton identitetin, gjuhën dhe kujtesën e përbashkët.

Prandaj, të rinjtë, studiuesit e ardhshëm, intelektualët dhe institucionet akademike duhet ta shohin këtë temë jo si një objekt të përfunduar të studimit, por si një fushë që kërkon gjithnjë e më shumë thellim, analizë dhe vlerësim të drejtë. Sepse vetëm përmes rikthimit të vazhdueshëm tek rrënjët tona të rezistencës dhe përpjekjes kolektive mund të ndërtojmë një të ardhme që qëndron mbi themelet e dinjitetit, drejtësisë dhe bashkimit kombëtar. Kjo është trashëgimia që na obligon, dhe amaneti që duhet ta përcjellim më tej.