Speciale » Namani
Qazim Namani: Kozmologjia e artit popullor dardan e aplikuar në punimin e gurëve të oxhaqeve
E enjte, 30.01.2025, 07:00 PM
Kozmologjia e artit popullor dardan e aplikuar në punimin e gurëve të oxhaqeve në fshatin Shajkoc nga mjeshtri popullor Jetullah Kurtolli
Nga
Qazim Namani - Dr. Sc. Arkeologji
& Trashëgimi Kulturorte: Instituti i Kosovës për Mbrojtjen e Monumenteve,
IKMM, Prishtinë
Fshati Shajkoc, rreth 7 km, në anën e
djathtë nga qyteti i Besianës. Ky fshat që shtrihet në jug-lindje të rrafshit të
lumit Llap, dhe rrëzë Malësisë së Galabit, ka një relief të përshtatshëm për
jetë. Pozita gjeografike falë fushës së Llapit dhe kodrinave të Malësisë së
Galabit, në këtë fshat krahas bujqësisë ishte shumë e zhvilluar edhe blegtoria.
Shtrirja në mes të minierave të njohura të Malësisë së Galabit dhe qytetit
antik të Gllaminikut, ka ndikuar që nëpër territorin e këtij fshati të kalojnë
rrugë të rëndësishme që fshatrat e kësaj malësie i lidhnin me rrafshin e llapi
dhe me rrugën e njohur Nishë-Lezhë e cila kalonte nëpër qytetin antik të
Gllamnikut.
Qyteti i Gllamnikut njihet edhe si
qytet i minierave të Galabit përendimor si: Herticë, Bervenik, Barainë,
Ballaban, Keqekollë, Koliq e deri në Prapashticë, dhe minierave në anën lindore
të maleve të Albanikut si: Majac, Patok, Kaçanull e deri në Bollasicë e Rrzhanë.
Hartat që tregojnë
shtrirjen e fisit të lashtë dardan Galabri
Pozita gjeografike në që zë vend në
pjesën qendrore të gadishullit tonë, mes të Fushës së Kushumlisë, Prokuples,
Nishit, Leskovit e Vrajës dhe Fushës së Kosovës së sotme, që karakterizohet me
malet e ulëta, dhe të pasura me minerale, ku veçohet ari e argjendi, me toka
pjellore dhe ujëra të bollshëm kanë ndikuar që jeta dhe qytetërimi të
zhvillohet që në kohët parahistorike për tu zhvilluar në kohën e metaleve,
antikitetit e deri me pushtimin osman.
Zbulimet arkeologjike kanë dëshmuar për
një trevë me qytetërim shumë të zhvilluar që nga periudha e hershme dardane e
deri në mesjetën e vonë.
Pushtimi osman, e rrënoj qytetërimin
mijëravjeçar të fortifikatave e së bashku me to edhe minierat, por gjurmët e qytetërimit
dhe artit popullor u kultivuan deri në ditët e sotme nga popullata autoktone
shqiptare e kësaj ane.
Zbulimi i mozaikut të Orfeut në qytetin
e Gllamnikut, arti dhe ndërtimet në Justiniana Primë, fshatin Shtyllcë afër Medvegjës, dhe Justiniana Secondë (Ulpianë afër Prishtinës), janë dëshmitë më të
mira, për ta njohur artin popullorë, të trashëguar te popullata shqiptareve e këtyre
anëve deri në ditët e sotme.
Foto 1. Mozaiku i Orfeuti zbuluar ne dyshemenë e një objekti luksoz dhe Foto 2 Qafore ari e zbuluar ne një nekropol, në Vendenisë (Gllamnik), afër Besianës
Simbolet e kultit në gurë, dry dhe
simbolet e kultit që nga lashtësia të qëndisura dhe të ruajtura deri më sot te
veshja e grave shqiptare në fshatrat e Medvegjës, padyshim se sot janë gjurmët
më të rëndësishme që e dëshmojnë kulturën dhe artin popullor dardan, njëkohësisht
edhe autoktoninë e popullit tonë në këto anë.
