Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (X)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (X)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në këtë pjesë të intervistës me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha, historiane e njohur dhe njohëse e thellë e çështjes kombëtare shqiptare, diskutojmë disa nga temat më të ndjeshme dhe më të rëndësishme të historisë sonë. Nga shqiptarët që jetojnë në trojet e tyre historike jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë e Kosovës, te çështja e pambyllur e Çamërisë dhe pasojat e saj historike e politike, profesorja ofron një këndvështrim të qartë dhe të argumentuar. Në këtë rrëfim të sinqertë nuk mungojnë as reflektimet personale mbi Shqipërinë, figurat që mishërojnë idealet shqiptare dhe roli historik i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në përpjekjen shekullore për liri dhe dinjitet kombëtar.

GM: Cili është këndvështrimi juaj mbi shqiptarët që jetojnë në trojet e tyre historike, por që ndodhen jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë dhe Kosovës?

SB: Është një dhembje e thellë dhe një ndjenjë e dhimbshme për çdo individ që e ndjen veten pjesë të kombit shqiptar të shohë copëtimin dhe shpërbërjen e tij nëpër ish-republikat e dikurshme të Jugosllavisë. Ky copëtim nuk është vetëm një ndarje gjeografike, por një plagë që prek zemrat dhe shpirtin e çdo shqiptari, duke shkaktuar një ndarje të dhimbshme jo vetëm në nivelin territorial, por edhe në identitetin kolektiv, që tashmë është i shpërndarë në disa shtete. Ky realitet është një kujtesë e dhimbshme e pasojave të luftërave dhe konflikteve të shkuara, të cilat i kanë imponuar kombit shqiptar kufij të panevojshëm dhe kanë ndarë vëllezërit dhe motrat që shpesh ndajnë një histori të përbashkët, një gjuhë të përbashkët dhe një kulturë të njohur.

Dhe ky copëtim ka pasoja të thella dhe të dhembshme që vazhdojnë të ndjehen edhe sot. Është shqetësuese dhe e trishtueshme të shohësh se në disa nga këto ish-republika, shqiptarët vazhdojnë të përballen me presion të vazhdueshëm, të trajtohen si grupe të margjinalizuara dhe të përndiqen për identitetin e tyre kombëtar. Ajo që është më e dhembshme është se në shumë raste, këto veprime të cilat shkelin të drejtat themelore të njeriut dhe parimet e drejtësisë, ndodhin pa asnjë lloj kundërshtimi të dukshëm nga shoqëria ndërkombëtare, duke treguar një mosrespektim të thellë të normave dhe vlerave të botës moderne dhe të qytetërimit.

Në një botë që pretendon të jetë e civilizuar, ku mbrojtja e të drejtave të njeriut dhe respektimi i lirisë dhe barazisë janë themelore, është e papranueshme që këto abuzime të vazhdojnë të ndodhin në këto ditë e kohë. Ky realitet, i dhimbshëm dhe i padrejtë, e bën të domosdoshëm një angazhim më të madh nga ana e komunitetit ndërkombëtar për të mbrojtur të drejtat e popujve që janë ende të shtrënguar nën regjime represive dhe që vazhdojnë të përballen me diskriminim sistematik, për shkak të kombësisë dhe identitetit të tyre etnik. Duket se për disa popuj, si shqiptarët në disa nga këto shtete, sfidat e kaluara ende nuk kanë mbaruar dhe ende vazhdojnë të shfaqen në forma të reja dhe gjithnjë më të dhimbshme.

Një nga çështjet më shqetësuese që vazhdon të rëndojë mbi shqiptaret është trajtimi i shqiptarëve që jetojnë jashtë kufijve të Shqipërisë dhe Kosovës, siç është rasti në Luginën e Preshevës. Ky rajon, si dhe shumë pjesë të tjera ku shqiptarët janë të shpërndarë në ish-republikat e Jugosllavisë, është një shembull tragjik i situatës në të cilën ata janë të privuar nga të drejtat elementare të njeriut. Shqiptarët e Luginës së Preshevës vazhdojnë të luftojnë për të drejtat e tyre bazë, duke përfshirë edhe pranimin dhe përdorimin e gjuhës shqipe në administratën shtetërore dhe arsim. Ky është një konflikt që shtrihet për shumë vite dhe është një shenjë e një padrejtësie të vazhdueshme, që nuk ka gjetur ende zgjidhje të kënaqshme dhe të drejtë, edhe pse kjo është një e drejtë themelore për çdo popull të njohur ndërkombëtarisht.

Në aspektin politik, shqiptarët në këto zona janë të privuar nga mundësitë për të marrë pjesë në jetën politike në mënyrë të barabartë me grupet e tjera etnike. Ata nuk gëzojnë të drejtat politike elementare, siç janë përfaqësimi i drejtë në institucione, pjesëmarrja në proceset vendimmarrëse dhe siguria që të drejtat e tyre do të respektohen si pjesë e një shteti të barabartë. Përkundrazi, ata shpesh përballen me diskriminim dhe margjinalizim, duke iu pamundësuar mundësitë për t'u zhvilluar si individë dhe si komunitet, duke i mbajtur ata të izoluar në një realitet që është larg standardeve të qytetërimit bashkëkohor.

Delegacioni i deputetëve të Kosovës - R. Nimani, H. Hoxha, S. Zeçiraj, S. Keçmezi-Basha, Gj. Berisha, Përfaqësusi slloven, M. Tërmkolli, S. Krasniqi, S. Ahmeti, në sallën e Kuvendit të Sllovenisë, 2003

Për më tepër, një dallim i dukshëm është se shqiptarët që jetojnë në këto zona nuk kanë as afërsisht të drejtat dhe privilegjet që gëzojnë komunitetet e pakicave etnike që jetojnë në Kosovë. Në Kosovë, edhe pse sfidat janë ende të pranishme, shqiptarët kanë pasur mundësinë të krijojnë institucione që i përfaqësojnë dhe që merren me çështjet e interesit kombëtar dhe kolektiv. Ndërkaq, shqiptarët e Luginës së Preshevës dhe në disa rajone të tjera jashtë Shqipërisë e Kosovës janë ende të shtypur nga një realitet politik dhe shoqëror që i ka lënë të pa mbrojtur, pa mundësi zhvillimi dhe pa të drejtën për të vendosur për fatin e tyre.

Për këta shqiptarë, historia e tyre është vazhdimisht një “njerkë” – një histori që nuk është ende e mbyllur, por që është e ngarkuar me dhimbje dhe padrejtësi. Ata janë të detyruar të përballen me një të kaluar të plagosur dhe një të tashme që ende mbart ato plagë. Kjo është një histori që kërkon një zgjidhje të drejtë dhe të qëndrueshme, për të siguruar që të drejtat e shqiptarëve, pa marrë parasysh vendndodhjen e tyre gjeografike, të respektohen dhe të mbrohen në çdo pjesë të botës ku ata jetojnë.

Në këtë kontekst, është e qartë se trajtimi i drejtë dhe i barabartë i shqiptarëve në këtë pjesë të botës është një sfidë që kërkon angazhim të vazhdueshëm, ndërkombëtar dhe kombëtar, për të siguruar që asnjë shqiptar të mos mbetet i përjashtuar nga të drejtat e tij themelore dhe nga mundësia për një jetë të dinjitetshme dhe të barabartë.

Shqiptarët që jetojnë në Mal të Zi, përkundër pozicionit gjeografik në një shtet që synon integrimin evropian dhe përfaqësimin demokratik, përballen me një realitet që në thelb nuk dallon shumë nga ai i bashkëkombësve të tyre në Serbi. Edhe pse në dukje mund të ekzistojnë dallime formale në trajtim apo në dispozita ligjore që njohin të drejtat e pakicave, në praktikë shqiptarët në Mal të Zi përballen me vështirësi të ngjashme, me mungesë të përfaqësimit të denjë, me pengesa në përdorimin e lirë të gjuhës amtare, dhe me qasje të kufizuar në mundësi të barabarta ekonomike dhe arsimore.

Ky realitet dëshmon për një trajtë më të thellë të diskriminimit sistematik që, edhe pse jo gjithmonë i artikuluar hapur, mbetet i ngulitur në strukturat administrative, politike dhe kulturore të shtetit. Shqiptarët në Mal të Zi shpesh ndihen të përjashtuar nga proceset vendimmarrëse, ndërkohë që hapësirat për ruajtjen dhe zhvillimin e identitetit të tyre kombëtar ngushtohen nga mungesa e mbështetjes institucionale dhe nga politika të paqarta integruese.

Mund të thuhet me të drejtë se fati i shqiptarëve në Mal të Zi është, në thelb, paralel me fatin e vëllezërve të tyre në Serbi – një fat i përbashkët që karakterizohet nga margjinalizimi, nënvlerësimi dhe mosrespektimi i të drejtave themelore që duhej të garantoheshin në një shoqëri pluraliste dhe demokratike. Kjo gjendje krijon një klimë pasigurie dhe demotivimi, veçanërisht te të rinjtë shqiptarë, të cilët përballen me dilema serioze mbi të ardhmen e tyre në një vend që shpesh nuk i sheh si pjesë të barabartë të strukturës shtetërore.

Në këtë kontekst, zgjidhja e kësaj çështjeje nuk është vetëm një detyrë morale, por edhe një domosdoshmëri politike për çdo shtet që synon të ndërtojë një demokraci të qëndrueshme dhe gjithëpërfshirëse. Integrimi i vërtetë i shqiptarëve në jetën publike dhe garantimi i të drejtave të tyre si qytetarë me të drejta të barabarta nuk duhet të jetë privilegj, por standard i domosdoshëm. Derisa kjo të realizohet, fatkeqësisht, shqiptarët në Mal të Zi do të vazhdojnë të ndajnë një realitet të ngjashëm me atë të shqiptarëve në Serbi – një realitet që kërkon vëmendje, ndërhyrje dhe përkushtim për të ndryshuar rrënjësisht.

Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut janë një nga grupet etnike kyçe për stabilitetin dhe zhvillimin e shtetit, duke luajtur një rol të rëndësishëm si popull shtetformues. Pavarësisht këtij statusi, shqiptarët në këtë shtet vazhdojnë të përballen me sfida të mëdha, si në aspektin e përfaqësimit politik, ashtu edhe në respektimin e të drejtave të tyre kolektive dhe individuale. Në këtë kontekst, është e domosdoshme që bashkësia ndërkombëtare të angazhohet më aktivisht dhe të mbështesë implementimin e plotë të Marrëveshjes së Ohrit, e cila është një nga arritjet kryesore të periudhës post-konflikt dhe që ka për qëllim krijimin e kushteve për një shoqëri më të drejtë dhe të barabartë për të gjitha grupet etnike në Maqedoninë e Veriut.

Marrëveshja e Ohrit, e nënshkruar në vitin 2001 pas një periudhe tensionesh dhe konflikti të brendshëm, është një dokument kyç që ka për qëllim të adresojë pabarazitë dhe tensionet etnike, duke garantuar një sistem më të barabartë për shqiptaret dhe grupe të tjera etnike. Pavarësisht se kjo marrëveshje ka sjellë disa përparime, në praktikë ende ekzistojnë mangësi të mëdha në realizimin e plotë të angazhimeve të saj, veçanërisht në fushat e edukatës, administratës publike, përdorimit të gjuhës shqipe dhe përfaqësimit të drejtë politik.

Një problem i vazhdueshëm është se zbatimi i shumë prej pikave të Marrëveshjes është ngadalësuar, duke krijuar një hendek të madh mes qëllimeve të përcaktuara dhe realizimit të tyre konkret. Në këtë pikë, roli i bashkësisë ndërkombëtare bëhet jetik. Përmes angazhimit të mëtejshëm, si në nivelin diplomatik, ashtu edhe në nivelin e monitorimit të realizimit të angazhimeve, ndërkombëtarët mund të ndikojnë për të siguruar se shqiptarët dhe grupe të tjera etnike do të gëzojnë të drejta të plota dhe të barabarta, dhe se shteti i Maqedonisë së Veriut do të funksionojë në përputhje me parimet e shtetit të së drejtës dhe demokracisë.

Drekë në Parlamentin e Kroacisë (12 nëntor, 2002)

Një aspekt kyç që duhet të rishikohet është sigurimi i përfaqësimit të drejtë dhe të barabartë të shqiptarëve në të gjitha nivelet e administratës dhe institucioneve shtetërore. Pavarësisht se ata janë një popull shtetformues dhe një pjesë e rëndësishme e shoqërisë maqedonase, shumë herë shqiptarët janë të përjashtuar nga pozitat kyçe në administratën publike dhe vendimmarrje, duke kontribuar në një ndjenjë të vazhdueshme të margjinalizimit dhe pabarazisë.

Përveç kësaj, një tjetër aspekt që kërkon vëmendje është përdorimi i gjuhës shqipe, e cila, edhe pse ka fituar statusin e gjuhës zyrtare në disa rajone dhe për disa funksione, shpesh has në pengesa të dukshme në praktikë. Implementimi i plotë i Marrëveshjes së Ohrit do të mundësonte jo vetëm një integrim më të thellë të shqiptarëve në shoqërinë maqedonase, por gjithashtu do të mundësonte një stabilitet më të qëndrueshëm dhe një ambient më të barabartë për të gjitha grupet etnike që jetojnë në këtë shtet.

Në këtë kuadër, angazhimi i bashkësisë ndërkombëtare është i pazëvendësueshëm për të siguruar që Maqedonia e Veriut të mos kthehet në një shembull të dështimit të mundshëm të proceseve të integrimit dhe të bashkëjetesës etnike, por të jetë një model i suksesit të përpjekjeve për të krijuar një shoqëri të barabartë dhe të qëndrueshme për të gjithë qytetarët e saj. Pa një mbështetje të tillë, realizimi i të drejtave të shqiptarëve dhe i integrimit të plotë të tyre në jetën politike dhe shoqërore do të mbetet një synim i pa arritur.

Thënë sinqerisht, kur vizitoj ato vende ku jetojnë bashkëkombësit e mi, shpeshherë ndjej një ndjesi të thellë shqetësimi dhe pakënaqësie. Ndonëse jeta e përditshme mund të duket e zakonshme për shumë, për mua është një dhimbje shpirtërore të shoh se si ata, vëllezërit dhe motrat e mi, janë të shtrënguar të jetojnë në kushte që nuk i japin mundësinë të shprehin potencialin e tyre të plotë. Ato mundësi që janë të natyrshme dhe të garantuara për individë të tjerë, për bashkëkombësit e mi shpesh mbeten të paarritshme. Nuk është vetëm një çështje e kushteve materiale apo shërbimeve publike, por një mungesë e ndjeshme e të drejtave të barabarta dhe mundësive për zhvillim personal dhe shoqëror.

Përtej kësaj, një tjetër shqetësim më lind kur mendoj se si është e mundur që ata, edhe pse janë pjesë e një kombi të njohur dhe me një histori të lavdishme, të jetojnë në realitete të tilla të pafavorshme. A jemi ne, si komb, mjaft të pranishëm dhe të angazhuar në jetët dhe mirëqenien e tyre? A është prania jonë institucionale dhe politike mjaftueshëm e fuqishme për të siguruar që ata të kenë mundësi të barabarta, jo vetëm për të mbijetuar, por për të prosperuar dhe kontribuar në shoqërinë e gjerë? Ky dyshim është thelbësor, sepse nuk mund të pranojmë që një pjesë e kombit tonë të jetë e izoluar dhe e margjinalizuar, ndërkohë që ne, si shtete, shpallim se jemi përkushtuar ndaj integritetit dhe mirëqenies së çdo individi që i përket kombit tonë.

Shpirti më dhemb kur mendoj se këta individë, që janë pjesë e pandashme e historisë dhe kulturës sonë, shpeshherë nuk janë të mbështetur si duhet nga politikat e shtetit apo nga angazhimi i komunitetit ndërkombëtar për të përmirësuar gjendjen e tyre. Dhe është kjo ndjesi dhimbjeje që më bën të reflektoj, a jemi ne, si komb, të pranishëm mjaftueshëm në këto shoqëri, duke i mbështetur ata për të përballuar sfidat dhe për të pasur mundësi për një jetë më të mirë? A po bëjmë gjithçka që është e mundur për t'u siguruar që ata të kenë mundësitë për t'u zhvilluar, për të gëzuar të drejtat e tyre dhe për të kontribuar në zhvillimin e përgjithshëm të shoqërive ku jetojnë?

Ky shqetësim është një thirrje për veprim dhe reflektim të thellë. Shumë herë, ndjenja e mungesës së pranishmërisë sonë në jetët e bashkëkombësve tanë është një pikë e dobët e politikave dhe strategjive që duhet të përmirësohen. Vetëm përmes një angazhimi më të thellë dhe të qëndrueshëm mund të sigurojmë se ata jo vetëm që nuk do të ndihen të harruar, por do të kenë mundësi të barabarta për të zhvilluar jetën e tyre dhe për të ndikuar në proceset e zhvillimit kombëtar.

GM: Vitin e kaluar vizituat Çamërinë shqiptare në territorin e sotëm të Greqisë. Si studiuese, cili është vlerësimi juaj për çështjen çame në kontekstin historik, politik dhe të drejtës ndërkombëtare?

SB: I nderuar Zoti Gëzim, po më befasoni jashtëzakonisht me gjithë këtë pasuri informacioni dhe njohurish, të cilat lidhen drejtpërdrejt me përvojat dhe udhëtimet e mia. Është një kënaqësi e veçantë dhe e papritur për mua të shoh se sa thellë keni arritur të kuptoni dhe të ndihmoni me njohuritë tuaja të shumta mbi temat që kam eksploruar. Ky informacion i vlefshëm dhe ky angazhim i sinqertë po krijon një lidhje më të fortë dhe më të thellë mes nesh, duke bërë që të ndjehem e vlerësuar dhe e mbështetur në këtë udhëtim të përbashkët intelektual. Me të vërtetë, është një privilegj dhe kënaqësi që të kem një mik si ju, i cili tregon një interes të vërtetë dhe të thellë për temat që kam shqyrtuar, dhe që më ofron mundësinë të zhvilloj më tej njohuritë dhe perspektivat e mia.

Pa dyshim, udhëtimi ka qenë një pjesë e pandarë e jetës sonë, jo thjesht si një formë lëvizjeje gjeografike, por si një akt i ndërgjegjshëm kërkimi identitar e kulturor. Nuk ka qenë rastësi që rrugët tona na kanë çuar edhe në Çamëri – një tokë që mbart mbi supe dhimbjen historike të një pjese të kombit shqiptar, por njëkohësisht edhe krenarinë për qëndresën dhe kujtesën kolektive që nuk shuhet. Në udhëtimet tona, të cilat i ndërmarrim shpesh me bashkëshortin tim- Tefik Bashën, (që përndryshe është gjeograf), përtej kënaqësisë që sjell zbulimi i vendeve të reja, mbetet thelbësore dhe thellësisht kuptimplotë dëshira jonë për të vizituar vendbanime ku jetojnë shqiptarë, qoftë edhe në formë të shpërndarë e të rralluar nga rrjedhat historike.

