Qazim Namani: Gjurmë të Xehetarisë në Malësinë e Galabit

Dr. Sc. Qazim Namani

Instituti i Kosovës për Mbrojtjen e Monumenteve, IKMM, Prishtinë

qazimnamani@hotmail.com

Gjurmë të xehetarisë në Malësinë e Galabit

Abstrakt

Galabi si rajon gjeografik dardan shtrihej në pjesën qendrore dhe veri-lindore të Dardanisë duke përfshirë një territor mjaftë të madh dhe të rëndësishëm.

Në ketë punim kam përshkruar disa nga gjurmët e aktiviteteve minerare, në disa lokalitete arkeologjike të njohura si vendbanime minerare, dhe disa nga vendndodhjet e skorieve të identifikuara, gjatë përnjohjes së terrenit në këtë malësi. Gjysma e territorit të kësaj malësie, u pushtua nga Serbia në vitin 1878, andaj për atë pjesë të kësaj malësie, kam konsultuar literaturën serbe të publikuar, dhe kam zhvilluar disa intervista me banorët shqiptar, nga disa fshatra të komunës së Medvegjës.

Nga rezultatet e gërmimeve arkeologjike më këtë rajon u zbuluan disa dhjetëra vendbanime me vazhdueshmëri të qytetërimit të pa ndërprerë, që nga koha e neolitit e deri më sot. Pranë këtyre vendbanimeve, hasen mjaftë shumë gjurmë të përpunimit të metaleve, dhe artefakte të punuara me metale të lloj - llojshmëria dhe periudha kohore të ndryshme.

Rezultatet arkeologjike ofrojnë dëshmitë e para primitive të periudhës së metaleve, të eksploatimit të xehetarisë në këtë trevë. Fillimet e para të eksploatimit të hovshëm të kësaj veprimtarie duhet kërkuar në lokalitetet e para të vendbanimeve të epokës së hekurit, periudhës dardane.

Në këtë periudhë metalet fisnike si ari dhe argjendi përdoreshin për përpunimin e stolive të ndryshme. Këto stoli shërbenin edhe si mjet shkëmbimi me qytetet tjera t zhvilluara në Gadishullit Ilirik. Burimet arkeologjike dhe historike dëshmojnë për një zhvillim të hovshëm të xehetarisë gjatë periudhës dardane, romake e deri në mesjetën e vonë.

Fjalë kyçe: Galab, Xehetaria, Skorje, Miniera, Ulpiana, Vendenisi, Leskoci, Vraja, Artana, Lece.

Gjurmë të xehetarisë në Malësinë e Galabit

Nga Dr. Qazim Namani

Shtrirja gjeografike e Malësisë së Galabit

Dardania si mbretëri u krijua në zemër të Gadishullit Ilirik. Nëpër territoret e Dardanisë kalonin shumë rrugë të rëndësishme antike, gjeostrategjike, sepse si rajon i pasur me minerale në këtë trevë u kryqëzuan rrugët që  kanë lidhur lindjen me perëndimin dhe pjesën bregdetare të Adriatikut  me rrugët kontinentale.

Se Dardania ishte e pasur me minerale dhe eksportonte prodhime nga metali  kuptojmë se Metalet  Dardane (Metalli Dardanici) dhe mallra tjera janë eksportuar përmes rrugëve që kanë ekzistuar edhe atë përmes segmentit rrugor  Ulpiana-Scupi-Tjessalonica.^[1]

Nga burimet antike kuptojmë se Ptolomeu, në trevën dardane përmendë vetëm katër qytete si vendbanime urbane: Naissusin, Arribantionin, Ulpianën dhe Shkupin.^[2]

Malësia e Galabit, si rajon gjeografik dardan, shtrihej në pjesën qendrore dhe veri-lindore të Dardanisë duke përfshirë një territor mjaftë të madh dhe të rëndësishëm në rajon. Duke u bazuar në të dhënat nga terreni dhe në literaturën e konsultuar, kamë bërë përpjekje të japë një pasqyrë për shtrirjen e këtij rajoni gjeografik.

Në përgjithësi elementet strukturore tektonike të maleve lindore të Kosovës së sotme, kanë shtrirje veri jug. Këto male në aspektin gjeologjik - tektonik, janë të ngjashme me Malin e Zi të Shkupit (Karadakun).^[3]

Këto male u ndërtua nga shkëmbinjtë vullkanik, Sedimentar dhe Metamorfik që lidhen me vendbanimet e PB, Zn, me regjionin e Artanës dhe më gjerë. Kodrinat e këtyre maleve zbresin në drejtim të baseneve neogjenike periferike. Në kodrinat më të larta hasen pjesë të rrafshinave fluvio denudive^[4]

Në jug dhe në lindje Galabi shtrihej gjerë në malet deri në Lumin Morava, rrëzë Bujanovcit duke e përfshirë Vrajën, duke shkuar në veri-lindja gjerë në rrafshin e luginës së Moravës jugore, përfshinte tërë luginën e Jabllanicës e Kosanicës, malet e Leskocit dhe malet deri te Fusha e Prokuples dhe Kushumlisë, dhe nëpër stacionin Ad-fines (Kushumlia e sotme), malet në lidje të lumit  Toplica, në drejtim të fushës së Llapit, ky lumë mes Fushës së Besianës dhe Fushës së Kosoves, i ndanë vargmalet e Albanikut me malësinë e Galabit, duke vazhduar në drejtim të Ferizajtë e Gjilanit i përfshin malet dhe kodrinat në anën e majtë të Rrafshit të Kosovës  dhe lumit Morava në komunën e Vitisë dhe Gjilanit, duke e ndarë në mes me Malin e Zi të Shkupit, fshatin Pogragjë dhe grykën e Konqulit.

Malësia e Galabit, sipas studiuesve serbë

Pas disa vizitave me karakter shkencor, që i bënë studiuesit perëndimor në trojet shqiptare gjatë shekullit XIX, në viset tona vërshuan edhe studiues sllav me qëllim të sllavizimit të toponimeve dhe përvetësimit të objekteve të kultit. Njëri ndër ta është edhe Milosh S. Milojevic i cili kur shkruan për viset e Galabit, i quajnë “Golubaski Vis”, danas, “Golaski Vis”.^[5] Pra shihet qartë se sllavët që nga mesi i shekullit XIX, këto male filluan ti quajnë “Golak”. Përveç kësaj studiuesit sllav ishin të vetëdijshëm se popullata autoktone shqiptare kishte njohuri për gjurmët e qytetërimit dhe të minierave në viset tona, andaj përmes shkrimeve e shprehnin interesimin dhe jepnin porosi që gjurmët e xehetarisë të hulumtohen dhe studiohen sa me shume që është e mundur. Jovan Cvijic shkruan se: Shkathtësitë e vjetra të minierave janë bartur te popullata e sotme. Ajo popullsi minerare dhe gjurmët dhe kujtimet e minierave të vjetra duhej të hetoheshin plotësisht, ato janë të shumta dhe japin informacion për shumë gjëra.^[6]

Mita Rakic, i cili pas shpërnguljes së shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit, e bëri një përshkrim të udhëtimit të tij nëpër trevat shqiptare të asaj zone. Ai duke udhëtuar nëpër fshatrat shqiptare në jug lindje të Kushumlisë, shkruan se sytë shihnin Samakova (Skorie), po ashtu ai pohon se në këto anën jetonin vetëm shqiptarë etnikisht të pastër^[7]Kjo dëshmon për gjurmët e shumta të skorieve që kishin mbetur nga përpunimi i metaleve në këtë trevë të banuar me shqiptar autokton.