Gjatë epokës së bronzit në këtë trevë,
janë zbuluar mjaftë shumë varreza me urna, por edhe varreza tumulare (kodër
varre dardane), që dëshmojnë zhvillimin e kulturës së pasur dardane të asaj
periudhe së bronzit e më vonë.
Padyshim se edhe gjatë kohës së lulëzimit
të Mbretërisë së Dardanisë, shekulli V e deri në shekullin I-rë, para erës së
re kur Dardania u pushtua nga romakët, zbulimet arkeologjike dëshmojnë se kjo
trevë, ishte ndër trevat më të zhvilluara dhe bërthama e qytetërimit dhe
ekonomisë së Dardanisë.
Gjatë sundimit romak e deri në
antikitetin e vonë, në këtë trevë pranë minierave të pasura me metale fisnike
lulëzuan mjaftë shumë qytete urbane, të cilat u bënë të njohura si qendra të
zhvillimit të kulturës, artit dhe qytetërimit botëror.
Bazuar në gjurmët e artit dardan, që
falë mjeshtrit tonë popullorë, u trashëgua gjerë në kohën që po jetojmë, mund
të kuptojmë se pikërisht edhe perandorët romak me origjinë ilire nga Dardani, e
sidomos nga treva e Nishit, ndikuan në krijimin e rendit të ri shoqëror, dhe
gjurmët e civilizimit dardan gjatë gjithë antikitetit. Pas ediktit për barazi
të shtresave të perandorit romak Karakoallës i cili në vitin 212, krijoj
mundësinë që perandor me origjinë ilire ta drejtojnë Perandorinë Romake, u bënë
reforma në religjion e drejtësi nga perandorët me origjinë ilire. Perandori
romaqk me origjinë dardane nga treva e Nishit, perandori Mark Aureli në mesin e
shekullit të III-të, e emëroi Diellin si hyjni supreme të perandorisë, duke e
ndërtuar në Romë një tempull madhështor që ja kushtoj kultit të diellit, dhe
hapi një kolegj senatorësh për këtë kult në qytetin e Romës.
Adhurimi i kultit të diellit e hënës te
dardanët që nga kohët e lashta, ka ndikuar shumë në zhvillimin e artit në
gadishullin Ilirik deri në ditët e sotme.
Adhurimi i besimeve pagane te dardanët
nuk pati ndërprerje as në kohën e legalizimit të krishterimit nga perandori
dardan me origjine po nga treva e Nishit, por këto simbole krahas kryqit të
shenjtë si simbol të krishterimit, që e krijoi Shën Helëna e ëma e Konstantinit
të Madh, u shprehen në artin tonë popullorë edhe në periudha të më vonshëm
historike.
Edhe në periudhën e sundimit të
perandorit Justinian me origjinë po ashtu nga kjo trevë dardane, ku mjaft
studiues vendlindjen e tij Bederianën e lidhin me Brainën e sotme, lulëzimi i
artit krahas ndërtimeve të njohura gjatë sundimit të tij, ka lënë gjurmë në
traditën e kulturës materiale dhe artit të aplikuar nga popullata autoktone
dardane e kësaj treve deri në ditët e sotme. Nga burimet e shkruara është e
ditur se Perandori Justinian gjatë sundimit të tij qendrën e krishterimit të
Ilirikumit nga Sekaniku e solli afër vendlindjes së tij, ku i solli artistët më
të mirë të asaj periudhe për të ndërtuar Justinana Primën, që mendohet të jetë
afër Medvegjës, në fshatin Sfircë dhe Shtyllcë (sot emërtim i sllavizuar
Svinjarica), në drejtim të fshatit Bojnik, dhe Justinana Secondën në Ulpianë
afër Prishtinës. Vlen të theksohet se Sfirca edhe Shtyllca apo Justiniana
Prima, deri në krizën lindore 1879, ishin të banuar me popullata autoktone
shqiptare. Besohet se fshati Shtyllca, e mori emrin nga shtyllat madhështore të
Justiniana Primës.