Në këtë frymë kemi vizituar edhe Kalabrinë, një krahinë ku mbijetesa e elementit arbëresh është dëshmi e gjallë e rrënjëve tona të lashta, të ruajtura me një përkushtim të jashtëzakonshëm ndër breza. Dhe, si për të dëshmuar përmasën e gjerë të shpërndarjes sonë etnike, kemi pasur fatin të takojmë shqiptarë edhe në Jerusalemin e lashtë – një qytet simbolik për mbarë njerëzimin. Takimi me ta ishte emocionalisht i ngarkuar dhe njëkohësisht i ndërlikuar, ata e ndjenin prejardhjen e tyre shqiptare, por, për shkak të rrjedhës së historisë dhe mospasimit të mundësive për të ruajtur gjuhën, nuk flisnin më shqip.

Ky realitet na kujton në mënyrë të dhimbshme por të vërtetë se identiteti nuk është gjithnjë i ruajtur në formën e tij të plotë, por jeton edhe në gjurmë, në emra, në kujtime dhe në ndjesinë e përkatësisë që, megjithë humbjet, nuk shuhet plotësisht. Pikërisht këto përvoja udhëtimi na bëjnë të reflektojmë mbi natyrën e identitetit shqiptar, i cili, ndonëse i përhapur në shumë skaje të globit, mbetet i lidhur me një kujtesë të përbashkët historike dhe një ndjenjë të pashlyeshme përkatësie, edhe në rastet kur gjuha është zbehur apo kur distanca gjeografike është bërë pengesë për ruajtjen e plotë të trashëgimisë kulturore. Prandaj, për ne,  udhëtimi nuk është thjesht një aventurë, por një formë përulësie përballë historisë së kombit tonë dhe një përpjekje për të njohur dhe nderuar të gjitha degët e kësaj peme të madhe që quhet shqiptari.

Sabile Keçmezi-Basha dhe Tefik Basha, xhamia e Ali Pashë Tepelenës, Janinë, 2024

Ah, Çamëria… për mua ajo nuk është thjesht një vend gjeografik në hartë, por një plagë e thellë historike dhe emocionale që mbetet e hapur dhe e pashërueshme. Çamëria është simbol i dhimbjes kolektive, i padrejtësisë së pashlyer dhe i një historie që ende nuk ka marrë drejtësinë që meriton. Është ajo pjesë e kujtesës sonë kombëtare që na fton të reflektojmë mbi harresën, mbi mohimin dhe mbi peshën e dhimbjes që kalon nga një brez në tjetrin.

Përpara se të ndërmerrnim udhëtimin drejt atyre trojeve të lashta dhe të përvuajtura, ndjeva nevojën të përgatitem shpirtërisht dhe intelektualisht. U futa në portale të ndryshme informuese, por nuk u mjaftova me kaq – iu riktheva edhe literaturës së pasur që e ruajmë me kujdes në bibliotekën tonë, duke lexuar libra historikë, kujtime, dëshmi dhe analiza që trajtojnë çështjen çame me seriozitet dhe ndjeshmëri. Ishte një proces i ngarkuar emocionalisht, por edhe një akt i vetëdijshëm për të mos shkuar si vizitore e rastësishme, por si një shqiptare që kërkon të kuptojë rrënjët e një tragjedie që i përket të gjithëve.

Ky udhëtim drejt Çamërisë nuk ishte vetëm fizik – ishte një shteg i thellë meditimi dhe ballafaqimi me kujtesën kolektive të një pjese të popullit tonë, që për dekada ka jetuar me plagë të hapura, me zë të mbytur dhe me një kërkesë të heshtur për drejtësi. Dhe pikërisht ky përjetim, i përgatitur me dije dhe ndjeshmëri, më bëri të kuptoj se Çamëria nuk është vetëm një histori që i përket të kaluarës, por një realitet që ende kërkon kujdesin, ndërgjegjen dhe angazhimin tonë moral e kombëtar.

Përvoja ime në krahinën çame ishte një udhëtim që më bëri të njoftohesha nga afër me një histori të gjallë dhe të rëndë, e cila vazhdon të jetë e pazgjidhur dhe e mbushur me plagë të pashëruara. Çameria, si vend, ka një bukuri të vetën, por ajo është një bukuri e ndërlikuar, që është e mbushur me kujtime të hidhura dhe me tragjedi që ende ndihen në çdo hapësirë dhe çdo rrugicë të saj. Ndërsa shikoja peizazhin, një ndjenjë e thellë trishtimi dhe nderimi më mbërtheu, sepse kuptova se kjo ishte një tokë që kishte mbajtur mbi supe një histori të pamëshirshme.

Greta, shqiptarja që punonte në Janinë dhe Sabile Keçmezi-Basha, Kalaja e Janinës- Janinë, 2024

Por asgjë nuk më mahniti më shumë se njeriu i zakonshëm çam, ky popull i urtë dhe i punës, që vazhdon të mbijetojë dhe të ruajë traditat e tij edhe nën hijen e një kalvari të gjatë vuajtjesh dhe përndjekjesh. Ndjeva një respekt të thellë për mënyrën se si ata, ndonëse të lodhur dhe të mërzitur nga e kaluara e dhimbshme, ishin gjithmonë të gatshëm për të hapur zemrën dhe për të ndarë pjesë të historive të tyre të trishtueshme.

Në ato biseda, që shpesh kishin natyrën e një komunikimi intim e të kujdesshëm, ata na tregonin hallet dhe shqetësimet që i mundonin, të cilat, ndonëse shumë të thella dhe të rënda, gjithmonë ishin të shprehura me një ndjenjë të thellë konfidencialiteti. Ishte sikur çdo fjalë e tyre të ishte një ngarkesë emocionale që donte të shpërthente, por që mbante brenda vetes një fjalë të heshtur, një thirrje për drejtësi që nuk mund të ishte shprehur me zë të lartë. Ky angazhim i përbashkët për të ndarë historitë e tyre, në një hapësirë të sigurt dhe të besueshme, ishte për mua një kujtesë e fuqishme se sa e rëndësishme është të dëgjojmë dhe të respektojmë dëshmitë e atyre që kanë vuajtur dhe që ende po kërkojnë të mbajnë gjallë kujtimin e asaj që ndodhi, për të ruajtur dinjitetin e tyre dhe për të kërkuar drejtësi.

Gjatë bisedave të gjatë dhe të thelluara me banorët e krahinës çame, kuptova në mënyrë të thellë se sa shumë ata ishin asimiluar gjatë periudhës së kohës dhe si ky proces kishte ndikuar thellësisht në identitetin dhe jetën e tyre të përditshme. Ishte tronditëse të dëgjoja se, për shumë prej tyre, shkolla shqipe nuk kishte ekzistuar si një mundësi e arritshme, duke i lënë pa mundësinë për të zhvilluar gjuhën dhe kulturën e tyre në mënyrë të natyrshme dhe të plotë. Ndërkohë që shumë aspekte të traditës dhe historisë shqiptare që ishin thelbësore për ta, kishin humbur ose ishin shuar nën ndikimet e asimilimit, emrat e tyre vetë ishin deformuar, duke reflektuar një proces të gjatë dhe të dhimbshëm të humbjes së identitetit të pasur kulturor.

Sabile Keçmezi-Basha, Igumenicë, Çamëri, 2024

Në këtë situatë, të drejtat elementare të qytetarëve ishin degraduar në nivele të papranueshme, ku mungesa e mundësive për një jetë dinjitoze dhe e drejta për të shprehur identitetin etnik dhe kulturor ishin të pamundura të realizoheshin. Megjithatë, përkundër këtyre mangësive të thella dhe barrës së asimilimit të dhunshëm, një aspekt i padiskutueshëm dhe i paepur mbeti në ndërgjegjen e çdo individi, ajo krahinë, edhe pse e shkatërruar dhe e përbuzur, vazhdonte të njihej nga të gjithë si tokë shqiptare. Ky element, kjo ndjenjë e thellë e përkatësisë dhe lidhjes me atdheun e lashtë, mbetej i patundur dhe ishte një dëshmi e gjallë se, pavarësisht përpjekjeve për të fshirë gjurmët e historisë dhe identitetit shqiptar, kjo tokë do të mbetej gjithmonë një pjesë e pashkëputur e kombit shqiptar. Ky fenomen është një kujtesë e fuqishme për rëndësinë e ruajtjes së identitetit dhe kulturës, edhe në kushte të vështira dhe të papërshtatshme.

Edhe në këtë pjesë të botës, sikurse në shumë shtete të tjera ku jetojnë shqiptarë, ekziston një nevojë e domosdoshme për të intensifikuar praninë tonë, jo vetëm në kuptimin e shfrytëzimit të mundësive ekonomike dhe natyrore që këto rajone ofrojnë, siç janë bregdeti dhe pasuritë e mrekullueshme të Pargës, Artës, Prevezës, Igumenicës dhe Janinës, por, gjithashtu, për të ofruar një prani më të thellë dhe më të fuqishme në aspektin e angazhimit tonë shoqëror, kulturor dhe politik. Kjo do të thotë që nuk mund të mbetemi thjesht si pasivë përfitues të mundësive që natyra dhe historia na i ofrojnë, por duhet të angazhohemi aktivisht për të kontribuar në zhvillimin e këtyre komuniteteve shqiptare, për të mbështetur bashkëkombësit tanë që jetojnë aty, dhe për të krijuar marrëdhënie të forta miqësore dhe bashkëpunuese me të tjerët që janë pjesë e këtyre shoqërive.