Studiuesit më të njohur botëror emrin e kësaj malësie e lidhin me emrin e fisit të njohur dardan Galabroi.

Hatat që tregojnë shtrirjen e fisit të lashtë dardan Galabri

Rajoni vullkanik-xehetar i Malësisë së Galabit, ndërlidhet me rajonin hapësinor vullkanik përreth si: Rajonin xehetar të Albanikut, maleve Rodope, dhe Malit të Zi të Shkupit.

Galabi si qendër e rëndësishme urbane dhe ekonomike ishte e lidhur drejtpërsëdrejti me minierat e rajoneve përreth vendbanimeve xehetarie si: Malet e Albanikut, minjerat e Vushtrria e Bolasicës, me Malet Rodope, dhe Malin e Zi të Shkupit, sidomos me Vërbani, Binçën, Dobëllden, Kërbliqin, Letnicen, Shosharen, Pogragjen, Likoven, Llojanin etj. Pasuria minerare e këtyre rajoneve dëshmohet edhe me rrënojat e kështjellave ilire e më vonë romake të këtyre anëve.

Gjurmë të qytetërimit dhe aktiviteteve minerare

Pasi që territori i Galabit (Gallapit), përfshinte malet e pasura me minerale në mes të Fushës së Nishit dhe Fushës së Kosovës, në bazë të gjurmëve arkeologjike del se Malësia e Galabit, ishte territor xehetar e blegtoral, mjaftë i populluar me vendbanime ilire - shqiptare.

Kjo malësi bënë pjesë në regjionin lindor të Kosovës së sotme, në krahasim me pjesën tjetër të Kosovës (Rrafshin e Dukagjinit), dallohet me lëndë të para metalike, minerale jo metalore, dhe lëndë energjetike.^[8]

Foto 1. Hartat që pasqyrojnë shtrirjen gjeografike të Malësisë së Galabit

Gjurmë të lashtësisë së qytetërimit në GALAB (Gallap) rrjedhin që nga koha e neolitit dhe në bazë të hulumtimeve të gjerë tanishme në periudhat e metaleve, janë evidentuar një numër lokalitetesh me rëndësi, që dëshmojnë për aktivitete minerare dhe qytetërim të zhvilluar.

Nga të dhënat e terrenit, zhvillimi i qytetërimit në Gallap na paraqitet me vendbanime të shumta, dhe të ndryshme për kah zhvillimi ekonomiko-shoqërorë, duke i përfshirë vendbanimet fushore pranë lumenjve dhe tokave pjellore, por edhe me fortifikime të shumta në kodrinat në formë konike, pranë shkëmbinjve të pasur me xehe dhe minierave të shumta,

Për minierat e kësaj treve kemi të dhëna edhe nga autorët antik. Shkrimtari romak Straboni, i cili jetoi ne shekullin e parë para erës sonë, në librin e tij VII, ka shkruar se, dardan janë dhe Galabrët tek të cilët …..(mungesë në test), është një qytet i vjetër …. këta pra banojnë në thellësi të vendit.^[9]

Është një fakt se Straboni e dinte për atë qytet, dhe e gjeti të udhës ta citonte me epitetin Arhaia e kjo tregon se nuk mund të bëhet fjalë për ndonjë fortesë të zakonshme.^[10]

Dardanët kanë qenë të organizuar në jetën politike, ekonomike dhe sociale prandaj si duket ky polis Arhaia ka qenë qendër e rëndësishme e fisit dardan Galabroi.^[11]

Sipas William Hazlitt, Galabrët janë një fis dardan, që jetojnë pranë lumit Morava, në hapësirën poshtë qytetit të Nishit. Sipas tij qytetet Vicianum, Vendenea dhe Tranupara, ndodhen brendaj hapësirës gjeografike të Galabit.^[12]

Nëse i marrim për bazë perandorët më të njohur botëror, zbulimet arkeologjike dhe statujat e punuara nga mermeri në qytetin antik të Nishit me rrethinë, nuk ka dyshim se bëhet fjalë për një fise dardane të shquara, që njiheshin me emrin Galabrët (Kalabrët), të organizuara brenda Mbretërisë së Dardanisë, me ekonomi, kulturë dhe histori të avancuar për atë kohë.

Burimet historike për qytetin e Nishit dhe fisin Galabri në antikitet, dëshmojnë se kemi të bëjmë me një fis të vjetër dardan, me kulturë dhe qytetërim të zhvilluar, që gjatë antikitetit, la gjurmë historike si fisi më aristokrat në Evropë.

Mendohet se Kalabrët, i përkasin një populli të quajtur Galabri, të cilët jetonin në kohën e Strabonit (viti 63, para krishtit) në Dardani. Emri i tyre rrjedh nga ilirishtja, dhe ata janë pasardhësit e Cadamus (Kadmit), ose shikuar në baza tjera të një Cxyklopi.^[13]

Edi Shukriu, për ekzistimin e qyteteve në Dardani shkruan: Sipas burimeve antike në Dardani kishte qytete, kështu në shekullin I, p.e.re, autori antik Tit Livi bënë dallim midis vendbanimeve, duke i quajtur disa prej tyre me nacionin urbus, përderisa Straboni përmend një qytet të vjetër tek Galabrët dardan, pra një qytet që në shekullin e I p.e.re ishte i vjetër.^[14]

Rrugët më të rëndësishme qe kalonin nëpër Malësinë e Galabit

Burim i rëndësishëm për studimin e rrugëve gjatë periudhës romake janë të ashtuquajtura itineraret (nga latinishtja rrugë), të cilat paraqesin lista rrugësh në harta grafike, janë të njohur itineraret e Antonit dhe ai i Buraigalës. Në kohën romake është e rëndësishme dhe “Tabula Peutingeriana", tabelë grafike^[15]. Në këtë tabelë janë të shënuara edhe rrugët që kalonin nëpër Kosovë siç janë rrugët: Nish-Lezhë^[16], Nish- Shkup etj.

Në bazë të  dhënave, nga kohët e vjetra rrugët ishin të kategorizuara, në rrugë të rendit të parë (Via Militaris apo Via - Publica) dhe rrugë lokale (Via-Vicinales).^[17]

Si rrugë Via Militaris apo Via - Publica, në Dardani konsiderohet rruga Lissus-Naissus dhe ajo që lidhte Dubrovnikun (Raguza) me Shkupin (Scupi) dhe Selanikun (Thessalonica).^[18]

Rruga Lezhë-Nish dhe shumë rrugë tjera që kalonin nëpër Dardani bënin lidhjen e skelave të Adriatikut me Danubin, Transilvaninë, fushat pjellore të Rumanisë, të Rusisë jugore etj.^[19]

Rrugën Nishë-Shkup të shënuar vetëm pjesërisht në Tabula Peutingerianaqë shkonte nëpër një varg lokalitetesh të antikës së vonë në rrethinën e Lebanës kalonte malet e Galabit dhe hynte në pellgun e pjesës më burimore të Moravës së jugut, duke u bashkuar në afërsi të vendbanimit antik Station Vectigalis Illyrici në fshatin Runjevë me rrugën që nga drejtimi i Ulpianës qonte në drejtim të  Shkupit.^[20]

Nëpër Galab kalonin edhe rrugët: Ulpianë-Urlanë-Tullarë -Medvegjë dhe rruga Magurë-Lipian-Banullë-Janjevë-Artanë-Medvegjë-Leskoc të cilat lidheshin me rrugët tjera ndihmëse që shkonin në këto drejtime duke kaluar nëpër rrafsh lartat më të larta të Gallapit si Zllashë, Shator, Lisinë, Tepe, Siarinë, Kitkë etj., që qonin në luginën e Moravës së jugut. Përveç këtyre kalonin edhe rrugët nëpër rrjedhat e lumenjve që lidheshin me rrugët kryesore që qonin në Artanë dhe qytete tjera xehetarie përreth Artanës. Disa rrugë tjera lokale nga Nishi, Rrafshi i Kosovës, përmes kësaj malësie lidheshin me qytetin e Vrajës, dhe rrugët që shkonin në drejtim të Selanikut.