Siç shihet edhe nga burimet historike
gjurmët e artit tradicional në këtë malësi, janë ruajtur deri në ditët e sotme
vetëm te shqiptarët e kjo më së miri dëshmohet me traditën e përdorimit të
simboleve të kultit te veshja popullore e grave shqiptare në fshatrat e
Medvegjës dhe paraqitja e këtyre simboleve në materiale të forta nga mjeshtër
shqiptar brenda kufirit të P. Osmane pas vitit 1879 e deri më tani.
Është me rëndësi të dihet se pas
vendosjes së kufirit të ri dhe ndarjes së kësaj malësie në mes të Serbisë dhe
P. Osmane, përdorimi i simboleve te veshja e grave brenda kufirit të P. Osmane
u ndalua, por kjo traditë e përdorimit të tyre ne gurë, dru, metale dhe
artizanale u aplikua edhe këndej kufirit serbo-osman.
Gjatë periudhës së antikitetit të vonë,
Justiniani rindërtoj shumë fortifikata, objekte kulti, qytete me rrugë, sistem
të ujitjes, banja publike, amfiteatro dhe objekte luksoze me mozaikët në
dysheme, që sot pasqyrojnë artin e përsosur dardan të popullatës autoktone të
kohës.
Këto vepra arti të kultivuara me mijëra
vite, brez pas brezi, sot i gjejmë në kostumet tradicionale popullore të
popullatës autoktone në fshatrat shqiptare të Medvegjës.
Këto veshje aristokrate, solemne me art
të përkryer, barteshin dhe punoheshin në tërë malësinë e Galabit e Llapi, por
pas ndarjes së kësaj malësie dhe vendosjes së kufirit 1880, P. Osmane, për
shkak të artit të krishterë e ndaloi, por gjurmët e këtij arti të lashtë
tradicional, në këto anë u punua në materiale të forta, gurë, dru e metal.
Ndër mjeshtrit më të njohur të kësaj
ane që lanë gjurmë të paraqitjes në veprat e tyre të artit tradicional dardan
deri në ditët e sotme është familja Kurtolli nga fshati Shajkoc i komunës së
Besianës.
Gjatë përnjohjes së terrenit, të kësaj
zone ne kemi hasur mbishkrime dhe simbole në gurë që po ashtu janë dëshmi e një
qytetërimi të zhvilluar në të kaluarën. Si gjurmë të lashta të qytetërimit të kësaj
ane vlen të përmenden mbishkrimet në gurë në fshatin Dumnicë e Epërme, komuna e
Besianës si dhe simbolet në gurë që i kemi hasur në muret rrethuese të oborreve
dhe rrënojat e objekteve në fshatin Lladoc, rreth 3 km në veri të fshatit
Shajkoc.
Aplikimi i artit tradicional dardan në
gurë, më së miri shprehur në punimin e oxhaqeve në mes të dy luftërave botërore
nga mjeshtri tani i njohur Jetullah Kurtolli, nga fshati Shajkoc. Në punën e
këtij mjeshtri tonë popullorë, lexojmë gjurmët e artit dardan me zanafillë
kronologjike që nga kohët e lashta, të zhvilluar me një traditë të përsosur
artizanale për të paraqitur simbolet e kultit pagan, dhe mikpritjen e bujarinë
si traditë e vjetër e kësaj popullate. Te ky art në veçanti është për tu veçuar
Svastika, si simbol i kultit të diellit, në të gjitha qytetërimet më të
zhvilluara të botës që nga mijëvjeçari i pestë para erës sonë. Po ashtu rozetat
e punuara me mjeshtri të rrallë me yllin gjashtë cepash që simbolizojnë kultin
e diellit, por edhe hëna e vulva si simbole të pjellshmërisë, dëshmojnë një
qytetërim të zhvilluar dardan dhe autoktoninë mijëravjeçare të kësaj popullate
në këto troje.