Prania jonë në këto rajone duhet të shtrihet përtej turizmit dhe përdorimit të pasurive natyrore. Duhet të jetë një prani që ofron mundësi për bashkëpunim të sinqertë dhe të ndërsjellë, ku marrëveshjet dhe aleancat me miqtë tanë të huaj janë të shtrira në fushat e zhvillimit ekonomik, arsimit, kulturës dhe diplomacisë. Po ashtu, kjo prani duhet të reflektojë një angazhim për ruajtjen dhe përhapjen e vlerave tona kulturore, duke kontribuar në forcimin e lidhjeve ndërkombëtare dhe duke ofruar mbështetje të qëndrueshme për ata që ndihen të lidhur me Shqipërinë dhe kulturën shqiptare. Kjo është një mundësi e artë për të krijuar një rrjet të fortë të lidhjeve ndërkufitare, që mund të sjellë jo vetëm përfitime materiale, por dhe një forcim të identitetit dhe të ndjenjës së përkatësisë ndaj atdheut.

Prania jonë në këto hapësira të shenjta për kombin dhe individët, nuk mund të kufizohet vetëm në një shikim pasiv dhe të sipërfaqshëm, por duhet të jetë gjithashtu një angazhim i thellë dhe i sinqertë për të ndihmuar dhe për të pasur një ndikim pozitiv në jetët e atyre që jetojnë në to. Nuk mund të mjaftohemi vetëm me një prani që kufizohet në kënaqësinë e thjeshtë të vizitës, por duhet të investojmë gjithashtu në mundësi që përmirësojnë realitetin e përditshëm të njerëzve dhe të komunitetit që presin përkrahjen tonë. Çdo hap, çdo veprim i vogël nga ana jonë mund të krijojë ndryshime të qëndrueshme dhe të thella, të cilat do të përmirësojnë jetën dhe do të forcojnë lidhjet tona si një bashkësi.

Në këtë kuadër, Çamëria dhe mundësia për ta vizituar atë ka qenë gjithmonë një ëndërr e kahershme për familjen time. Ky vend ka mbajtur gjithmonë një vend të veçantë në mendjen dhe zemrën tonë, si një tokë e shenjtë që ka kaluar një histori të dhimbshme, por gjithashtu një vend ku lidhjet e pasionuara për atdheun dhe identitetin shqiptar janë të thella dhe të palëkundura. Megjithatë, përkundër dëshirës dhe ëndrrës për ta parë këtë krahinë dhe për t’u njohur me pasurinë e saj historike dhe kulturore, vizita në Çamëri ishte gjithashtu një përballje me një dhembje të madhe – një dhembje që nuk ka shteruar kurrë, as edhe pas shumë vitesh të kaluar. Dhembja që ndjeva atje ishte një përballje me realitetin e asaj që humbëm dhe çka na është mohuar, dhe, ndonëse kalimi nëpër këto troje ishte një përvojë e paharrueshme, ajo mbetet një nga plagët më të thella që mbajmë në shpirtin tonë kolektiv.

GM: Çfarë përfaqëson Shqipëria për ju në aspektin emocional, historik ose kulturor?

SB: Duhet përmendur patjetër fjalët poetike të Naim Frashërit, “Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin shqiptar”, të cilat nuk janë thjesht një varg i skalitur në letrën e historisë sonë letrare, por janë një rrëfim përkatësie, një shpërthim krenarie, dhe një pohim i qartë i lidhjes shpirtërore që ekziston midis individit dhe atdheut të tij. Në këto pak fjalë, Naimi përmbledh ndjenjat më të thella që një shqiptar mund të ushqejë për vendin e tij, nderin që buron nga përkatësia kombëtare dhe identitetin që ai mbart me krenari në çdo hap të jetës.

Dhe, kështu si Naimi, jam shumë e sigurt se mendon çdo shqiptarë. Ta thuash që Shqipëria të jep nder, është të pranosh se vlera jote si individ është e pandashme nga rrënjët e tua. Atdheu, me historinë, kulturën, gjuhën dhe sakrificat e brezave, bëhet burim nderimi jo vetëm në sytë e të tjerëve, por mbi të gjitha, në ndjenjat e tua të brendshme. Ajo që Naimi thekson nuk është thjesht një krenari e jashtme, e mbështetur në lavdi kalimtare, por një krenari që lind nga vetëdija e përkatësisë në një komb me trashëgimi të thellë shpirtërore dhe kulturore.

Por përtej kësaj ndjesie kolektive, që në mënyrë të heshtur e ndajmë të gjithë, ajo që mbetet e jashtëzakonshme është mënyra se si Naimi e artikulon këtë lidhje. Fjalët e tij nuk janë thjesht deklarative, ato janë të ngarkuara me ndjenjë, me dashuri të pastër dhe me një lloj emocioni që vetëm poeti mund ta përçojë me aq thjeshtësi dhe njëkohësisht madhështi. Në këtë mënyrë, ai shndërrohet në zëdhënësin më të denjë të shpirtit shqiptar.

Të gjithë ndiejmë diçka të ngjashme për vendin tonë — dashuri, mall, krenari — por pak mund ta shprehin me po atë ndjeshmëri, me po atë përulësi të krenuar që karakterizon fjalën e Naimit. Aty qëndron madhështia në aftësinë për të thënë fjalë të mëdha me thjeshtësi prekëse. Aty, në atë rresht të shkurtër ngritët ndjenja kombëtare në një lartësi estetike dhe shpirtërore që pak mund ta arrijnë.

Në këtë kuptim, Naim Frashëri na lë një dhuratë të pazëvendësueshme, që në një fjali të vetme arrin të ndërthurë historinë, ndjenjën dhe përkatësinë, duke na lënë një trashëgimi të përjetshme- nderin e të qenët shqiptar.

Ah, Shqipëria... sa shpesh, kur e përmend emrin e saj, një ndjenjë e thellë dhimbjeje mbush shpirtin tim dhe zgjatet përtej kufijve të trupit, duke prekur thellësisht zemrën e cila edhe sot ka dhembje. Është si një plagë që, edhe pse e dhimbshme, mbart brenda saj një bukuri të pashpjegueshme. Çdo herë që mendoj për Shqipërinë, kjo ndjesi e përzier e dhimbjes dhe bukurisë vjen si një valë që më përfshin, duke më kujtuar se kjo tokë, që ka kaluar nëpër shumë periudha të vështira dhe tragjike, gjithashtu ka qenë burimi i shumë momenteve të lavdishme dhe krenarive kombëtare. Shqipëria, për mua, është një histori që nuk mund të ndahet nga dhimbja – por ajo dhimbje është gjithashtu ajo që e bën atë të bukur, sepse, në të vërtetë, ajo është e lidhur ngushtë me dashurinë dhe përkushtimin ndaj atdheut.

Në këtë përballje të pafundme mes dhimbjes dhe bukurisë, Shqipëria nuk është thjesht një vend në hartë, por një kompleks emocional që mbart çdo kujtim, çdo moment të lavdisë dhe çdo plagë të hapur të historisë sonë. Për çdo shqiptar, ky shtet është një përzierje e kujtimeve të lumtura dhe të trishtueshme, një tokë që na lidh në mënyrë të pashlyeshme me një të kaluar të lavdishme, por edhe me një të tashme që kërkon sakrifica dhe angazhim të vazhdueshëm. Dhe, për më tepër, ajo është një dhembje që ka formën e bukurisë – një bukuri që buron nga forca për të qëndruar, dhe për të ndërtuar një të ardhme të denjë për këtë tokë të shenjtë.

Shumë herë, gjatë jetës, ne kemi ëndërruar për Shqipërinë, dhe jo pa arsye, sepse shpesh është shprehur mendimi se Shqipëria është një nga vendet më të bukura që ka ekzistuar ndonjëherë, një bukuri që vetëm dora e Zotit ka mundur ta krijojë dhe ta formësojë. Kjo tokë ka një magji të veçantë, një frymë që e bën të jashtëzakonshme dhe që i lidh të gjithë ata që kanë qenë të lidhur me të, me një ndjenjë të pashtershme dashurie dhe adhurimi. Kur e shohim këtë vend, ndjejmë se ai është më shumë se një hapësirë gjeografike, është një pjesë e shpirtit tonë kolektiv, një simbol i identitetit tonë dhe i vazhdimësisë së ekzistencës sonë.

Shumë breza kanë kaluar, dhe për secilin prej tyre, ëndrra për të shkelur këmbën në këtë tokë ka qenë një aspiratë e shenjtë, një synim që ka shoqëruar gjithçka, që ka mbajtur gjallë shpresën dhe ka ngjallur besimin në ditën kur kjo ëndërr do të bëhet realitet. Ka pasur shumë individë, shumë të rinj dhe të moshuar, që kanë lënë këtë botë me një ëndërr të paplotësuar, atë të prekurit e dheut të shenjtë të Shqipërisë, për të qenë të pranishëm në këtë vend që për ta kishte diçka mistike, diçka që tejkalon çdo përshkrim dhe që vetëm ndjenjat më të thella mund ta shprehin. Është sikur çdo gjeneratë ka lënë një pjesë të saj në këtë ëndërr, një dëshirë të natyrshme për t'u rikthyer në burimin e jetës dhe të identitetit tonë, duke besuar se, pavarësisht vështirësive dhe pengesave, ky vend do të mbetet gjithmonë një pikë referimi e shpirtit shqiptar.