Rruga e rëndësishme, që e lidhte qytetin e Nishit me Selanikun, kalonte nëpër kështjellën e Vrajës dhe disa vendbanime tjera në anën lindore të kësaj malësie.

Duke qenë një trevë e pasur me minerale, toka pjellore dhe me vendbanime të rëndësishme në Dardani, nëpër këtë trevë kalonin edhe rrugë të rëndësishme që vinin prej qytetit të Nishi, në drejtim të Ulpianës e Shkupit për tu lidhur me qytetet e zhvilluara bregdetare.

Foto 2. Rrugët e rëndësishme që kalonin nëpër Malësinë e Galabit

Gjithnjë duhet pasur parasysh se kjo është një trevë më qytetërim të zhvilluar me qytete e rrugë të rëndësishme, që i lidhnin qytetet kryesore të Dardanisë dhe me rrugët tjera që shkonin në detet e Gadishullit Ilirik.

Malësia e Galabit, pranë rrugës kryesore që e lidhte Evropën me Azinë, Rruga që e lidhte Justiniana Primën me Justiniana Secondën

Një rrugë që e lidhte qytetin e Nishit me Shkupin, kalonte nëpër një vijë fortifikimesh e lokaliteteve arkeologjike në Malësinë e Gollakut (Galabit), e cila degëzohej në trevat e burimit të Moravës së jugut, duke u bashkuar në afërsi të vendbanimit antik Statio - Vectigalis, në fshatin Runjevë, me rrugën që vinte nga drejtimi i Ulpianës dhe qonte në qytetin e Shkupit.^[21]

Pozita gjeografike e Galabit, me male të ulëta e të kalueshme, pranë rrugës tokësore  kryesore  (Via Militaris), që e lidhte Evropën me Azinë, mundësuan që shumë rrugë tjera sekondare, që i lidhin qytetet në anën jug-lindore të rrugës Via - Militarisë, dhe qytetet bregdetare në Ardiatik, Egje dhe detin Jon të kalojnë nëpër këtë malësi.

Rëndësia e këtij territori të Dardanisë dëshmohet edhe nga ekzistimi i shumë kështjellave dhe gradinave që u ndërtuan gjatë antikitetit të vonë, pranë kodrinave të pasura me minerale, që sot i hasim në terren.

Bazuar në zbulimet arkeologjike brenda hartës së Kosovës së sotme, mbarimi i kulturës së bronzit në Malësinë e Galabit, dëshmohet me nekropolet e zbuluara në fshatin Bërnicë të poshtme, Grashticë (Istrinë) e Keqekollë, afër Prishtinës.

Në periudhën e hekurit, në këto treva jetonin dardanët, të cilët ishin bartës të qytetrimit të ri, duke dëshmuar kontinuitet qytetrimi që nga parahistoria.^[22] Dardanët në shekullin e IV, para erës sonë,  u bënë mbretëri mjaftë e fuqishme në rajon.

Kjo periudhë e qytetrimit dardanë dëshmohet me vendbanimet e fortifikuara (qytezat), të cilat sot i gjejmë në tërë territorin e Kosovës së sotme, por edhe më gjërë në rrethinën e Kushumlisë, Leskocit, Vranjës, Medvegjës e Bujanocit.

Vendbanimet e tipit të fortifikatave në territorin e Kosovës, na shfaqen që nga mbarimi i periudhës së neolitit.^[23] Kultura materiale e zbuluar në fshatin Damarocë, pranë lumit Morava Jugore, dhe në fshatin Vlashnje afër Prizrenit, i përkasin grupit: Iodertaro-humusor.^[24] Supozohet se këto fortifikime të ngritura në epokat e hershme të historisë, të cilat kanë vijuar zhvillimin e tyre gjatë tërë epokës së bronzit, në mënyrë që në epoken e hekurit të bëhen si vëndbanime dominuese në zonat për rreth ku shtriheshin.^[25]

Në trevën e burimit të Moravës Jugore, mund ta kërkojmë qendrën kryesore të qytetrimit në këtë zonë, dhe se zbulimet e kulturës materiale të epokës së hekurit, në këto anë ju përkasin dardanëve.^[26]

Xehetaria si degë e rëndësishme ekonomike e Mbretërisë së Dardanisë, gjatë shekullit IV-III para erës sonë, ishte zhvilluar edhe jashtë kufijve verilindor të Kosovës së sotme. Minierat në këtë malësi rreth Justiniana Primës, Justiniana Secondës, Kushumlisë, Vrajës, Bujanocit, Artanës  e Gjilanit, ishin degë kryesore të ekonomisë që ndikuan në zhvillimin e qyteteve në këtë malësi, gjatë periudhës dardane para erës së re, në antikitetin e vonë dhe mesjetës.

Emil Çershkov: gjatë hulumtimeve në terren ka shkruar se në territorin mes Gjilanit dhe Bujanocit janë ruajtur gjurmët e xehetarisë së vjetër antike e mesjetare, të cilat me vështirësi dallohen, sepse gropat dhe galeritë janë shembur që moti dhe mezi mundë të shihen në terren.^[27]

Gjatë hulumtimeve në terren në malësinë e Galabit, kemi hasur në mjaftë skorie, galeri dhe toponime që në njëfarë mënyre lidhen me minierat e argjendit, arit dhe qytetin e parë dardan Aria.^[28]

Është me rëndësi të ceket se lugu i “Gjytetit të Rimit” në fshatin Prapashticë ka skorie dhe dëshmi të vendbanimit, dhe në anën jugperëndimore të këtij lokaliteti fillon territori i fshatit Keqekollë ku kroi i këtij fshati quhet Kroi i Kikollit (Kroi i Gjytetit). Në Prapashticë ekzistojnë gërmadha të vendbanimit të lashtë, traseja e një rruge të vjetër, themelet e disa kishave, zgjyrë xehesh në të gjitha proçkat e fshatit, varreza me trup vendosje dhe tumulare.^[29]

Në fshatin Keqekollë rreth 1km në anën jugore nga kroi i qytetit, është një hyrje e galerisë që nga popullata quhet “Shpella e Argjajt (Argjentit)”. Në këtë fshatë janë regjistruar gjashtë vende, ku ishin tubuar skoriet (zgjyra e metaleve ose samakova), nga përpunimi i xeheve, edhe dy vendbanime të fortifikuara.

Sasia e grumbulluar e skorieve në Keqekollë, Ballaban, Brainë, Herticë, Prapashticë, Dabishec, Hajkobillë, Kremenatë, Krilevë, Strezoc, Bugjenicë, Gjyrishec, Kronidel, Marec, Gradina në lagjen Bullaj të Marecit, dhe fshatrave në rrethinën e Janjevës, Kamenicës e Gjilanit, e Podujevës është bartur dhe dërguar në shkritoren e Trepçës në vitet pesëdhjeta të shekullit XX.