Në foton në vijim e shohin artin
tradicional në dy gurë të oxhaqeve të punuara nga Jetullah Kurtolli, si dhe
disa gurë me simbole, të zbuluara në fshatin Lladoc, me distancë rreth 2 km me
fshatin Shajkoc.
Pa dyshim se kjo popullatë autoktone që
këtë art e zhvilloi edhe gjatë gjithë mesjetës, pushtimit osman e deri në ditët
e sotme.
Foto 1. Guri i oxhakut në familjen Kurtoll, fshati shajkoc,
Foto 2. Guri i oxhakut, në familjen Bllata, fshati Rashan, komuna e Mitrovicës
Me rëndësi të veçantë janë edhe
simbolet e kultit dhe mbishkrimet e vjetra të cilat i kemi hasur gjatë
hulumtimeve në terren, në fshatin Lladoc, komuna e Besianës.
Simbole të kultit dhe mbishkrime të pa deshifruara, në rrënojat
e shtëpive të banimit në fshatin Lladoc, komuna e Besianës
Fshati Lladoc, ka vetëm rreth 2 km me
fshatin Shajkoc, ku pjesëtar të familjes Kurtolli nga Shajkoci, njihen si
mjeshtër popullorë të fundit, të cilët veç tjerash i aplikuan edhe simbolet e
lashta gjatë punimit të gurëve të oxhaqeve në këto anë.
Mendojmë se me përnjohjen e terrenit ne
kemi arritur që të evidentojmë vlerat e artistëve tonë popullor të fundit, që këto
vepra arti i punuan deri në kohët tona.
Bazuar
në gjurmët e trashëguara të simboleve kozmologjike në artin tonë popullor
mendojmë se ky art është krijuar te një fis i fuqishëm dardan siç ishin Galabrët,
shumë kohë para kulturës Helene, andaj me plotë kuptim mund ta quajmë si art
dhe kozmologji burimore dardane.
Gjurmët e qytetërimit dardan, sot i
hasim në veprat e artit tradicional te popullata shqiptare në këto fshatra, por
edhe më gjerë në territoret shqiptare.
Bazuar në
zbulimet arkeologjike të deritashme në truallin e Dardanisë, kanë dëshmuar
gjurmë të jetës e kulturës, që dëshmojnë për një bazë autoktone të zhvillimit
të kozmologjisë dardane që nga fillesat e qytetërimit e deri më ditët e sotme.
Në këto
foto shihen edhe dy gurë të oxhaqeve tjera të punuara nga Jetullah Kurtolli.
Foto 1. Gurë oxhaku në
fshatin Letanc, komuna e Besianës, Foto 2. Gurë oxhaku në fshatin Radashec,
komuna e Prishtinës, punuar nga Jetullah Kurtolli
Gurë të dy oxhaqeve në
fshatin Herticë, komuna e Besianës, nuk kemi njohuri kush i ka punuar
Figurat
e shprehura artistike të ornamentikës në punimin e gurëve të oxhaqeve nga
mjeshtërit popullor të familjes Kurtolli, dhe veshjet e grave shqiptare në
fshatrat e Medvegjës, paraqesin interes të madh kombëtar për të dëshmuar
lidhjen shpirtërore të kësaj popullate me artin popullor të popullatës së
lashtë dardane në këtë trevë.
Gurë oxhaku i familjes Mujku në fshatin Grexhenik, komuna e
Dardanës
Gjatë
punimit të gurëve të oxhaqeve, kuptojmë se mjeshtri ynë popullorë i ka
kushtuar rëndësi ruajtjes së traditës, teknikës së punimit, me
motiveve të zgjedhur të artit tradicional.
Gjatë
punimit të këtyre oxhaqeve vërehet aftësia e mjeshtrit tonë për renditjen e
motiveve zbukuruese të ornamenteve në mënyrë simetrike në të dy anët ë oxhakut.
