Syrja Etemi: Në gjurmët e një toke me emër të lashtë

NË GJURMËT E NJË TOKE ME EMËR TË LASHTË

(Arrnjeti në kohë të Ilirisë, Sobri në kohën e Arbërisë, Orasha sot)

Nga: Syrja ETEMI

Në  mëngjesin e një të marte shtatori, shkelëm në një truall që frymon histori me çdo gur, me çdo rrënjë, me çdo emër. Arrnjeti – ky fshat që rrjedh nga Iliria, u dëshmua si një mozaik gjurmësh që lidhen përmes brezave, mes gërmadhave të kohëve, kujtimeve të pleqve, dhe fjalëve që ende e ruajnë gjuhën e parë.

Ishte Qemal Rushiti, nikoqiri me zemër të hapur, që na priti në fund të fshatit dhe na udhëhoqi në këtë rrugëtim. Bashkë me të, edhe dy miq të dashur – Sead Ramadani - krijues e Usref Ramadani - mësues në pension, por që shndërroheshin në historianë të gjallë sapo hidhje hap në një toponim të ri.

E nisa shënimin që në çastin kur sytë kapën konturet e Kalasë së Nicës, të heshturën krenare që ruan misterin e Ilirisë. E nisa nga rruga që ndan fshatin më dysh – Udha e vjetër, si një damar që ushqen kujtesën kolektive.

Në horizont, andej nga Lumi Vranicë, mali ia mbron fshatit krahun perëndimor – një mburojë e gjelbër që ruan qetësinë dhe hijen e ditëve e netëve. Shikimet, pyetjet, shënimet... gjithçka merrte formë rrëfimi. Ata më flisnin me emocion, e unë tentoja të shënoja edhe detajin më të vogël – një vendemër, një shprehje, një kujtim. E gjithë kjo për të ruajtur një copëz të shpirtit të Arrnjetit.

Kujtesa e vendit – një hartë në zë dhe tokë

Rruga jonë nisi me Proj-in, burimin që lind në krye të fshatit – si vetë lindja e fshatit. Pastaj vijon Proj Asejnës, Breg’i Vneshtve, e Udha që ndahet në Nër Oudh’ dhe Maj Oudh’, ku ndodhen edhe Voret e Reja e Voret e Vjetra, varre që ruajnë kujtimet e brezave të shkuar.

Te Gjur’i Bardh, vendi ku dikur organizoheshin gara dasmash, e ku fituesi shpërblehej me marhamë apo çevre, koha kishte ndalur për të na dëgjuar. Ndërsa në Rekën e Vranicës, lumi përshkon vendin si një damar i gjallë që mbart freskinë dhe heshtjen.

Na thanë për Sofsëjn, që kufizohet me pyjet e Dubravës, për Livadhet e Vakoufit, për Oudhën e Prejsht, e për një botë të tërë bimësie – dushk, shkozë, pjergullë e thana, që e mbështjellin vendin me hijeshi të egër.

Në Gjurin Kënkec, vajzat lajnë flokët për Ditën e Shën Gjergjit, duke lënë pas një ritual që lidh trupin me tokën. Me pështymë e myshk, krijojnë masën si këna, dhe ngjyrosin duart – në një traditë që është më shumë se zbukurim, është besim. E djemtë, tinëz, i vrojtojnë nga larg – një skenë e hijshme dashurie që ndodh në heshtje, në mëngjesin e hershëm.

Në Te Mullejn’i Memetit dhe Te Mullejn’i Zeqirit, kohët përzihen me aromën e drithit dhe zhurmën e ujit që dikur rrotullonte gurin e mullirit. Nga Kodra e Peshqimit, zbresim deri te lumi Vranicë, ku gjejmë Gjurin me Bith n’Uj – një gur që ledhaton ujin dhe ruan rrëfime peshkimi nga lashtësia.

Këto janë vetëm disa nga toponimet që fshati i ruan me një kujdes të përçuar përmes brezave. Ato nuk janë vetëm emra, por kronika të heshtura, që bashkojnë ritualet, gjeografinë, gjuhën dhe shpirtin e këtij vendi.

Në prag të harresës – ose kujtesës që rri zgjuar

U ngjitëm, zbritëm, dëgjuam dhe shënuam – por mbi të gjitha, dëshmuam. Dëshmuam një territor që flet ende me fjalët e lashtësisë, që ruan hijet e kalasë në kujtesën e gurëve, e që e përmend veten nëpër gojët e plakëve si një emër i pafashitur në valë kohe.

Arrnjeti nuk është vetëm një fshat. Është një letër e palexuar deri në fund. Një hartë që nuk gjendet në asnjë atlas shkollor. Një poezi e vendosur në copa dheu, shkurre, rrënjë, gurë me emër dhe lumë me kujtesë.

Toponimet që i përmendëm me përpikëri, (të tjerat do t’i ruajmë për ndonjë rast tjetër), nuk janë thjesht fjalë: janë fije të një rrjete që mban shpirtin e vendit të lidhur me të kaluarën, janë dëshmi që kundërshtojnë harresën, dhe që, nëse nuk i thërrasim me emër, rrezikojnë të humbasin përgjithmonë.

E në një botë që gjithnjë e më shumë përpiqet të shkojë përpara pa kthyer kokën pas, vizita në Arrnjet ishte një akt qëndrese. Një kthim tek rrënjët, jo për t’u kthyer mbrapa, por për t’u nisur përpara me vetëdije se nga vijmë.

Sepse vendet si Arrnjeti nuk shuhen as atëherë kur zbrazet shtëpia e fundit – shuhen vetëm atëherë kur harrohen emrat e gurëve, të përrojeve, të burimeve dhe të fjalëve që i mbartën brez pas brezi.

Dhe, sa kohë që ne i kujtojmë e i rrëfejmë, Arrnjeti do të jetojë – jo vetëm në hartë, por në kujtesën e gjallë të njerëzve.