Në anën juglindore në fshatin Marec jo larg këtij lokaliteti gjendet lokaliteti arkeologjik i quajtur gradinë. Një mikro-toponim i ngjashëm e gjejmë edhe në fshatin Mramur, me emrin “Fusha e Arushës”, dhe zgjyrë nga përpunimi i metaleve në Selishtë, Lugun e Selanikut në lagjen e Spahijve dhe në lokalitetin e njohur arkeologjik “Hamarishta”, ngjitur me qytetërimin e Grashticës (Istrinën). Në këtë fshat janë gjetur gjurmët e një qytetërimi antik, që vetëm e përforcon mendimin se qyteti Aria duhet kërkuar në vargun e mikro-toponimeve të ruajtura për “Gjytete (Qytete)”, në këtë trevë, që dëshmojnë një zhvillim të pa kontestueshëm në lashtësi, duke filluar prej Prishtinës, Gjytetit të Istrinës (Grashticës), dhe “Gjytete” e lokalitete tjera arkeologjike që shtrihet dhe në territorin e kësaj malësie, e deri te fusha e Prokuplës, Kushumlisë, Leskocit, Vrajës, Bujqnocit, Gjilanit dhe deri te rrjedha e sipërme e Lumit Morava në komunën e Vitisë.

Një fortesë e rindërtuar në Dardani nga mbreti Justinian quhej ARIA, që mendojmë se duhet lokalizuar me ndonjërën nga kalatë që ngritën mbi Gradinën e fshatit Siarinë, në kështjellën dhe lokalitetin arkeologjik të fshatit Dukat. ^[30]

Në fshatrat rreth Siarinës, pothuaj se në çdo fshat të kësaj ane, edhe sot vërehen gjurmët e përpunimit të metaleve, dhe gjatë rrjedhës së ujit në këto anë, kudo hasen skorie të mbetura nga përpunimi i metaleve. Në këtë zonë është e njohur miniera në fshatin Lece, dhe minierat rreth Kushumlisë, Bujanocit e Vrajës.

Pranë Gradinës së Siarinës në fshatin Sfircë, janë ruajtur toponimet “Birat e Arisë”, në fshatin Zajçec edhe sot ruhet toponimi “Bashqja e Arisë”, mikro-toponime këto që e përforcojnë mendimin tonë për qytetin Aria.

Në fshatin Marec, gradina, lokalitet ky i rrethuar me shumë fortifikime dhe miniera. Pranë kësaj gradine ka sasi të madhe të mbetjeve të përpunimit të metaleve (skorie) dhe galeri të minierave.

Në fshatin Marec, deri më sot janë identifikuar rreth shtatë vendbanime të fortifikuara dhe disa galeri të minierave e varreza të moçme.

Në fshatin Gjyrishec te lokaliteti “Gjyteti” ka skorie nga përpunimi i metaleve. Në Velegllavë në kufi me fshatin Marocë, një vend shkrirje e mineraleve quhet “Shpella e Argjendit”, në këtë vend vërehen gjurmët e një galerie. Skorie të përpunimit të mineraleve janë hasur në fshatrat Desivojcë, Kranidell, Tyxhec, Gjyrishec, Meshinë, Bugjenicë, Tirincë, Bushincë, Busovat, Perlepnicë e fshatra tjera në komunën e Dardanës (Kamenicës). Gjurmë të përpunimit të metaleve janë vrejtur edhe në fshatrat e Galabit tej kufirit të sotëm të Kosovës, duke filluar prej Konçuli, Breznice, Tërrnoci, Qarri, Suharne, Zarbincë e fshatra tjera të kësaj ane. Skorie ka edhe në proçkat e fshatrave: Tullarë, Brainë, Vrapcë, Medec, Gubac, Petrile, Maqedonc, Tupallë, Siarinë, Borocë, Gërbac, Byqmet e fshatra tjera, duke shkuar më tej në drejtim të Gërdelicës dhe lumit Moravë. Pranë gradinës së Siarinës, një kështjellë sot quhet “Quka e Dukatit”, që mendojmë se emrin dukat ka të bëjë me (ari)^[31]. Kjo kështjellë emrin “Dukat” e mori pas pushtimit osman, duke lënë të kuptohet se më parë është quajtur “Quka e Arit”. ^[32]

Në Siarinë sot ruhen toponiet, Gurra e Dukatit, Përroi i Dukatit, Kodra e Gropave (minierave) dhe Birat e Arushës në Sfircë. Në Tupallë ruhen toponimet: Trojet, Përroi i Samakovës, Gomure, kisha, manastire e fortifikime në këto anë, andaj kemi të bëjmë me një zone e vendbanim të rëndësishëm arkeologjikë. Në vijim ofrojmë dëshmi për rezervat e arit dhe argjendit në Malësinë e Galabit, tej kufirit aktual të Kosovës së sotme, të publikuara në hartat serbe

Rezervat e arit dhe argjendit në Malësinë e Galabit të publikuara në hartat serbe

Fshati Siarinë është lokalitet i njohur arkeologjik dhe vendbanim i lashtësisë që karakterizohet me gejzerin dhe me ujëra shëruese. Gradishta e këtij fshati që nga kohët e antikitetit dëshmon për një vendbanim të lashtë, që e kishte edhe banjën shëruese, prandaj deri më sot në këto anë, janë ruajtur emërtimet e fshatrave ‘’Banja e Vjetër’’ dhe ‘’Romabaja’’. Fshatrat rreth Romabajës, duke i përfshirë edhe fshatrat përreth Siarinës, janë të njohura si vendbanime minerare të antikitetit.^[33]

Vërehet se edhe në përshkrimet e Ptolomeut për katër qytete urbane në Dardani Aribantioni është i renditur në relacionin rrugorë mes Naissusit (Nishi i sotëm), dhe Ulpianës pranë Prishtinës, çka i përgjigjet lokalitetit “Quka e Dukatit”, në fshatin Dukat pranë Siarinës, apo edhe ndonjërën nga “Gjytetet” e kësaj malësie.

Mita Rakiqi, në librin e tij “Iz Nove Serbije”, Malësinë e Galabit, nganjëherë e quante edhe Gulab i cili thekson se në bjeshkët e Galabit, duke e pasur parasysh trevën e Jabllanicës, jetonte elementi shqiptarë, ose siç ai e quante elementi arnaut.^[34]

Prania e dardanëve në rrethinën e Medvegjës është vërtetuar me gërmimet arkeologjike në tumat e kësaj treve, që në vazhdimësi janë prej kohës së mbarimit të periudhës së bronzit. M. V. Garashanin thotë se rajonin e Lebanit të Leskocit e kanë banuar pa dyshim dardanët.^[35]

Në vitin 1858 disa fshatra të “Pustarekës” dhe të “Jabllanicës” i ka vizituar edhe Johann Georg Von Hahn. Hahni duke u bazuar në shënimet e Strabonit, thotë se në viset e Galabit ishte një qytet shumë i rëndësishëm antik, ai Artanën e quajti “E ëma e të gjitha qyteteve”. Hahni në Malësinë e Galabit qëndroi disa ditë, dhe vizitoi shumë fshatra.^[36] Në bazë të këtyre të dhënave mundë të pohojmë se Hahni duke u bazuar në shënimet e Strabonit është nisur në kërkim të qytetit Arhaia (Aria) dhe Damastionin.