Gjatë hulumtimeve në terren, ne kemi
hasur në gurë të punuar nga familja Kurtolli, madje edhe kemi shkruar për gurin
e oxhakut të punuar në vitin 1934, i cili gjendet në shtëpinë e Fazli Bllatës
në fshatin Rashan, komuna e Mitrovicës, që është pothuaj se identik me gurin e
oxhakut që e ka punuar në vitin 1930 për familjen e tij, Jetullah Kurtolli me
djemtë e tij në Shajkoc. Gjurmë të gurëve
tjerë të punuar nga familja Kurtolli, kemi hasur në fshatin Letanc,
Herticë, komuna e Besianës dhe një guri të oxhakut në fshatin Radashec, komuna
e Prishtinës.
Ndër të gjitha punimet e gurëve të
oxhaqeve të kësaj trevë më i rëndësishëm
është arti i paraqitur në gurin e
oxhakut të familjes Kurtolli në Shajkoc.
Fshati Shajkoc, në afërsi të Vendenisit antik (Gllamnikut) dhe në mes të shumë qyteteve tjera antike e mesjetare të kësaj treve
Unë si punonjës i Institutit të Kosovës
për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës, informatat para, se në familjen
Kurtolli, kishte pasur mjeshtër që e kishin aplikuar artin tradicional popullorë
në gurë dhe dru, i mora nga Shaban Kurtolli, ish veteran i UCK, nga fshati
Shajkoc, i cili dëshmon për traditën e punimit të gurëve të oxhakut nga
familjarët e tij.
Sipas Shabanit këta gurë të oxhaqeve
mes dy luftërave botërore i ka punuar Jetullah Rexhep Kurtolli
(1870-1969), dy djemtë e tij Ramadanin dhe Zeqirin. Ramadani më vonë bëhet i
njohur si hoxhë në Prishtinë si: Mulla Ramë Shajkoci (1903-1996). Mulla Rama, njihet
edhe si ndër mësuesit e parë në trevën e Llapit ne vitin 1942, ndërsa Zeqiri,
ishte i ri dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, ishte mobilizuar në brigadën që i
dërguan për Tivarë, gjatë rrugëtimit është vrarë, dhe nuk dihet për varrin e
tij. Ishin familje e arsimuar për kohën të cilët kishin njohuri më gjurmët dhe
traditën e artit popullorë dardan, andaj edhe këtë traditë e kultivuan në
material të forta. Në kujtesën familjare thuhet se i kanë punuar gjithsejtë 34
plaka guri të përmasave të ndryshme.
Guri i oxhakut i punuar në vitin 1930,
tregon më së miri për traditën e skalitjes së gurëve nga mjeshtër popullorë të
kësaj ane.
Motivet e skalitura në këtë gurë janë të
punuara në mënyrë të përsosur ku kemi paraqitjet simetrike të
figurave dhe simboleve me domethënie që i japin kuptim të plotë gjendjes
politike, sociale dhe ekonomike për popullatën shqiptare në mes të dy luftërave
botërore. Sipër gurit ku ndizej vatra në të dy anët është skalitur ena e
ushqimit dhe simbolet e lashta astrale të hënës dhe diellit, që tregojnë
mikpritjen dhe bujarinë e familjeve shqiptare.
Përdorimi i hershëm i simbolit të njohur
“Svastikës” një kryq barabrinjës me krah të përkulur djathtas me kënde
90°, besohet se ka pasur kuptime të jetës, pjellshmërisë dhe diellit si simbol
inkurajues për jetën e mirëqenien.
Svastika si simbol është përdorur nga
kulturat anembanë botës për një mori qëllime të ndryshme gjatë historisë: si
simbol edhe në lindjen e mesme dhe të largët, si një kryq i stilizuar në
krishterim, në kulturë si model në art, në monedha në arkitekturë e deri në
ditët e sotme.
Artefaktet e lashta me simbolin e svastikës,
që arianët e adhuronin dhe e përdornin shpesh në kulturën e tyre materiale, më
vonë për këtë simbol u krijua mendimi për dominimin e të ashtuquajturës
trashëgimi ariane si racë e pastër me kulturë të lashtë të qytetërimit.
