Hamdi Hysuka: Dëshmi shpirtërore për Tropojën dhe Malësinë e Gjakovës

Dëshmi shpirtërore për Tropojën dhe Malësinë e Gjakovës

Nga Hamdi Hysuka

Lëvizja Atdhetare "Iliria" ("LAI"), është shoqatë e re, me mision e synime atdhetare, pjesë e çdo shqiptari atdhetar, luftëtari për çështjen e identitetit, të kulturës, traditës dhe kauzës kombëtare. Atë që nuk arrijnë ta bëjnë Qeveria, pushtetarët e politikanët, kërkon ta bëjë Lëvizja Atdhetare "Iliria", duke bashkuar energjitë dhe potencialet e atdhetarëve të vërtetë për të mirën tonë kombëtare. Siç theksohet në objektivat e saj, më shumë se kurrë atdheut dhe kombit i duhet dashuri, vlerësim e bashkim, zhvillim i shoqërisë harmonike, kontribuese, sakrifikuese, humane dhe atdhetare. Më kryesori objektiv i saj është njohja, përvetësimi, pasurimi i traditave më të mira atdhetare, historike, etnokulturore dhe artistike të popullit shqiptar, forcimi i solidaritetit dhe harmonisë ndër breza, integrimi dhe bashkimi i gjithë shqiptarëve të trojeve etnike.

Veç Peshkopisë, Elbasanit, Pogradecit e Kukësit mikpritës i Lëvizjes Atdhetare “Iliria” ishte Tropoja, ku të shtunën, datë 13.09.2025, me nismëtar z. Shpend Bisheva, u zhvillua mbledhja e krijimit të degës së Njësisë Administrative, në të cilën morë pjesën pjesë kryetari i LAR, Sitki Jashari, sekretari Kadri Dauti, anëtarët Luigj Marku, Kolë Martini etj. Në hyrje të mjedisit të përgatitur, Restaurant Hotel Real, u pritëm si dasmorë nga Shpend Bisheva, Qazim Doshlani, Abdi Neza, Shpend Kuca, Hasan Buçpapaj, Sadri Oruçi, Shaban Haxhia, Ibrahim Ismajli, Zenel Kurtbala, Rustem Gjyriqi, Bubë Mici, Çel Shpati, Rexhep Hasani, Selaudin Kuçana, Maxhun Musa, Hysen Muça, Can Sinani, Kujtim Haxhia, Riza Demushi, Pal Gjokli. Pas mikpritjes dhe bujarisë tradicionale, u bënë diskutime dhe u vendos krijimi i Degës së Lëvizjes Atdhetare "Iliria"  Tropojë. Me votim të hapur Shpend Bisheva u zgjodh kryetar; Qazim Doshlani, sekretar; Avdi Neza, zv. kryetar; Pal Gjokli, anëtar dhe Bubë Mici, anëtare.

Dikur Tropoja ishte fshat, por nga viti 1952, qendra administrative e saj u bë Bajram Curri, ish-fshati Kolgecaj, mbi lagjet Gjongecaj, Gjoçaj, Gjyriq dhe Mustafaj. Pozita gjeografike e qendrës së rrethit shtrihet në Pellgun e Tropojës, rrëzë bjeshkëve të Ponarit dhe Bishevës, sot Njësi Administrative e Qarkut Kukës.

Siç ka ndryshuar çdo gjë në Shqipëri, edhe në Tropojë ndryshimet janë të mëdha. Ndodhemi përballë maleve të larta, simbole të qëndresës e të burrërisë, strehë e liridashësve dhe frymëzim për këngët popullore që u kënduan brez pas brezi. Njera prej tyre, popullore gjakovare, ruan kujtimin për Bajram Currin, duke e shndërruar figurën e tij në simbol të qëndresës dhe krenarisë kombëtare. Përmes vargjeve të thjeshta, por të fuqishme, populli e lidh emrin e Bajram Currit me Gjakovën, Dragobinë, Kosovën e Shqipërinë, duke e bërë pjesë të pavdekshme të kujtesës historike.

Bajram Curr, o Bajram Curr

emni yt s’harrohet kurrë

të ka mbajt o Dragobia,

s’të harron Shqipnia!