Nuk ka dyshim se në atë periudhë, në mes të poliseve të Mesdheut dhe dardanëve kishte shkëmbime të mallrave, andaj gjurmë të kulturës helenistike janë hasur në tërë territorin e Kosovës së sotme. Emil Çerskov, ndër të tjera shkruan se në kështjellen e Tenezhdollit, në mes të Prishtinës dhe Podujevës, dhe në “Gumnishtën e Arit” (“Zlatno Gumno”), në lindje të kështjellës së Artanës (Novo Bërdës), janë zbuluar gjurmë të kulturës material nga periudha helenistike.^[37] Nga kjo e dhënë kuptojmë se këto dy vendbanime datojnë që nga periudha e qytetërimit dhe fuqizimit të Mbretërisë së Dardanisë.

Kur bëhet fjalë për lulëzimin e qytetërimit, në periudhën e Mbretërisë së Dardane, shekullin IV-III para erës sonë, qytetërim më të zhvilluar se Artana (Novo Brda), dëshmojnë dhjetëra fortifikime dhe lokalitete arkeologjike në rajonin e Galabit. Mendojmë se Kështjella e Novo Bërdës dhe disa kështjella tjera, filluan të zhvillohen pas dyndjeve barbare që ndodhën në antikitetin e vonë, dhe shkatërrimin e qytetërimit në Justiniana Primes, afër Medvegjës, Justiniana Secondës (Ulpianës afër Prishtinës) dhe Vendenisit afër Podujevës së sotme. Bazuar në këto të dhëna mendoj se qytetërimi dardan dhe kultura dardane, vazhdoi të zhvillohet në Artanë dhe kështjellat tjara të kësaj malësie, prej antikitetit të vonë e deri me pushtimin osman.

Kur bëjmë një vështrim të temës që po e trajtojmë, Malësisë së Galabit duhet dhënë prioritet për të bërë hulumtime shkencore, për kulturën dardane, sepse është një rajon që e përfshinte bërthamën e Mbretërisë së Dardanisë, rajon i pasur me miniera të arit e argjendit, me male të ulëta e të kalueshme lehtë, me ujëra të bollshme për pije por edhe ujëra termale, që ishin edhe parakushte për zhvillimin e qytetrimit në Dardani, që nga epoka e hershme e metaleve.

Pushtimi romak, në këtë rajon gjeti miniera dardane, por edhe popullatë vendore me përvojë të gjatë për përpunimin e metaleve e sidomos metaleve fisnike, për të cilat ishte bërë e njohur Mbretëria e Dardanisë para pushtimit romak, andaj me të drejtë mund ta quajmë qytetërim dardan.

Gjatë pushtimit romak, u shtuan aktivitetet e shfrytëzimit të pasurive minerare të kësaj treve, duke bërë edhe rindërtime të reja të vendbanimeve urbane me qytetërim shumë të zhvilluar për kohën. Në antikitetin e vonë, në këtë rajon u ndërtuan mjaftë shumë fortifikime e qytete urbane, të cilat sot dëshmojnë qytetërim dhe kulturë të lartë urbane. Pra kemi të bëjmë me Malësinë në mes ë Justiniana Primës e Justiniana Secondës.^[38]

Duke i pasur për bazë gjurmët e xehetarisë në anën jugore, të Artanës, duke filluar që nga kështjella e Veletinit, Slivovës, Gllamës së LLajshecit, Vogoçincës, Vërbicës, Gadimës, Gadishit, Kishnopoles (Fusha e Kishës), Terpezës, Poneshit, Gllamës së Bresalcit, dhe kështjellat tjera në fshatrat e komunës së Gjilani, Vitisë, Vrajës, Medvegjës, Bujanocit, nuk përjashtohet mundësia që ky qytet të kërkohet edhe në këtë zonë, ku gradinat në fshati Domarocë, mund të konsiderohen si qendër e këtyre vendbanimeve me gjurmë të lashta të qytetërimit, e përpunimit të metaleve.^[39]

Legura më e njohur e prodhimeve të xehetarisë ka qenë Gllama (argjend i përzier më arë)^[40], gjatë mesjetës ishte shumë e kërkuar në tërë gadishullin tonë. Nga përpunimi i kësaj Legure në Malësinë e Galabit, edhe sot si toponime ruhen Gllama afër Gjilanit dhe Gllama e Llajshecit, afër Prishtinës.

Gjurmët e minierave në rrethinën e Medvegjës së sotme, vendet e cekura më lartë në anën verilindore të Janjevës dhe Prishtinës, si dhe gjetjen e monedhave të Damastionit në rrethinën e Artanës, kemi arsye të plotë që ky qytet Ilir të kërkohet në Kosovën e sotme, pikërisht në fshatin Domarocë, që shtrihet rreth 15 km në lindje të Artanës (Novo Brdës).^[41]

Duke mos i lënë anash fshatrat tjera të cekura më lartë, për ta zbuluar vendndodhjen e qytetit të Damastionit vëmendja e arkeologëve duhet të përqendrohet në vijën e rrjedhës së lumit Morava Jugore, e pikërisht në fshatin Domarocë.

Në fshatin Domarocë janë dy gradina, të cilat kanë distancë mes veti më pak se 100 m., ku njëra prej tyre sot njihet si Gradeci i Topanicës. Këto gradina janë ngritur pranë tarracave të lumenjve, Morava e Kamenicës dhe Hodonocit.

Vendbanimi i Ulpianës u zhvillua rrëzë kodrinave të pasura me minerale të Malësisë së Galabit dhe tokës pjellore të fushës së Kosovës.

Kodrinat me xehe pranë Ulpianës u formuan si rezultat i erupsioneve vullkanike në kohë shumë të hershme. Si rezultat i ftohjes së masës së vullkaneve  në këtë rajon u formuan muret masive të shkëmbinjve të llojit të Serpentinës dhe Andezitit.

Sasia e madhe e xeheve është masë e derdhur e llavës së Vullkanëve. Muret masive nëntokësore të shkëmbinjve në këtë rajon janë të llojit Serpentin dhe Andezit. Janjeva shtrihet në afërsi të këtyre mureve vullkanike. Masa vullkanike vazhdon shtrirjen në veri ku në disa vende janë hasur xehe të Andezitit dhe Serpentinës.^[42]

Siç shihet Janjeva me rrethinë ka gjurmë të hershme të civilizimit dhe hulumtimeve minerare si vendbanimi më i afërt me qytetin antik të Ulpianës.

Gjurmët e para të veprimtarisë xehetarie në rajonin e Ulpianës, Prishtinës dhe të Janjevës na çojnë në mileniumin e tretë para erës sonë në brigjet e lumit të Graçanicës me rrethinë.

Formacionet e shkëmbinjve silicor (të quajtur gurgacë) që kanë veti të copëtohen për ti përdorur si vegla të punës dhe për gjueti ishin mjaftë të kërkuar në periudha të hershme historike.

Kur këto formacione të shkëmbinjve njeriu i epokës së gurit nuk i gjente në sipërfaqe filloi ti kërkoi nën tokë. Pikërisht këto depërtime në thellësi të tokës përfaqësojnë zanafillën e punimeve minerare. Shfrytëzimet e para të xeheve të Gurgacës, Bakrit dhe Hekurit janë të epokës parahistorike.^[43]

Gjurmë të qytetërimit në këto anë datojnë që nga periudhat e hershme parahistorike, por vlen të përmendet se eksploatimi i xeheve kishte filluar në parahistori, për të vazhduar në antikë e sidomos në mesjetë. Gjurmë të hershme të civilizimit janë dëshmuar me gjetje të shumta të zgjyrës, galerive, monedhave dhe arte-fakteve, që ne sot i hasim në terren.