Prania e këtij simboli të lashtë në kulturën
dhe traditën tonë popullore, është një dëshmi se popullata shqiptare e Kosovës
së sotme, me një trashëgimi të lashtë dardane, në të kaluarën nuk qëndronte
prapa qytetërimit botërorë, por arti tradicional dardan, ishte zhvilluar,
trashëguar dhe ruajtur deri më sot, më mirë se te popujt fqinjë dhe popuj tjerë
të Evropës Jug-lindore.
Në pjesën qendrore të gurit është skalitur
një kanelyrë e gjatë 48 cm e punuar me bistak që ngritët deri të koka apo pjesa
e sipërme e oxhakut, ku katër trekëndësha barabrinjës që e formojnë një rozetë
të madhe që simbolizon diellin apo edhe dymbëdhjetë fiset e popullit tonë. Në
të dy anët e rozetës së madhe të oxhakut
janë skalitur yjet e vogla pesëcepësh. Lartësia e kokës së oxhakut me rozetë të
madhe është 44 cm, ndërsa gjerësia 50cm dhe heksagrami 28,5 cm.
Gjerësia e gurit të oxhakut është 94 cm, po
aq është edhe lartësia prej bazamentit të këmbëve e deri te pjesa e sipërme
(koka e Oxhakut).
Guri në të cilin është punuar oxhaku me
simbolikë ka një trashësi prej 16.5 cm,dhe mendojmë se ky guri është marrë në
ndonjë gurore të afërt në malësinë e Galabit.
Harku i oxhakut prej bazamentit të këmbëve
e ka lartësinë prej 43 cm, dhe bazuar me oxhakun e punuar nga Jetullahu, i cili
është ruajtur në shtëpinë e Fazli Bllatës në fshatin Rashan, të komunës së
Mitrovicës, të cilit ju kanë ruajtur edhe bazamenti i këmbëve, mendojmë se ka
mundësi që edhe këtij oxhakut ti punohen këmbët me motive dekorues të njëjta.
Tërë simbolika e punuar në këtë pllakë të
oxhakut, është punuar brenda kanelyrës, që e rrethon sipërfaqen e gurit të
oxhakut. Në pjesën e sipërme krahas svastikës me madhësi 6,5 cm, janë shprehur
në të dy anët edhe elementet religjioze, të shkruara me shkrim arab “Allah”,
pastaj ylli pesëcepësh me simbolin e hënës anash, që ka mundësi, mjeshtri ynë
ta ketë pasur si qëllim të paraqes edhe flamurin e Turqisë.
Krahas kësaj kanelyre të punuar me bistak
që e ndanë pjesën qendrore të punimit, janë punuar edhe dy kanelyra anash, me
bazament që në harkun e oxhakut, formojnë dy trekëndësha, si simbole të pjellshmërisë,
ndërsa në pjesën e sipërme formojnë dy rrathë me yllin gjashtë cepësh në mes me
madhësi 19,5 cm.
Poshtë këtyre dy yjeve e kemi mbishkrimin
në gjuhën arabe ku sipas osmanologut Agron Islami është shkrua sipas kalendarit
osman numri 1328, që i bie viti 1910/11, dhe një numër tjetër 94310, që për mua
është i panjohur qëllimi i skalitjes së këtij numri. Nën këtë shkrim në të dy
anët, janë skalitur nga tre kanelyra të vogla, që formojnë trekëndëshin me madhësi
7 cm në të dy anët, ku së bashku me kanelyra trekëndëshat kane distancë 19 cm,
dhe nga një kanelyrë e shkurtët, punuar në kënddrejtë me kaneltrën vertikale,
si figurë shigjete. Po në këtë drejtim, më poshtë, mbi trekëndëshat dhe harkun
e oxhakut, janë skalitur du yje gjashtë cepash me madhësi 7 cm.