Babai im e mbylli përgjithmonë shikimin ndaj kësaj bote me një dëshirë të vetme në zemër — një dëshirë që i qëndroi besnik gjithë jetën dhe që e

mbajti gjallë në çdo mendim, në çdo lutje, në çdo shpresë, ta shihte Kosovën të bashkuar, të vendosur aty ku e kishte vendin natyrshëm — me Shqipërinë, në gjirin e një kombi të vetëm, të pandarë nga historia dhe gjaku. Kjo nuk ishte një aspiratë politike sipërfaqësore për të, ishte një ideal që buronte nga ndjenja më e thellë e përkatësisë dhe nga një dashuri e pashoqe për tokën, për lirinë, dhe për drejtësinë historike.

Ai e përjetoi Kosovën jo vetëm si vendlindje, por si një pjesë të shpirtit të tij, të plagosur dhe të ndarë padrejtësisht nga trungu amë. E kaloi jetën me këtë etje të heshtur, duke besuar se një ditë kombi ynë do ta tejkalonte ndarjen dhe padrejtësinë, dhe do të ribashkohej siç kishte qenë dikur në vetëdijen historike dhe kulturore. Ndonëse nuk arriti ta shohë atë ditë me sytë e tij të lodhur nga pritja, ai u nda nga jeta me shpresën e gjallë — se brezat që vijnë do ta përmbushin atë ëndërr të madhe, do ta çojnë Kosovën atje ku e meriton të jetë, në një vend ku kufijtë nuk ndajnë, por lidhin, ku historia nuk hesht, por dëshmon.

Ky amanet shpirtëror i babait tim nuk ishte vetëm personal, ai përfaqësonte një brez të tërë që e jetoi dhimbjen e ndarjes dhe aspiratën për bashkim. Dhe kështu, kujtimi i tij, si edhe i mijëra të tjerëve që ndanë të njëjtin ideal, mbetet për ne jo vetëm një emocion, por një thirrje e përhershme për përgjegjësi kombëtare dhe përkushtim ndaj së ardhmes. Historia jonë kombëtare është e mbushur me rrëfime të dhimbshme sakrifice, ku dashuria për atdheun është shndërruar në një akt rezistence, shpeshherë të ndëshkuar me çmimin më të lartë- lirinë personale. Sa e sa shqiptarë kanë kaluar vite të tëra në burgje të errëta, nën regjime shtypëse dhe të pashpirt, vetëm pse guxuan të ëndërrojnë për Shqipërinë, vetëm pse në vetminë e tyre kishin fshehur një libër me alfabetin shqip, një poezi për atdheun, apo vetëm pse kishin vizatuar në ndonjë copë letër shqiponjën dykrenare – atë simbol të lashtë dhe të shenjtë të identitetit shqiptar, të krenarisë dhe të unitetit.

Në shumë raste, ndëshkimi nuk vinte për ndonjë akt politik të drejtpërdrejtë, por vetëm sepse ata kishin ruajtur brenda vetes ndjenjën më të pastër që një njeri mund të ketë për vendin e tij. Vetëm një vizatim, një simbol, një fjalë e shkruar në shqip, mjaftonte për t’u shpallur fajtor dhe për t’u privuar nga jeta e lirë. Këto nuk ishin thjesht raste individuale, por shembuj të një përndjekjeje të sistematizuar, që kishte për synim zhdukjen e vetëdijes kombëtare, nënshtrimin e shpirtit dhe thyerjen e krenarisë shqiptare.

E megjithatë, ajo që mbetet më frymëzuese është se ata nuk u dorëzuan. Qëndruan stoikë, të patundur, duke e ruajtur dashurinë për Shqipërinë si një thesar të shenjtë, që as burgjet, as torturat, as vitet e gjata të izolimit nuk mundën ta fshijnë. Ata janë dëshmitarët e gjallë të një përkushtimi që nuk njeh kohë dhe sakrifikuan gjithçka, jo për përfitim personal, por për idealin e madh të përkatësisë, të lirisë dhe të bashkimit kombëtar. Sot, përkujtimi i tyre nuk duhet të mbetet vetëm në dimensionin historik, por të jetë një thirrje për vetëdije dhe për përgjegjësi, për të mos harruar dhe për të vazhduar rrugën që ata e nisën me guxim dhe me shpirt të pastër.

Në qendër të Tiranës, 1992

Në aspektin historik, ndarja e shqiptarëve nga toka e shenjtë e të parëve ka qenë një padrejtësi e thellë dhe e vazhdueshme që ka shtruar barrën e dhimbjes dhe të humbjeve për breza të tërë. Të qenit të copëtuar në shtete të ndryshme, nën pushtime të huaja dhe nën regjime që nuk e kuptonin ose nuk e pranonin identitetin tonë, ka qenë një realitet i hidhur që ka lënë pas pasoja të thella, duke ndarë një komb që natyrshëm dhe historikisht është formuar dhe i ka rrënjët thellë të lidhura me njëri-tjetrin. Kjo ndarje ka sjellë shumë sfida, përfshirë ato kulturore, ekonomike dhe sociale, që kanë penguar zhvillimin e plotë të potencialeve tona si popull.

Megjithatë, kjo histori e dhimbshme, e cila është e mbushur me vuajtje dhe sakrifica, nuk mund të fsheh faktin e patundur dhe të pa diskutueshëm se ne jemi një komb i vetëm, me një identitet të palëkundur, dhe, mbi të gjitha, me një gjuhë të përbashkët. Shqipëria dhe shqiptarët, pavarësisht pengesave dhe ndarjeve, kanë ruajtur përbërësin më të rëndësishëm të unitetit të tyre: gjuhën, një pasuri që ka mbijetuar përmes shekujve, duke lidhur çdo shqiptar, pa marrë parasysh ku ai ndodhet, në një rrjet të fortë të identitetit kombëtar. Kjo gjuhë, e cila është jo vetëm mjet komunikimi, por edhe një shprehje e thellë e shpirtit dhe kulturës sonë, është ajo që na mban të lidhur dhe që na bën të njohim dhe ndjejmë njëri-tjetrin si një të vetëm.

Pra, pavarësisht se historia ka tentuar të na ndajë dhe të na shpërndajë në disa shtete të ndryshme, ne jemi ende një komb, me një trashëgimi të përbashkët dhe një të ardhme që, nëse do të vazhdojmë të mbështetemi në gjuhën, historinë dhe kulturën tonë, do të mund të realizohet në unitetin e plotë të Shqipërisë dhe të shqiptarëve, si një popull i vetëm, i pandarë.

Kryetari i Parlamentit të Republikës së Shqipërisë, z. Servet Pëllumbi dhe Sabile Keçmezi-Basha, deputete, Tiranë, 2002

Në aspektin kulturor, shqiptarët janë të lidhur ngushtë mes tyre nga një trashëgimi e përbashkët që përfshin jo vetëm gjuhën, por edhe një histori të pandarë, e cila është thelbësore për identitetin tonë kombëtar. Gjuha shqipe është më shumë se një mjet komunikimi, ajo është shprehja e shpirtit tonë kolektiv, një burim identiteti dhe një lidhje e fuqishme që na mban të bashkuar pavarësisht kufijve dhe ndarjeve që historia na ka imponuar. Ajo është dëshmitare e një kulture që ka mbijetuar dhe ka lulëzuar përmes periudhash të vështira, duke ruajtur elementët e saj më të thellë – traditat, zakonet, muzikën, artin dhe letërsinë – të cilat na japin jo vetëm një ndjenjë identifikimi, por edhe krenarie për të kaluarën tonë.

Në këtë kuadër, Shqipëria për shqiptarët nuk është thjesht një vend, por është një koncept i thellë, një aspiratë që shkon përtej përmasave fizike të territorit të saj. Shqipëria është vetë qëllimi i jetës sonë, një simbol i asaj që ne dëshirojmë të arrijmë si popull, si komb i bashkuar dhe i lirisë. Është aspirata për t’u realizuar si një njësi e plotë, që do të mund të realizonte potencialin e saj të plotë, përmes zhvillimit të gjithanshëm dhe respektimit të vlerave që na janë trashëguar. Kjo aspiratë është gjithashtu një thirrje për të mbajtur gjallë dhe për të transmetuar më tej historinë dhe kulturën tonë, si një trashëgimi që është e pandashme nga jeta jonë e përditshme dhe që ka ndikim në mënyrën se si ne ndërtojmë të ardhmen tonë.

Në këtë sens, Shqipëria nuk është vetëm një ideal për të cilin ne shpresojmë, por është një pikë referimi që na frymëzon dhe na udhëzon në çdo hap të jetës sonë. Ajo është një kujtesë e përhershme e lidhjeve tona të forta me të kaluarën dhe me një të ardhme që kërkon angazhim, sakrificë dhe, mbi të gjitha, një besim të palëkundur në forcën dhe potencialin e kombit tonë.

GM: Cilat janë disa nga figurat historike ose bashkëkohore që ju i shihni si përfaqësues të vërtetë të vlerave shqiptare?

SB: Po, zoti Gëzim, historia e popullit shqiptar është e pasur me shumë ngjarje dhe figura të shquara historike që kanë lënë gjurmë të thella në formësimin e identitetit kombëtar dhe zhvillimin e tij. Këto figura, të cilat janë shquar për angazhimin dhe sakrificat e tyre, janë bërë simbol i guximit, unitetit dhe përpjekjeve të pandërprera për të siguruar lirinë dhe pavarësinë e kombit shqiptar. Përmes betejave dhe përpjekjeve të ndryshme, këta individë kanë kontribuar jo vetëm në momentet e rëndësishme të historisë, por gjithashtu kanë shënuar rrugëtimin e një populli që ka kaluar përmes periudhash të vështira, duke ruajtur gjithmonë një qëndresë të jashtëzakonshme ndaj shtrëngimeve dhe pengesave të jashtme.