Për pasuritë minerale të këtyre kodrave kishin njohuri banorët e këtyre viseve që nga kalimi prej epokës së gurit në epokën e bronzit, dhe si është e ditur banorët e parë që jetuan në këto hapësira ishin ilirët.^[44]

Sasia e madhe e xeheve është masë e derdhur e llavës së vullkaneve. Muret masive nëntokësore të shkëmbinjve në këtë rajon janë të llojit Serpentin dhe Andezit. Janjeva shtrihet në afërsi të këtyre mureve vullkanike. Masa vullkanike vazhdon shtrirjen në veri ku në disa vende janë hasur xehe të Andezitit dhe Serpentinës.^[45]

Rrënojat e kështjellave në anën Juglindore si: Janjevë, Veletin, Vogoçincë, Gadime, Vrellë, Kishnopole, Terpezë Gërnçarit, Binçës, Vërbocit, Surçinës, Cërrnicë etj., si dhe rrënojat e kështjellave në anën verilindore si Grashtica, Siçeva, Rimanishta, Tenezhdolli, Vendenisi, Keqekolla, Herticë, Prapashticë, Hajkobillë, Strezoc, Bugjenicë, Busevatë, Koliqi, Batllava, Baraina, Braina, Gradishta në fshatin Marec, Artana, Gllama, Tupallë, Gradishta Siarinë, etj., tregojnë për rolin që e kishte xehetaria në zhvillimin ekonomik dhe rëndësinë  e nxjerrjes së xehes së arit, argjendit, dhe hekurit  në rrethinën e këtyre lokaliteteve.

Janjeva ruan lokalitete, galeri të vjetra dhe zgjyrë metalesh. Në Janjevë, në lagjen e Vogoqincëve, më 02.06,2003, u zbulua një galeri e vjetër, në kodrinën e quajtur “Grab”, pronë e Lutfi Bikliqit. Ramadan Berisha, po ashtu banor i kësaj lagjeje, në vitin 2008, bëri gërmime për ta rrafshuar oborrin e tij dhe hasi në një hyrje tjetër të galerisë, e cila ndahej në 2 korridore. Në podrumin e shtëpisë së Haki Berishës është sonda vertikale e minierës në thellësi rreth 20 m. Një hyrje tjetër del në pusin e Elmaz Berishës. Po ashtu, në oborrin e Ruzhdi Berishës është një sondë vertikale. Galeri të vjetra ka në Gradinën e Janjevës dhe disa galeri nën kalanë e Janjevës.^[46]

Gjatë mesjetës në minierat e kësaj ane të pranishëm ishin edhe saksonët, të ardhur si minatorë në shekujt XII-XV. Emërtimet e disa lokaliteteve në rrethinën e Janjevës janë ruajtur edhe sot në onomastikën e Kosovës. Këtu mund të përmendim fshatin Shashkoc, “Ceove”, “Grab” (kodrinë në afërsi të Janjevës etj). Prania e saksonëve ka lënë gjurmë në toponime si Ceove në rrethinën e Janjevës, pastaj emri Grat që në popull quhet Grap, kodrinë kjo ku hasen shumë galeri të minierave.^[47]

Galeri të minierës në kodrinën Grab të Janjevës

Emërtime të tilla toponimike dëshmojnë për praninë e saksonëve edhe në trevat tjera të Kosovës dhe më gjerë. Te popullata shqiptare e Kosovës fjalët “sase” përdoret edhe sot në jetën e përditshme, si p.sh. “Curik”, “Sustë”, “Shallter”, “Ganc”, “Shtonë”, “Shlaken” etj, që dëshmojnë bashkëjetesën e minatorëve gjermanë në mesin e popullatës arbërore, me shumicë në këto treva, gjatë kësaj periudhe.

Hyrje të galerive në Gradishtë të Janjevës

Në të folmen e shqiptarëve të Galabit edhe sot dëgjohet fjala “shtonë”, e cila ka kuptimin e vrimës horizontale në dhe, sikurse edhe mur e gjetkë, kjo fjalë e huazuar nga saksonët rrjedhë nga fjala “shtonen”, po ashtu edhe për skorie (zgjyrën) e metaleve, popullata shqiptare e rrethit të Janjevës përdor fjala saksone “Shlaken”, e kjo e dëshmon se popullata shqiptare e këtyre anëve është e pranishme gjatë këtyre shekujve. Me prejardhje sase në të folmen e kësaj ane është edhe fjala “vantallak” e cila vjen nga fjala gjermane “Wand” që e ka kuptimin e një copë e madhe xeheje apo mur-ballinë me shkëmbinj të mëdhenj. Banorët autokton të kësaj ane njiheshin si minator të zotët.^[48]

Në anën e rrjedhës së lumit të Prishtinës zgjyrë të metaleve dhe galeri hasen edhe në lokalitetin “Ugria” në fshatin Grashticë (Gjytet), Besi, Rimanishtë, Koliq, Siçevë e fshatra tjera të kësaj ane. Në fshatin Siqevë, pranë lumit nën kështjellë të këtij fshati, në të dy këto lokalitet ka vendbanime të periudhës antike dhe skorie. Skorie të mbetjeve nga shkrirja e metaleve hasen edhe ne fshatin Mramur, por skorie kishte edhe në tërë gjatësinë e shtrirjes së liqenit të Badocit, dhe sasi e madhe e skorieve kishte sidomos afër Mullirit të Pashës, i cili ishte pranë pendës së Liqenit. Me interes janë galeritë që edhe sot hasen në kodrinat e fshatit Shashkoc, Brus, Bukevicë, Shesharkë, Hanroc, Mukatë e Slivovë përgjatë përroit deri në Llabijan.

Në gërmadhat e themeleve të shtëpive të vjetra në Badoc afër Ulpianës dhe në rrjedhën e lumit të Graçanicës janë gjetur sëpata dhe vegla tjera prej Serpentinit të lëmuar dhe prej Ahatit. Po ashtu në këtë vendbanim janë gjetur edhe copa amorfe të Galenitit të cilat dëshmojnë gjurmë të zanafillës së eksploatimit të mineraleve dhe xeheve në këtë rajon.^[49]

Edhe pse këto janë dëshmitë e para primitive të eksploatimit të xehetarisë, fillet e para të eksploatimit të hovshëm të kësaj veprimtarie duhet kërkuar në lokalitetet e para të vendbanimeve në shekullin e V para erës së re në rrjedhën e lumit të Graçanicës dhe në rrethinën e Janjevës.^[50]

Në Gvozdenik  zgjyra është e zezë në të gjelbër dhe e përzier me mbetje të argjendit. Në Veletin hasen mbetje të vjetra të zgjyrës në ngjyrë të gjelbër. Në Gvozdenik për nga përbërja më së shumti ka xehe Siderit, Piroluzit, Sfalerit dhe Galenit të argjendit. Në vendin e quajtur “Shkrijim”, dhe “Vapnenc”, te lokaliteti i quajtur “Ceove”, janë katër vende me skorie (zgjyrë) të tubuar deri në madhësi prej 2,5m. Skorjet e këtij lokaliteti përmbajnë Galenit dhe grimca të arit dhe argjendit.^[51] Në hyrje të Janjevës kodrina në të djathtë quhet GRAB, për ekzistimin e xehes në këtë kodër banorët kanë ditur që nga Ilirët.^[52]

Në verilindje të Janjevës në mes të Kuretishtës dhe Strazhes në një shtrirje sipërfaqësore të madhe ka mjaftë mbetje të zgjyrës. Në fshatin Llabian gjenden themelet e objektit të vjetër të doganës.^[53]

Këto të dhëna në këtë rajon dëshmojnë për zhvillimin e xehetarisë në këto anë si dhe rëndësinë që e kishte kjo fushë në zhvillimin ekonomik të qytetit dardan-romak të Ulpianës.