Në të dy anët e oxhakut Brenda dy fushave
të mëdha kënddrejtë të mbyllura me kanelyra, po ashtu në të dy anët janë
skalitur yjet gjashtë cepash, Brenda rrethit me rozetë në mes që simbolizojnë
kultin e diellit. Është për ta studiuar
dhe analizuar, skalitjen e yllit pesëcepësh, në hapësirën e lire Brenda rrethit
ku bashkohen brinjët e trekëndëshave. Ndoshta autori në këtë rast rishfaqjen e
rrymës së komunizmit në atë periudhë kohore.
Anash harkut në pjesën e sipërme të
oxhakut, është skalitur hëna me yllin pesëcepësh në mes, dhe dy enë me madhësi
19.5 cm, që paraqesin mikpritjen. Pranë enës në anën e djathtë është shkruar
viti 1930, mendojmë se është edhe viti i punimit të kësaj pllake të oxhakut
tradicional në këtë zonë!
Guri i Oxhakut në familjen e Osman Kurtollit, në fshatin
Shajkoc, të cilin e ka punuar Jetullah Kurtolli, stërgjyshi i Osmanit
Gjurmët e qytetërimit të lashtë të
shprehura përmes artit tonë tradicional, i kemi hasur edhe në fshatrat tjera të
Llapit, Galabit e Shalë.
Nga zbulimet e deritanishme vlen ti
veçojmë Pemën e Jetës, dhe Obeliskun të zbuluara në fshatin Majac,
komuna e Besianës.
Pema e Jetës që në bazament e ka trekëndëshin
apo vulvën si simbol të pjellshmërisë, me zhvillimin shtate lartë të saj, si na
paraqitet në këtë gurë varri, dhe nëse e analizojmë kryqin në anën e djathtë, në
maje të trungut, mund të shohim se si mjeshtri ynë popullorë, e paraqet
autoktonin e popullit tonë që nga lashtësia e deri në epokën e re.
Po ashtu një simbol tjetër i cili, është
hasur në varrezat e fshatit Majac, është një obelisk si simbol i kushtuar
kultit të diellit. Edhe pse ky obelisk nuk është i përmasave të mëdha, sikurse
në Egjiptin e lashtë, mjafton të kuptojmë për adhurimin e kultit të diellit
edhe në vendin tonë. Deri më tani ky është obelisku i vetëm i zbuluar në
territorin e Kosovës së sotme.
Në foto poshtë mund ti shihni të dy
këto simbole të rëndësishme që dëshmojnë gjurmë të hershme të qytetërimit në
Dardaninë qendrore.
Pema e jetës dhe Obelisku në varrezat e fshatit Majac, komuna e Besianës
Simbolin e kultit të diellit dhe hënës, në
artin tonë popullorë, të trashëguar brez pas brezi falë duarve të mjeshtrit tonë
popullorë i hasim të punuara në materiale të ndryshme deri në ditët e sotme.
Kulti i diellit në shumë raste na paraqitet
me simbolin e rrathëve koncentrik, në formë të rozetave të ndryshme, spirales,
svastikës, por vlen të veçohet simboli i këtij kulti që e kemi hasur në fshatin
Dumnicë të Epërme të Besianës.
Në murin e një shtëpie në fshatin Dumnicë,
ne e kemi hasur një guri me simbolin e kultit të diellit të paraqitur në një
rreth i cili rrezaton rreze drite, dhe brenda rrethit na paraqiten katër stinët
e vitit, natyrisht që stina e verës paraqitet mot me diell më shumë se sa stina
e dimrit, ndërsa pranvera dhe vjeshta me mot përafërsisht të njëjtë.
Simbolet e kultit ne gurë
Simbolet e kultit në dru
Simbole të kultit në tekstil
Nuk ka dyshim se të gjitha këto simbole i
gjemë të punuara edhe në metale të ndryshme e sidomos, gjatë punimit të
artizanaleve te filigranit u aplikuan në qytetet shqiptare në tre shekujt e
fundit.