Kjo histori është një testament i vazhdimësisë së luftës për dinjitet dhe për një të ardhme më të ndritur, dhe ajo reflekton vlerat e një kombi që ka pasur gjithmonë një lidhje të ngushtë me identitetin e tij kulturor, gjuhën dhe traditat. Në këtë kontekst, figura historike si Skënderbeu, Ismail Qemali, Adem Jashari dhe shumë të tjerë kanë luajtur role të rëndësishme në periudha të ndryshme, secili duke kontribuar në mënyrën e tij për realizimin e aspiratave të popullit shqiptar, qoftë në kontekstin e çlirimit kombëtar, pavarësisë ose zhvillimit social e ekonomik.

Përmes këtyre figurave, historia e popullit shqiptar tregon një trajektore të ngjeshur ngjarjesh dhe përpjekjesh që kanë kërkuar angazhim të madh personal dhe kolektiv. Pasqyra e historisë shqiptare është e mbushur me fitore dhe humbje, por ajo që e bën të veçantë është qëndrueshmëria dhe besimi i palëkundur në idealet e lirisë dhe të drejtat kombëtare. Këto figura historike, përveçse janë kujtuar dhe nderuar për veprat e tyre, kanë ndikuar në formimin e një kujtese kolektive që vazhdon të jetë një element i fuqishëm në identifikimin e kombit shqiptar, si dhe një burim frymëzimi për brezat e rinj që e trashëgojnë këtë histori.

Figurat e lavdishme të historisë janë një element i pandashëm dhe vazhdues i çdo periudhe të zhvillimit të shoqërive dhe kombeve. Këto figura, të cilat janë shquar për veprat dhe sakrificat e tyre të mëdha, kanë mbajtur një rol kyç në ndihmën e formësimit të proceseve historike dhe shoqërore, duke ndikuar në rrjedhën e ngjarjeve dhe duke i dhënë kuptim dhe drejtim drejt objektivave të mëdha kombëtare. Ato janë të pranishme në çdo etapë të historisë, qoftë në periudha të paqes dhe lulëzimit, ashtu edhe në ato të luftës dhe krizave.

Një tipar thelbësor i këtyre figurave është se ato janë të lidhura ngushtë me aspiratat dhe ëndrrat e popujve që i kanë lindur. Qoftë në luftërat për çlirim, qoftë në momentet e konsolidimit të pavarësisë, këto personalitete të shquara kanë luajtur role të rëndësishme, duke u bërë simbol i shpresës, unitetit dhe forcës kombëtare. Në këtë mënyrë, ato nuk janë thjesht individë që kanë vepruar në emër të interesave të ngushta, por janë simbolika të vlerave universale të drejtësisë, lirisë dhe barazisë, të cilat kanë fuqinë të frymëzojnë breza të tërë.

Në çdo periudhë historike, figurat e lavdishme kanë ofruar modele të qëndrueshmërisë dhe përkushtimit ndaj idealit të atdhedashurisë, duke u bërë, në këtë mënyrë, pika referimi për shoqëritë që e kanë nderuar dhe përkujtuar rolin e tyre. Kjo e bën të mundur që këto figura të mos jenë të lidhura vetëm me një moment të veçantë kohor, por të jenë gjithashtu pjesë e një trashëgimie të vazhdueshme, që kalon përmes kohëve dhe shërben si një shtysë për të mbajtur gjallë frymën e atdhedashurisë dhe vlerave që ato përfaqësojnë.

Kështu, asnjë periudhë historike nuk ka qenë e varfër nga figura të tilla, sepse ato lindin dhe shfaqen si rezultat i nevojës dhe kërkesës për udhëheqës të guximshëm dhe të frymëzuar, të cilët mund të mbajnë peshën e ngjarjeve që ndodhin dhe të udhëheqin një popull nëpër periudha të vështira. Pavarësisht nga konteksti historik, këto figura janë gjithmonë pjesë e një identiteti kombëtar dhe të një kujtese kolektive që ndihmon në ndërtimin e vazhdimësisë së kombit, në forcimin e tij dhe në ruajtjen e vlerave që janë të domosdoshme për ekzistencën dhe zhvillimin e tij. Kështu, këto personalitete lavdërueshme vazhdojnë të jenë pjesë e çdo periudhe, duke mbajtur gjallë mësimet dhe frymëzimin e tyre për brezat që do të vijnë.

Në një analizë të thelluar të historisë dhe kulturës shqiptare, është e pashmangshme që të theksohen disa figura historike dhe bashkëkohore që kanë luajtur dhe vazhdojnë të luajnë një rol kyç në formësimin dhe përhapjen e vlerave që janë esenciale për identitetin shqiptar. Këta individë, me veprat e tyre të jashtëzakonshme, kanë arritur të inkorporojnë dhe shpërfaqin ato vlera që i japin shpirt kombit shqiptar: guximin, mikpritjen, nderimin e traditave, si dhe përkushtimin ndaj lirisë dhe drejtësisë.

Një ndër figurat më të njohura dhe më të respektuara që përfaqëson këto vlera është padyshim Gjergj Kastrioti Skënderbeu, i cili, si lider dhe strateg i shquar, u bë simbol i qëndresës dhe luftës për lirinë e popullit shqiptar kundër pushtuesve osmanë. Veprat e tij, si dhe heroizmi i tij i paharruar, kanë lënë një trashëgimi të pashlyeshme në kujtesën kolektive shqiptare, duke u bërë një model i paepur i luftës për të drejtat dhe pavarësinë e kombit. Skënderbeu nuk ishte thjesht një udhëheqës ushtarak, por një njeri që mbrojti dhe zhvilloi me krenari vlerat e lirisë, besnikërisë dhe burrërisë, të cilat janë thelbësore për identitetin shqiptar.

Po ashtu, Ismail Qemali, një figurë tjetër e shquar historike, njihet për rolin e tij të rëndësishëm në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Ai ka përfaqësuar vlerat e unitetit kombëtar dhe të angazhimit të palëkundur për të krijuar një shtet të pavarur dhe sovran. Qemali ishte një nga ata prijës që mundi të bashkonte shoqërinë shqiptare rreth një qëllimi të përbashkët, duke inkurajuar frymën e bashkëpunimit dhe të solidaritetit ndërmjet grupeve të ndryshme të kombit shqiptar. Ai shënoi një hap të rëndësishëm në rrugëtimin e Shqipërisë drejt modernizimit dhe zhvillimit, duke mbajtur gjithmonë parasysh interesat e popullit dhe të atdheut.

Ndër figurat bashkëkohore që kanë kontribuar në ruajtjen dhe zhvillimin e vlerave shqiptare, Nënë Tereza është një tjetër emër që meriton vëmendje të veçantë. Përmes veprës së saj, ajo është bërë një simbol i dashurisë universale, i sakrificës dhe i përkushtimit ndaj njerëzimit, duke e vendosur Shqipërinë në hartën e botës përmes humanizmit dhe kujdesit për të varfrit dhe të sëmurët. Ajo, si një figurë e njohur dhe e nderuar botërisht, ka përfaqësuar vlerat e mëdha të humanizmit dhe solidaritetit, vlera që janë thelbësore për kulturën shqiptare.

Në fushën e arteve dhe letërsisë, Ismail Kadare është një tjetër emër që nuk mund të kalojë pa u përmendur, pasi veprat e tij kanë bërë një lidhje të thellë me shpirtin dhe historinë shqiptare, duke pasqyruar dramën dhe kompleksitetin e jetës shqiptare në kontekste të ndryshme historike dhe sociale. Kadare ka përfaqësuar një nga figurat më të rëndësishme të kulturës shqiptare, i cili ka arritur të sjellë nëpërmjet letërsisë një reflektim të thellë mbi identitetin kombëtar dhe përpjekjet për të ruajtur vlerat tradicionale të popullit shqiptar në një botë gjithnjë e më të globalizuar.

Sabile Keçmezi-Basha, Tefik Basha dhe Arta Basha- Jakupi, Prishtinë, 2023

Duke ndjekur rrugëtimin e historisë, përmes periudhave të ndryshme të zhvillimit politik, social dhe kulturor, arrijmë në fund të shekullit të 20-të, një kohë e cila ka shënuar kulmin e zhvillimeve të rëndësishme për territorin dhe popullin e Kosovës. Në këtë periudhë, një emër që do të shkruhej me germa të mëdha në historinë e Kosovës dhe në memorien kolektive të shqiptarëve është ai i Ibrahim Rugovës, një figurë kryesore që, përmes veprimeve dhe qëndrimeve të tij, luajti një rol të jashtëzakonshëm në formësimin e historisë moderne të Kosovës dhe në përcaktimin e fatit të popullit të saj.

Rugova, i njohur për vizionin e tij politik dhe përpjekjet e tij për të arritur një zgjidhje paqësore dhe diplomatike për çështjen kosovare, u bë një simbol dhe gjithashtu një mbështetës i thellë i ideve të paqes dhe dialogut. Ai u angazhua fuqishëm për të ruajtur identitetin dhe integritetin kombëtar të Kosovës, duke u përpjekur të ndërtojë një shtet demokratik dhe të pavarur, të cilin ai e shihte si një mundësi për të garantuar mirëqenien dhe zhvillimin e popullit të tij. Gjatë periudhës së luftës dhe pas saj, Rugova u bë një udhëheqës i shquar, i cili udhëhoqi me vendosmëri dhe guxim popullin e Kosovës, edhe në rrethana të jashtëzakonshme dhe sfiduese.