Shtatorja e Bacë Bajramit, ashtu hijerëndë, qëndron krenare. Më kujton bëmat dhe luftërat e tij legjendare për Atdheun, por dhe vrasjen e pabesë që i bëri mbreti Zog, te shpella e Dragobisë. Ai u vra, por nuk vdiq. Noli e bëri të pavdekshëm me elegjinë e famshme kushtuar “Heroit të Dragobisë”. Ai mbeti dhe do të rrojë i gjallë në zemrat e shqiptarëve si “Bajrak i gjallë”.

Në Bujan ngrihet krenare kulla e Mic Sokolit, 180 vjet e fortë si vetë qëndresa shqiptare. Prej katër brezash, familja Mulosmanaj e ka ruajtur si amanet të shenjtë, që brezat e sotëm mos të harrojnë se ç’do të thotë sakrificë për liri. Kjo kullë nuk është thjesht një shtëpi guri. Ajo është vatër kujtese, ku oxhaku i burrave, frëngjitë pranë dritares dhe ballkoni i gdhendur në dru flasin ende me zërin e historisë. Busti i Mic Sokolit, mbuluar me flamurin e Shqipërisë dhe të Kosovës, e bën edhe më të gjallë këtë bashkim shpirtëror, që dikur heroi e kishte ëndërr. Por, në këtë kullë ka edhe një jehonë tjetër: jehona e mallit. Shumë bij të kësaj toke, si edhe të gjithë shqiptarët e shpërndarë nëpër botë, kur kthehen e shohin, ndihen sikur shikojnë në sy vetë atdheun e tyre. Mërgimtari, që jeton larg, e gjen veten në këto mure të vjetra, aty ku sakrifica ka lënë gjurmë, aty ku kujtesa është më e fortë se koha. Në ballkonin ku valëviten dy flamuj, malli për vendlindjen merr krahë. Mërgimtari sheh jo vetëm kullën, por gjithë Shqipërinë dhe Kosovën e bashkuar në kujtim e shpirt. Dhe, teksa largohet sërish drejt dheut të huaj, e di se kulla e Mic Sokolit do të qëndrojë aty, si një amanet i gjallë për të dhe për fëmijët e tij.

Njësia administrative Margegaj është pëllëmbë e histori. Këtu u zbraz koburja e parë e Revolucionit Demokratik të qershorit 1924. Ndaj vargjet e këngës popullore i rezistojnë kohës:

Muaji qershor për në Malësi,

asht shënue në histori,

pushka e parë, thonë, ku ka kris

bash t’u gurët e Shpend Balisë...

Po kush ishte Shpend Balia? I biri i Bali Arifit, i cili mori pjesë pothuajse në të gjitha betejat kundër pushtuesve të kohës për mbrotjejen e trojeve shqiptare. Pasardhësit e kullës së Bali Arif Bishevës trashëgojnë në breza traditat e të parëve të tyre. Shpend Bisheva i ri, intelektual dhe veprimtar shoqëror, drejton Lëvizjen Atdhetare "Iliria", dega Tropojë.

Nga figurat më të spikatura të luftës për çlirimin dhe bashkimin kombëtar shqiptar është Tahir Sinani. Siç e thotë kënga: "M’kanë pas thanë Tahir Sinani / tash Tahir Shqipëria", ai u kthye në figurë gjithëkombëtare, që bashkon në kujtesë Tropojën, Kosovën, Preshevën, Tetovën dhe tërë Shqipërinë etnike.

Fatime Sokoli është ylli i këngës popullore tropojane, e dashur në Veri dhe në çdo cep të kombit. La pas vetes trashëgimi që nuk shuhet kurrë. Edhe pse jeta i u ndal herët, zëri i saj vazhdon të këndojë përmes zemrave të njerëzve, duke e bërë këngën e folklorit të pavdekshme. Nga njerëzit e thjeshtë e bujarë, intelektualë të nderuar, përfaqësues i denjë i burrave të vërtetë të Malësisë është Ali Mulaj, "Mjeshtër i madh", zë i paharruar i folklorit, ndër themeluesit e Ansamblit “Dardania”, pjesëmarrës në të gjitha festivalet kombëtare, lokale dhe në shumë të tilla nderkombëtare si instrumentist virtuoz.