Në miniera punonin kryesisht xehetarët nga popullata autoktone ilire. Zhvillimi i xehetarisë ndikoi edhe në zhvillimin e zejtarisë. Në bazë të rezultateve nga zbulimet arkeologjike mund të supozojmë se në vendin e Ulpianës do të ketë ekzistuar më parë ndonjë lokalitet i mëhershëm ilirë apo edhe më i lashtë nga kohën e gurit.^[54]

Nga qytetet që mund të vriten më saktë në territorin e Serbisë së sotme jugore, Prokopi përmend në veprat e tij Ulpianën (Justinianus Secundus), Ai shprehet se Ulpiana është një qytet i vjetër dhe se gjendet në Dardani. Justiniana Prima u bë edhe qendër ar ipeshkvi e Ilirikut, për çfarë konfirmim ka edhe në Novelën e Perandorit Justinian, Novela XI, të datës 14 prill në vitin 535.^[55]

Dy byzylyk prej materialit të bronzit, të zbuluara në Janjevë, i përkasin periudhës dardane. Njëra që u zbulua në vitin 1934, ruhet në Muzeun Popullor të Beogradit, ndërsa tjetra gjendet në Muzeun nacional të Vjenës. Këto gjetje datojnë që nga shekulli VIII-VII, para lindjes së Krishtit.^[56]

Në Janjevë është zbuluar një numër i madh, i monedhave të periudhave të ndryshme, Gojko Kraljevic njofton se nga disa qytetar janë blerë monedha të periudhës romake nga të gjithë perandorët romak duke filluar nga Augusti e deri te Valentini III (428-455), gjithsejtë 579 copa, si dhe 18 monedha të perandorëve bizantin.^[57]

Shkrimtari antik Plini shkruan se meshkujt mbanin mbi llërë (rrathë ari) që vinin nga Dardania, andaj edhe quheshin  dardane.^[58]

Ndonëse sipas përshkrimit gjetjet nga Artana i përkasin periudhës helenistike mund të flitet për një vazhdimësi të eksploatimit të xeheve që në faza të hershme në Artanë dhe në Veletin.^[59]

Mbi Janjevë te Guri i Bardhë, Dheu i Bardhë, në fshatin Bukovicë, Shesharkë, Hanroc, Brus,  ka gjurmë të galerive.

Në kodrinën e Gradinës së Janjevës vërehen tri hyrje të galerive dhe mbetje nga shkrirja e metaleve. Zgjyrë ka edhe në lumin Pranja të Janjevës, në Gradishtë, Shashkoc, Veletin e vende tjera përreth.

Në rajonin e Brusit, në lumin e Androcit në vendin Uji i Kuq ka shumë zgjyrë, te Prroni i Deqit në Badoc, në kodrën Gvozdenik të fshatit Shashkoc, në rrethinën e Janjevës sidomos te vreshtat dhe në vendin “Toka e Bardhë” dhe po thuaj gati në të gjitha përroskat e Malësisë së Gallapit. Në rrethinën e Ulpianës, në Zhegoc, në fshatin Mirash, në Gadime të Poshtme, në Akllap, Sllovi, Vogoçicë në lokalitetin “Selishta” nën kala dhe vazhdon deri në fshatin Akllap në lokalitetin Trohallë ku janë gjetur tulla dhe tjegulla që dëshmojnë se ka ekzistuar një vendbanim i lashtë. Zgjyrë vërehet se ka edhe mbi kala te Vogocincës që nga lagjja e Ismajlajve, Qukollëve e deri në Verbicë e Bilincë. Prej fshatit Vërbicë, Gadime, Vrellë, Gadish, Terpezë Shpar (Kishnopole –Fusha e kishës), Sllakoc, Ponesh, Gumnishtë, Cerrnishtë  e deri afër qytetit të Gjilanit, pothuaj se në të gjitha proçkat e këtyre fshatrave hasen skorje që kanë e mbetur nga përpunimi i metaleve. Në lokalitetin mes Cërrnicës dhe Gumnishtës ka zgjyrë, andaj lokaliteti afër Gumnishtës dhe kalasë quhet Shlaken e që emri rrjedhë nga gjuha saksone për zgjyrën.

Të dhënat nga terreni dëshmojnë se nga lokalitetet me zgjyrë të këtyre anëve  pas Luftës së Dytë Botërore, është bartur zgjyra nga fshatarët dhe është grumbulluar në fshatin Babush, prej nga është dërguar për tu ripërpunuar në shkritoren e Trepçës.

Skorie të metaleve kemi hasur edhe në livadhet e fshatit Pozhoran. Këto lidvadhe shtrihen pranë lokaliteteve të rëndësishme arkeologjike, të Kllokotit, në tokë të rrafshët, në fushën e Moravës së sipërme, andaj mendojmë se këtu janë përpunuar metalet nga sjellja e gurëve me minerale nga minierat pranë fshatit Terpezë, ne malet e Galabit, ose nga minierat nga fshatrat e afërta, të kësaj zone, në Malin e Zi të Shkupit (Malet e Kopilaqës në komunën e Vitisë).

Gjurmë të lashta të xehetarisë në rajonin e Artanës

Kur është fjala për xeheroret e Kosovës atëherë në vend të parë vihet territori xehetar i Artanës, si një zonë minerare shumë e rëndësishme për kohën.^[60]

Në lagjen e sotme të Plaviqve të fshatit Bostan në komunën e Artanës në malin e vogël dhe të madh, nën kodrën e Vajdenices në rrethinën e para-lagjes së këtij fshati edhe sot vërehen zgafellet e galerive me rreth 10 m thellësi. Gjatë gërmimeve në afërsi të zgafelleve në thellësi rreth 8m janë vërejtur përforcues sigurie të drurit. Në mes të Ravnishtes dhe Grozniqecit në vendin e quajtur te Birat, kodra ka gropa të thella.^[61]

Qarje e tokës pranë hyrjeve në galeritë e Artanës

Përveç gjurmëve të shumta të zgjyrës në përroin e thartë pranë fshatit Boston dhe rreth përroskës të këtij fshati, në vendin e quajtur Birat, prej ku shtrihet varoshi i Artanës, në rrethinën e Grozniqevcit gjurmë të shumta të zgjyrës hasim edhe në shumë lokalitete të kësaj ane. Në Tërniqevc, në përroskat e fshatit Krilevë, Kremenatë, Pirevë, Tygjec, Bolec, nën fshatin Leshtar ka zgjyrë metalesh ndërsa në fshatin Rahovicë mendohet se ka qenë punëtoria kryesore. Në fshatin Leshtar gjinden themelet e kullës që janë ruajtur në gjatësi prej 8 m dhe gjerësi 6.5 m në të cilën mendohet se qëndronte roja e xeheve. Kulla të tilla kishte edhe në disa vende tjera në rrethinën e Artanës, dy prej tyre janë në fshatin Krilevë.

Edhe toponimet shkrijim dhe Vapnicë në rrethinën e Janjevës, si dhe toponimi Birat pranë Artanës janë dëshmi që argumentojnë se minatorë Iliro-shqipëtar punuan në këtoi miniera edhe gjatë mesjetës.