Në përpjekjet e tij për të sjellë një zgjidhje politike dhe diplomatike, ai mori një pozicion të qartë dhe të fortë kundër dhunës dhe agresionit, duke kërkuar gjithmonë një zgjidhje që do të ruante dinjitetin dhe të drejtat e popullit të Kosovës. Qëndrimi i tij ndaj luftës, si dhe angazhimi i tij për një rrugë paqësore, e pozicionuan atë si një nga figurat më të respektuara dhe të njohura në skenën ndërkombëtare, duke i dhënë Kosovës një zë të fuqishëm në arenën globale.

Rugova gjithashtu shërbeu si një simbol i qëndresës dhe unitetit në periudha të vështira, dhe pas vdekjes së tij, emri i tij vazhdoi të nderohej si një udhëheqës që mbrojti vlerat e lirisë dhe të pavarësisë, dhe që luajti një rol të rëndësishëm në proceset që çuan në shpalljen e pavarësisë së Kosovës më 2008. Roli i tij është një dëshmi e angazhimit të palëkundur për të arritur një qëllim të madh dhe të lavdërueshëm, duke u përpjekur të udhëheqë popullin e tij në një rrugë të vështirë, por të drejtë, për liri dhe sovranitet.

Në këtë mënyrë, emri i Ibrahim Rugovës është një prej atyre që, pa asnjë dyshim, do të mbetet i shënuar me germa të mëdha në historinë e Kosovës. Ai është një figurë që, përmes qëndrimeve të tij të mençura dhe veprimeve të kujdesshme, ka lënë një trashëgimi të fuqishme për brezat e ardhshëm, duke u bërë një model i përkushtimit ndaj idealit të një shteti të lirë dhe të pavarur.

Një tjetër moment kyç në historinë e Kosovës që meriton të përmendet me vëmendje të veçantë është ndihmesa dhe sakrifica e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), si dhe roli vendimtar i Adem Jasharit, një nga figurat më të shquara të kësaj lëvizjeje. UÇK, e cila luajti një rol të pashembullt në procesin e çlirimit të Kosovës, është një simbol i qëndresës dhe luftës për liri dhe pavarësi. Ajo u ngrit në kushte ekstreme, kur populli i Kosovës ishte përballur me shtypje të egër dhe dhunë sistematike nga regjimi serb, duke u bërë një forcë organizative dhe ushtarake që i dha Kosovës mundësinë për t’u ngritur dhe luftuar për të drejtat e tij.

Një ndër emrat më të njohur dhe më të nderuar të kësaj ushtrie është Adem Jashari, i cili përfaqësoi më së miri idealet e sakrificës dhe atdhedashurisë. Jashari dhe familja e tij, me veprimet dhe qëndrimet e tyre, shënuan një moment historik të paimagjinueshëm, duke e çuar luftën për lirinë e Kosovës në një nivel të ri të përkushtimit dhe qëndrueshmërie. Përmes aktit të tij heroik, ku ai dhe anëtarët e familjes së tij bënë sakrificën më të madhe, ata dëshmuan përkushtimin e palëkundur për të siguruar një të ardhme të lirë dhe të pavarur për popullin e Kosovës.

Kjo sakrificë, që përfshinte humbjen e jetëve të shumë anëtarëve të familjes Jashari, u bë një simbol i lavdisë dhe nderimit të lirisë, një akt që nuk ishte vetëm i destinuar të ruante dinjitetin kombëtar, por gjithashtu të frymëzonte brezat e ardhshëm për të qëndruar të vendosur dhe të bashkuar në përpjekjet e tyre për një të ardhme më të ndritur. Adem Jashari dhe të tjerë si ai, duke u flijuar për qëllimin më të lartë, treguan forcën e paepur të popullit të Kosovës, që, pavarësisht vështirësive dhe dhunës, kërkonte vetëm të drejtën për të jetuar të lirë në atdheun e tij.

Kjo periudhë, e shënuar nga lufta e UÇK-së dhe sakrifica e jashtëzakonshme e Adem Jasharit, përfaqëson një moment kulmor në rrugëtimin historik të Kosovës. Lufta për çlirimin e Kosovës, e udhëhequr nga Ushtria Çlirimtare, u bë një manifestim i padiskutueshëm i angazhimit të popullit të Kosovës për të arritur lirinë, pavarësinë dhe barazinë. Veprimi i Adem Jasharit dhe i familjes së tij, në mënyrë të veçantë, është një testament i paepur i atdhedashurisë dhe i angazhimit për një kauzë të drejtë, dhe kjo ngjarje është ruajtur në kujtesën kolektive si një pikë referimi për çdo kosovar që kërkon të mbrojë të drejtat dhe dinjitetin e popullit të tij.

Pra, nuk mund të imagjinohet historia moderne e Kosovës pa përmendur Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës dhe sakrificat e jashtëzakonshme të Adem Jasharit dhe të tjerëve që dhanë gjithçka për lirinë e popullit të Kosovës, duke ndihmuar kështu që, në fund, Kosova të arrinte pavarësinë dhe të bëhej një shtet i lirë dhe sovran.

Figurat e tilla, të cilat janë të shumta dhe të ndritura në histori, janë dëshmi të një trashëgimie të pasur dhe të pashlyeshme që ka formësuar dhe vazhdon të formësojë identitetin shqiptar. Ndërkohë që është e pamundur të përmenden të gjithë këto personalitete të shquara, që nga heroi kombëtar Skënderbeu deri te emrat më të njohur të kohës moderne, si Nënë Tereza dhe Adem Jashari, secili prej tyre ka kontribuar në mënyrë të pashlyeshme në ndërtimin e një historie që ngërthen brenda saj vlera të thella të nderit, guximit, dashurisë për atdheun dhe të drejtësisë. Këto figura, përmes veprave dhe sakrificave të tyre, kanë shënuar udhëkryqe të rëndësishme në rrugëtimin e popullit shqiptar, duke i dhënë kuptim aspiratave për liri, dinjitet dhe pavarësi.

Çdo njëri prej këtyre individëve është një pasqyrim i idealeve që janë të ngulitura në shpirtin e kombit shqiptar dhe që shërbejnë si udhërrëfyes për brezat e rinj, të cilët kërkojnë të kuptojnë dhe të ruajnë identitetin e tyre. Ata janë një lidhje e pandashme me vlerat që kanë krijuar një lidhje të fortë dhe të qëndrueshme mes të kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes. Kjo trashëgimi e lavdërueshme, që vazhdon të ngrejë flamurin e lirisë dhe të drejtësisë, është një mësim i përhershëm për ata që e vlerësojnë kuptimin e vërtetë të këtyre vlerave dhe përpiqen të vazhdojnë rrugën e atyre që e kanë mbrojtur dhe ruajtur këtë traditë.

Këto figura, si burim frymëzimi, janë të pranishme në kujtesën e kombit dhe janë një pikë referimi për të rinjtë shqiptarë që ndjekin rrugën e përpjekjeve për një të ardhme të ndritshme, të bazuar në ndershmëri, guxim dhe solidaritet. Ata janë të lidhur ngushtë me kërkesën e vazhdueshme për drejtësi, për të drejtat e njeriut dhe për një shoqëri të barabartë, të cilat janë aspirata thelbësore që përcaktojnë drejtimin e shoqërisë shqiptare, që nga periudhat më të vështira të saj deri në kohët më moderne. Këto vlera janë dhe do të mbeten një trashëgimi që, përmes figurave të tilla, do të vazhdojnë të mbështesin dhe udhëheqin brezat e ardhshëm në ndjekjen e ëndrrave të lirisë dhe paqes.

GM: Nuk mund të anashkalojmë dhjetëra mijëra burra dhe gra që dhanë jetën për çlirimin e Kosovës gjatë shekujve. Ushtria Çlirimtare e Kosovës përfaqësonte kulmin e kësaj përpjekjeje historike. Sipas jush, cili është roli i UÇK-së në historinë e Kosovës dhe të kombit shqiptar?

SB: Është e njohur ndërkombëtarisht se rruga e Kosovës drejt pavarësisë dhe statusit të saj të njohur si një shtet i pavarur ka qenë e shoqëruar me vështirësi të jashtëzakonshme dhe një sërë përpjekjesh të papërshkrueshme. Për të arritur deri këtu ku ndodhet sot, Kosova ka kaluar përmes një periudhe të gjatë dhe të dhimbshme të luftës, ku janë sakrifikuar shumë atdhetar, dhe është derdhur shumë gjak dhe mund në emër të lirisë dhe të drejtës për të ekzistuar si një popull i pavarur. Kjo rrugë është shoqëruar me shumë sfida, jo vetëm në aspektin ushtarak, por edhe në atë politik, diplomatik dhe shoqëror, ku populli kosovar ka treguar një qëndresë të jashtëzakonshme përballë presioneve dhe dhunës që është ushtruar ndaj tij për dekada të tëra.

Përpjekjet e Kosovës për liri dhe sovranitet janë të ndërlidhura me një sërë ngjarjesh dhe momente që janë mbushur me vuajtje dhe sakrifica të pafundme. Ajo që fillimisht mund të dukej si një ëndërr e paarritshme, pavarësisht shpërbërjes së ish-Jugosllavisë dhe shtypjes së vazhdueshme nga regjimi serb, në fund u bë një realitet i mundur, falë guximit dhe sakrificave të një populli që nuk u dorëzua kurrë. Çdo hap që ka çuar në arritjen e pavarësisë ka pasur koston e saj, ku, përveç vuajtjeve fizike, ka pasur një dhimbje emocionale të thellë për të gjithë ata që janë përpjekur të mbrojnë të drejtat e tyre dhe identitetin kombëtar.