Nga të gjitha këto dëshmi që i kemi trashëguar
në artin tonë popullorë nuk ka dyshim se këto janë dëshmi të autoktonisë së
popullit tonë në këtë pjesë të rëndësishme të Dardanisë.
Simbolet astrale në
veshjen e grave nga fshatrat e Medvegjës dhe në oxhakun e punuar nga Jetullah
Kurtolli, në fshatin Shajkoc
Harta që dëshmojmë rëndësinë
e fisit dardan Galabroi, në Mbretërinë e Dardanisë dhe përgjithësi në
Gadishullin Ilirik
Për rëndësinë e
fisit dardan Galabri kemi burime të shkruara edhe nga autorët antik, andaj në
bazë të zbulimeve arkeologjike dhe gjurmëve të qytetërimit që sot i hasim në
territorin e Dardanisë qendrore, besojmë se dardanët nuk qëndronin prapa
zhvillimit kulturor e ekonomik me fiset tjera ilire, dhe popujt tjerë të
Mesdheut.
Nëse i bëjmë një
analizë të përgjithshme gjurmëve të
artit tradicional të kësaj treve vijmë në përfundim se në këtë zonë
etnografike jeton një popullatë autoktone që brez pas brezi e ruajti traditën e
zhvillimit të artit tonë popullorë gjerë në kohët tona.
Pa dyshim se
arti i paraqitur në gurët e oxhaqeve traditë kjo që deri në ditët tona u ruajt
dhe u kultivua nga familja Kurtolli në fshatin Shajkoc, ka një zanafillë të
lashtë të qytetërimit dardan.
Simboli i kultit
të diellit, hëna, rozetat e ndryshme, yjet, svastika, heksagrami, trekëndëshi,
kanelyrat si dhe ena e ushqimit të skalitura me dorë në oxhakun e tij familjar
nga mjeshtri ynë i njohur Jetullah Kurtolli, është vlerë e artit tonë dhe
traditë e kultivuar me shekuj nga popullata autoktone dardane.
Duke i pasur
parasysh vlerat e artit të trashëguara brez pas brezi në kulturën materiale të
popullit tonë, ne vijmë në përfundim se qytetërimi dardan, ishte zhvilluar
krahas qytetërimeve tjera në lashtësi, të popujve tjerë të Evropës, Mesdheut
dhe shteteve të lindjes.
Për ti ruajtur
sa më mirë këto vlera të artit tonë,
është me interes kombëtar që gjurmët e këtij arti të ruhen, të
hulumtohen, të studiohen dhe të promovohen sa më shume përmes publikimeve
shkencore, mediave publike të ndryshme dhe të përfshihen në planë programe
mësimore në mënyrë që brezat e rinjtë të mësojnë më shumë për artin tonë
popullor ndër shekuj.
Në vijim ofrojmë
disa dëshmi se në këtë trevë etnografike, deri më sot është ruajtur tradita e
artit më të përsosur të aristokracisë mbretërore dardane.
Veshja e kësaj zone
etnografike ka të gjitha simbolet dhe elementet e një veshje aristokrate mbretërore
Mozaiku i zbuluar në Ulpianë (Justiniana Seconda), ku shkruan Dardania,
emri i perandorit Justinian e Teodorës
Siç shihet edhe përmes kësaj foto, ku
shihen shtyllat madhështore të Justiniana Primës, andaj kjo nuk është e rastësishme
që ky lokalitet arkeologjike të ketë etimologji nga barishtja e Firit (Sfirca)
dhe Shtyllca nga shtyllat e rrënojave të këtij qytetërimi të ndërtuar nga
perandori dardan Justiniani.
Ky vendbanim deri në vitin 1879, etnikisht
ishte i banuar vetëm me popullatë shqiptare, andaj edhe emërtimet na dalin nga
gjuha shqipe.
Gjurmë dhe rrënoja të qytetërimit në Justiniana Prima fshatin Shtyllca e
Sfirca në mes të Medvegjës dhe Lebanës së Leskocit