Pasuri e gjallë e kulturës shqiptare, zë i fuqishëm i Tropojës, krahinës që ka dhënë shumë figura të mëdha kombëtare, është dr. Mujë Buçpapa, drejtues i gazetës "Nacional", i Shtëpisë Botuese “Nacional” dhe Institutit të Studimeve dhe Projekteve Nacionale. Nuk është vetëm poet e studiues, por nga zërat më të fortë në mbrojtjen e vlerave kombëtare, i angazhuar për ruajtjen e gjuhës, kulturës dhe identitetit shqiptar, shembulli i intelektualit të plotë shqiptar: poet, studiues, gazetar, menaxher kulture, përkthyes dhe opinionist, personalitet i rrallë në jetën publike shqiptare. Poeti Hamit Aliaj nuk është ndarë kurrë nga fjala. Ai jeton në vargun që këndohet, në librin që lexohet, në këngën që s’harron. Sot, emri i tij bëhet çmim letrar, bëhet pishtar për brezat që vijnë. I pavdekshëm, i përjetshëm, poeti ynë, Hamit Aliaj!

Zëri i Fatmira Breçanit është si malet e Veriut: i fortë, i pastër dhe i paharrueshëm. Që nga vitet ’70, ajo ka mbajtur gjallë këngën tropojane dhe muzikën popullore shqiptare, duke e bërë çdo interpretim një përvojë të thellë shpirtërore. Këngët që ajo interpreton nuk janë thjesht nota dhe fjalë, por emocione që flasin për dashurinë, mallin dhe krenarinë e një populli. Fatmira është dritë që vazhdon të ndriçojë rrugën e muzikës tradicionale, brenda dhe jashtë atdheut. Edhe Gëzim Nika, zëri i bjeshkëve të Tropojës, është këngëtari që i ka dhanë folklorit shqiptar madhështi dhe shpirt të pavdekshëm. Në këngët e tij ushton historia, mallëngjimi i nënës, dashuria dhe krenaria kombëtare. Ai është ura që lidh brezat, vendlindjen me mërgimin, të shkuarën me të ardhmen. Portreti i tij artistik është vetë portreti i një kombi që këndon për të mos harruar.

Pas krijimit të degës së Tropojës, në udhëtimin tonë drejt Valbonës, në Veriperëndim të qytetit, shoqëruesi Shpend Bisheva më tregoi me gisht, si të më rrëfente një hartë kujtimesh të vdekura:

-Ja përballë ish-Pallati i Kulturës, në të majtë ish-komunalja, më poshtë ish-ndërmarrja tregtare, ish-parku, ish-komiteti, ish-gjykata, ish-policia dhe ish-reparti…

Një “ish” i rëndë ra mbi shpinën time, si gur varri, si këmbanë zie. U ndala dhe pyeta veten me zërin që më dilte nga thellësia:

-Pse nuk janë sot?! Ku shkuan zërat e rinisë që këndonin në skenën e pallatit? Ku humbi gjallëria e tregut ku njerëzit blinin me të qeshura? Pse hesht parku, ku fëmijët vraponin si zogj të lirë? Pse mbyllen zyrat ku dikur shteti rrihte si zemër? Mos vallë ikën bashkë me bijtë që mori mërgimi? Mos vallë u rrënuan bashkë me shpresat që u thyen? Mos vallë u harruan, sepse kujtesa jonë është më e brishtë se guri?

Ah, Tropojë, sa “ish” bart mbi supe! Sa boshllëqe ke në shpirtin tënd, plagë të pambyllura që kullojnë mall e kujtime. Ish-institucionet nuk janë vetëm gurë të braktisur. Ato janë gjurmë kujtimesh, vende ku gjenerata të tëra kanë jetuar, punuar, kënduar, gjykuar, festuar. Ato mbajnë në themele zërat e njerëzve, ngrohtësinë e duarve, ëndrrat dhe shpresat e një kohe. Dhe kur humbin, bashkë me 'to humb një copë identitet, një pjesë e shpirtit të qytetit. Ndoshta nuk janë sot, sepse koha i fshiu me ndryshime të mëdha. Ndoshta sepse nuk dinim si t’i ruanim. Ose ndoshta sepse ikja masive e njerëzve ua rrëmbeu kuptimin. Por pavarësisht arsyeve, boshllëku që lanë pas është i dhimbshëm, që nuk mbushet lehtë.

Dhe unë ndiej se fjala “ish” më përndjek kudo që shkoj: Ish-shtëpia, ish-miqtë, ish-ëndrrat…Një jetë e tërë rri pezull midis kujtesës dhe mungesës.