Sakrificat e individëve dhe familjeve që kanë humbur jetën gjatë periudhës së luftës, si dhe të gjithë ata që kanë pësuar nga dhuna dhe represioni, janë dëshmi e forcës dhe vendosmërisë së popullit kosovar për të mos u nënshtruar ndaj padrejtësisë. Lufta për pavarësi ka kërkuar një angazhim të jashtëzakonshëm, si në aspektin personal, ashtu edhe në atë kolektiv, duke u përballur me një kundërshtim të fuqishëm dhe të ashpër nga regjimi i atëhershëm serb. Megjithatë, ky angazhim dhe kjo sakrificë kolektive kanë sjellë si rezultat një fitore të madhe, ku Kosova ka mundur të realizojë ëndrrën e saj për të qenë një shtet i lirë dhe sovran në mesin e kombeve të tjera të botës.

Kështu, ajo që sot është Kosova, me statusin e saj të pavarur dhe me një të ardhme që mund të ndjekë rrugën e zhvillimit dhe integrimit në organizata ndërkombëtare, është rezultat i shumë sakrificave dhe gjakut të derdhur nga ata që luftuan për një ideal më të lartë- lirinë dhe pavarësinë. Ky proces i mundimshëm, që ka marrë jetë dhe ka ndryshuar fatin e një populli, është një mësim për të gjithë ata që besojnë në drejtësinë dhe në fuqinë e popujve për të arritur objektiva të mëdha, pavarësisht sfidave që mund të duken të pamundura. Ishte e njohur dhe e pranuar nga e gjithë bota se, për të arritur deri në këtë moment të lirisë që Kosova sot e gëzon, një pjesë e madhe e djemve dhe vajzave më të mirë të këtij populli, me një besim të palëkundur në drejtësinë e kauzës së tyre, morën armët dhe u bashkuan në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Ata, të mbushur me një ndjenjë të thellë atdhedashurie dhe përkushtimi për të ardhmen e Kosovës, dolën në male, duke luftuar me guxim dhe vendosmëri të jashtëzakonshme për të siguruar lirinë që tani mund të quhet e pakthyeshme.

Ky angazhim dhe kjo sakrificë e jashtëzakonshme ka pasur çmimin e saj. Me pushkë në duar dhe një ndjenjë të palëkundur që drejtësia ishte në anën e tyre, këta luftëtarë nuk ngurruan të dalin përballë vështirësive të mëdha dhe armikut të fuqishëm. Ata e dinin se nuk kishte kthim pas, se liria dhe pavarësia e Kosovës ishin të lidhura ngushtë me çdo veprim të tyre, dhe se fitorja do të ishte një rezultat i një çmimi të lartë, një çmim që përfshinte shumë jetë të humbura dhe sakrifica të tjera të dhimbshme.

Në këtë rrugë të dhimbshme dhe heroike, mijëra patriotë dhe trima kanë humbur jetën, por çdo humbje ka qenë një hap më afër realizimit të ëndrrës për një Kosovë të lirë. Këta burra, gra dhe fëmijë, që dhanë gjithçka për atdheun e tyre, nuk luftuan vetëm për një territor, por për një ideale më të madh—për dinjitetin dhe lirinë e një populli që kishte vuajtur për dekada të tëra nën shtypje dhe dhunë. Lufta e tyre nuk ishte vetëm një betejë ushtarake, por një betejë për të mbrojtur të drejtat themelore të njeriut dhe për të siguruar një të ardhme më të mirë për brezat që do të vijnë.

Ky angazhim dhe heroizëm janë shndërruar në një trashëgimi të përjetshme për popullin e Kosovës, duke mbetur një kujtesë e fortë për brezat e rinj për rëndësinë e lirisë dhe vlerave që ajo përfaqëson. Është e paimagjinueshme të mendosh për arritjen e pavarësisë së Kosovës pa marrë parasysh sakrificat e pafundme që janë bërë në emër të kësaj lirie. Këta luftëtarë janë ata që, përmes veprave të tyre, formësuan historinë e Kosovës dhe e bënë këtë ëndërr të mundur, duke i dhënë vendit të drejtat dhe të ardhmen që meritonte.

Falë përpjekjeve dhe angazhimit të pandalshëm të gjeneratave të kaluara, të cilat luftuan dhe sakrifikuan për lirinë e Kosovës, arriti të realizohej një nga momentet kulmore të historisë së këtij populli, formimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Ky ishte një hap i natyrshëm dhe i nevojshëm pas një periudhe të gjatë dhe të mundimshme të shtypjes dhe robërisë, një kurorëzim i gjithë mundit, sakrificës dhe vuajtjeve të një populli që kishte kaluar përmes shumë periudhash të errëta, por që gjithmonë kishte ruajtur shpresën për një të ardhme më të drejtë dhe më të lirë.

Kjo ushtri, e formuar në një kohë të vështirë dhe në kushte ekstreme, përfaqësoi atë që kishte qenë ëndrra e çdo kosovari, mundësinë për të luftuar për lirinë dhe për të siguruar një të ardhme të pavarur për Kosovën. Megjithëse e ngjizur në periudhën më të rëndë të përpjekjeve të popullit kosovar, UÇK u bë një simbol i rezistencës dhe i dinjitetit, që nuk pranoi më të jetonte në nënshtrim dhe robëri. Ajo përfaqësoi shpresën e një kombi të robëruar, por të vendosur dhe të gatshëm të sakrifikonte gjithçka për lirinë e tij.

Në një kuptim të gjerë, krijimi i UÇK-së ishte rezultat i të gjitha atyre përpjekjeve dhe sakrificave që kishin bërë gjeneratat e mëparshme, të cilat kishin luftuar me mënyra të ndryshme—duke u angazhuar në rezistencë, duke e mbajtur gjallë shpirtin e atdhedashurisë, dhe duke sfiduar çdo formë të shtypjes që kishte ardhur nga regjimi serb. Këto sakrifica të mëdha dhe shpresa e paepur për liri ishin ato që ushqyen formimin e një strukture ushtarake që do të mund të përballonte dhe sfidonte armikun. UÇK-ja, pra, nuk ishte një ngjarje e izoluar, por një përmbledhje e mundit të brezave të tërë, që të parët kishin lënë një trashëgimi të shpresës dhe idealit të lirisë.

Kjo ushtri, me angazhimin dhe guximin e saj, bëri të mundur një ndryshim rrënjësor në fatin e Kosovës, duke e çuar këtë popull nga një situatë e mjerë e robërisë dhe represionit, në rrugën e lirisë dhe të pavarësisë. Kështu, formimi i UÇK-së përfaqëson një hap të domosdoshëm dhe të natyrshëm të historisë së Kosovës, e cili ka pasuar një vijë të gjatë të përpjekjeve dhe sakrificave, dhe që gjithashtu ka shënuar fundin e një periudhe të errët dhe nisjen e një epoke të re për këtë komb.

Prizren, 2024

Nuk mund të theksohet mjaftueshëm rëndësia e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) në çlirimin dhe formimin e Kosovës si një shtet i pavarur dhe sovran. Pa këtë forcë, e cila u ngrit nga populli shqiptar për të mbrojtur dinjitetin dhe të drejtat e tij, Kosova nuk do të kishte arritur asnjëherë atë që është sot. UÇK-ja luajti një rol të pazëvendësueshëm në procesin e çlirimit, duke ofruar një organizim të fuqishëm dhe një platformë për të realizuar qëllimet e lirisë, pa të cilat, ëndrra për një Kosovë të lirë do të mbetej vetëm një iluzion.

Lufta e UÇK-së, e mbushur me sakrifica të jashtëzakonshme, ishte ngjitja e një shkalleje të madhe të mundit dhe dhembjes, por gjithashtu dhe një akt i papërshkrueshëm i heroizmit dhe qëndresës. Luftëtarët e UÇK-së, duke u angazhuar me një besim të palëkundur për çlirimin e Kosovës, shkrinë çdo mundësi për të ndryshuar realitetin dhe për të çuar përpara luftën për pavarësinë. Ata luftuan jo vetëm për t’u çliruar nga shtypja dhe dhuna, por edhe për të krijuar një mundësi për brezat e ardhshëm të jetojnë në një shtet të lirë, të barabartë dhe të drejtë.

Nëse do të analizojmë këtë ngjarje historike nga një perspektivë më të gjerë, mund të themi pa ngurrim se pa UÇK-në, Kosova do të ishte ndoshta një pjesë e ndarë dhe e përjetshme e vuajtjes, duke qëndruar nën ndikimin dhe kontrollin e një regjimi të dhunshëm që e kishte lënë pa shpresë për një të ardhme më të mirë. UÇK-ja, përmes veprimeve dhe strategjive të saj, jo vetëm që e ndryshoi këtë realitet, por gjithashtu shënoi rrugën e drejtë për realizimin e pavarësisë dhe sovranitetit të Kosovës, duke e shpallur atë një komb të lirë në sytë e botës.

Faleminderit për sakrificat e luftëtarëve të UÇK-së, Kosova është sot një shtet i lirë dhe i njohur ndërkombëtarisht, që njihet si Republika e Kosovës. Kjo liri, që sot e gëzojmë, është një fryt i drejtpërdrejtë i betejës së UÇK-së, e cila bëri të mundur që një popull që kishte vuajtur për dekada të tëra, të shpërthejë dhe të krijojë një të ardhme të re dhe të dinjitetshme. UÇK-ja nuk ishte vetëm një ushtri, por një simbol i qëndresës dhe një garant i lirisë për çdo kosovar. Roli i saj është i pamohueshëm dhe mbetet një pikë kyçe në formimin dhe zhvillimin e Kosovës si një shtet të pavarur dhe të suksesshëm.