-Pse nuk janë sot?! -pyet zemra ime, jo vetëm për godinat e Tropojës, por për gjithçka që kemi humbur bashkë me 'to.

Aty ku qielli puthet me majat e thepisura, rreth 25 kilometra larg Bajram Currit, shtrihet Valbona, zemra e gjallë e Alpeve shqiptare. Lugina hapet si një libër i lashtë, me faqe të shkruara nga bora e dimrit, gjelbërimi i pranverës, ari i verës dhe purpuri i vjeshtës.

Rruga drejt Valbonës kalon nga Dragobia, ku kullat prej guri mbajnë ende frymën e shekujve, gurë mbi gurë si kujtesë e gjallë e burrërisë dhe mikpritjes. Pas pyjeve të dendura, shfaqet shpella e Bajram Currit, e heshtur por plot rrëfime për trimërinë e bijve të kësaj toke. Shpella e Dragobisë, mulliri i vjetër, liqeni i Xhemës që pasqyron qiellin si pasqyrë, majat e Bjeshkëve të Namuna që sfidojnë njeriun me madhështinë e tyre, të gjitha janë stacione të pelegrinazhit mes natyrës dhe legjendës. Dhe aty, në një cep ku historia bashkohet me mitin, ende dëgjohet jehona e lotit të Ajkunës për vëllanë e saj të pagjetur, klithmë e dhimbshme që u bë këngë e pavdekshme. Valbona nuk është thjesht vend i bukur. Është frymë, është ndjenjë, është poezi që nuk shkruhet me fjalë, por me pamje, me jehona dhe me mall. Mikpritja dhe argëtimi vazhduan në kompleksin turistik Bar-Restorant Tradita, me ushqime bio, ku nuk munguan specialitetet e zonës.

Rruga për në Tropojë nuk është thjesht itinerar udhëtimi, por rrugëtim në kujtesë e ndjenja. Zgjodhëm të shkojmë përmes Kosovës, Tiranë-Gjakovë-Bajram Curri, jo rastësisht, por me qëllim të qartë: të ndaleshim në Gjakovë, në kryeqendrën e Malësisë së Gjakovës, aty ku historia dhe shpirti i kombit tonë marrin frymë ndryshe. Një kafe e shkurtër në Gjakovë nuk ishte vetëm pushim, por çast për të prekur pjesën e shpirtit të vetvetes. Në Qafën e Morinës na u shfaqën përpara syve bukuri mahnitëse. Alpet e larta, krenare e të thepisura, rrinë si rojtarë në epiqendër të Shqipërisë etnike, sikur u thonë brezave: “Ne jemi këtu, përherë të njëjtat, përkundër stuhive e kohës.” Ai çast është mall e krenari bashkë: mall për çdo bir të kësaj treve që sot endet nëpër botë dhe krenari për tokën që s’e tret dot harresa.

Kur morëm rrugën e kthimit për në Tiranë, ishim të mbushur plot me ndjesi, por edhe të malluar. M’u bë sikur çdo hap i kthimit më thoshte: “Mos u largo, kthehu prapë!” Doja të ndjeja përsëri aromën e gjelbër të Bytyçit, të shihja madhështinë e Shkëlzenit që ngrihet si flamur guri, të ndalesha te Kroi i Kumonave ku rrjedh legjenda bashkë me ujin e ftohtë, të përshëndesja Jezercën nga larg dhe të shuaja etjen me ujin e burimeve të Sylbicës. Këto pasuri nuk maten me euro. Janë më të çmuara se çdo vlerë materiale, sepse maten me kujtesë, me gjakun e brezave që kanë ecur këtyre shtigjeve, me respektin e mërgimtarëve që, edhe pse larg, e ndjejnë veten çdo ditë në këtë tokë. Për 'ta, Alpet janë thirrje që s’pushon kurrë, këngë që nuk harrohet, plagë që nuk mbyllet.

Ndaj, kur thashë “Mirupafshim”, nuk ishte thjesht fjalë udhëtari, por betim shpirti. Sepse Malësia e Gjakovës nuk është vendi ku shkon dhe ikën, por vendi ku gjithmonë kthehesh, qoftë fizikisht, qoftë me mendje e zemër. Mirupafshim, Malësia e Gjakovës!