Faktet e pamohueshme tregojnë se në rajonin e Artanës janë ruajtur shumë toponime të kohës ilire-shqiptare, që janë trashëguar me shekuj si: Kodra e kishës, Lugu i Camit, Gropat binjake, Bullaj etj. Nga burimet e mëvonshme mesjetare është vërtetuar se pjesa dërmuese e punëtorëve që punuan në miniera të Artanës kishin emra shqiptar si: Gjon, Progon, Tanush, Gjin, Lekë etj. Llukë Bogdani ishte një poet  i dalë  nga shkolla shqipe e Janjevës dhe Trepçës i cili qe vrarë nga osmanët në vitin 1687. Të gjitha këto flasin për vazhdimësinë e shqiptarëve në këto troje.^[62]

Përveç Llukë Bogdanit të cekur më lartë, nga Artana shquheshin Martin Segoni, Valerian Novobërdasi dhe Gjon Vaji, Gjon Progoni etj.

Në bazë të burimeve të mbledhura nga terreni del se ana veriore dhe lindore e Artanës nuk ka qenë mbrapa për nga zhvillimi i xehetarisë krahasuar me anën perëndimore dhe jug-lindore, ku mund ti cekim gjurmët xehetare në fshatrat Grashticë, Keqekollë, Koliq, Ballaban, Bervenik, Brainë, Herticë, Prapashticë, Dabishec, Hajkobillë, Grexhenikë, Rahavicë, Krilevë, Marec, Kremenatë, Strezoc, Meshinë, Bolec, Leshtar, etj.

Në fshatin Krilevë janë evidentuar pesë lokalitete me zgjyrë metalesh. Në mes të fshatit një arë është quajtur “Ara e Samakovës”, banorët lokalë dëshmojnë se në këtë arë kishte sasi të madhe të zgjyrës. Zgjyra nga kjo arë deri në kohët e vonshme është përdorur si çakëll për shtruarjen e rrugës Krilevë-Strezoc. Në lokalitetin e quajtur Rapuha, dhe te mulliri i Maliqit në Krilevë ka mbetje zgjyre. Në hyrje të Rapuhës nga ana lindore në largësi rrethë 2km, afër rrafshëlartës së Barës gjendet zgjyrë e lokalitetit xehetarë, kurse në hyrje të Rapuhës nga ky drejtim edhe sot nga banorët e fshatit Krilevë ruhet mikrotoponimi te vorret e Ilirëve, ndërsa në Rapuhë është vertetuar se ka themele të objekteve të banimit dhe keramikë.

Në anën perëndimore të Rapuhës gjendet një vend shkrirje xehesh në vendin e quajtur Bulaj në fshatin Marec, rrethë 3 km largësi prej Rapuhe.

Në anën veriore në pikën kufitare të fshatrave Prapashticë-Marec-Gllogovicë dhe Krilevë po ashtu gjendet zgjyrë në vendin e quajtur “Roga e Verdhë” në distancë prej Rapuhe afër 2 km, kurse në rrugën Rapuhë-Roga e Verdhë për gjatë rrjedhës së ujit janë ruajtur mikrotoponimet, “Stanet e Rimit” dhe “Varret e Gjytetit”.[63]

Nga Roga e verdhë, kodra që ngrihet në anën lindore quhet gjyteti i Gllogovicës, kurse në anën perëndimore gjyteti i Marecit. Nga Roga e verdhë në anën veriore ngrihet Quka ose Kodra e madhe, nën këtë kodër në anën lindore gjenden themele te vjetra të objekteve dhe të një kishe të lokalitetit të quajtur Selishtë. Në Gjytetin e Gllogovicës jane gjetur monedha, themele dhe një statujë e mermerit e papërpunuar. Në këtë lokalitet mbi kishën dhe burimin e quajtur Vrella, në vendin e quajtur Asoi ekziston një galeri e minierës që popullata e fshatit e quanin “Birat e Asoit”.

Rapuha dhe gjyteti i Marecit në anën veriore të Artanës, Hyrje e galerisë në kodrën e Asoit, Gllogovicë

Kjo zgafelle e galerisë deri vonë kishte qenë e thellë disa metra, ndërsa pranë kësaj galerie në malin e quajtur Straka të Prapashticës, ekzistojnë themelet e një objekt, me teknikë të thatë të murimit, që popullata lokale i ka quajtur “Themelet e Rimit”.

Skorje (Zgjyra) e gjetur ne Rapuhë të fshatit Krilevë, gjatë përnjohjes së terrenit me arkeolog gjerman, është menduar se në përmbajtje të saj ka përqindje të arit dhe argjendit.

Nga shumë harta të botuara gjatë shekullit XIX, dëshmohet se malet e rrethinës së Artanës (Novo Brdës), janë quajtur Malet e Argjendit, fshatrat Strazha dhe Pogragja

Minir Dushi shkruan se burime tjera me përmbajtje të arit gjenden në rajonin e Artanës, në sendimentet aluviale të lumit të Marecit, afër Prekocit, te përroi i Bostanit etj.^[64]

Ukshin Zajmi shkruan se në oborrin e Hysni Haxhollit në lagjen Bullaj të Marecit ka themele të vjetra. Hysniu gjatë ndërtimit të shtëpisë së re ka hasë në një vrimë të thellë. Në livadhet e kësaj lagjeje ka mbetje të grumbulluara nga shkritoret e moçme që popullata lokale lokalitetin e quan Samakova.^[65] Si pas banorëve lokal është bartur brez pas brezi thënia se xehet janë nxjerr te Arat e Hazirit në Lugun e Kanjushës dhe tek “Lugu i Kumpulsë” në largësi prej 200 m nga zgjyra e grumbulluar. Zgjyrë metalesh në lagjen e Bullajve ka edhe mbi shkollën e fshatit pran toponimit kisha që popullata e quan Samakova e Muratit. Nga ky lokalitet në largësi vij, ajrore 1000 m në anën veri-lindore shtrihet Gjyteti i Marecitsi dhe Kulina e Krileves.^[66]

Dihet se pas shkatërrimit të Ulpianës nga dyndjet e barbarëve rëndësia e xehetarisë gjatë mesjetës kaloi në Artanë dhe qytetet përreth Artane.

Duke i pasur parasysh gjurmët e xehetarisë në përroskat e Marecit dhe fshatrave tjera përreth si dhe gërmadhat e vendbanimeve dhe “Gjytetet” në anën veriore të Artanës mendoj se edhe Prizrencin qytet mesjetar duhet kërkuar në Gjytetin e Marecit.

Nga lagjja e Bullajve, rrjedha e ujit në të djathtë pikërisht te Përroi i madh nën Gradishtë dhe nën Qukën e “Qelnasit” ka skorie metalesh. Skorje më fshatin Marec, ka edhe në lagjen e Haxhajve, Metajve, dhe Hajdarajve, Makollëve, Pacollëve, Vrajollëve, Kllokoq, Viti e Golemi Vad.

Në fund të Përroit të madh nën Gradishtë ka themele që dëshmojnë për një vendbanim shumë të vjetër. Mendohet se fillet e qytetërimit në rrethinën e Artanës janë pikërisht në këtë hapësirë. Skorie (Zgjyrë) të metaleve në këtë fshatë,  ka pothuaj në të gjitha lagjet dhe përroskat ; ajo vërehet në sipërfaqe përgjatë gjithë rrjedhës së lumit që nga lagjja e Kllokoqëve e deri ne Krilevë, pastaj në lagjen e Pacollëve, Makollëve, te Përroi i Zi dhe lokalitete tjera.

Në Kodrinën e Bërskovicës që gjendet në lagjen e Balajve të Prapashticës në kufi të fshatit Marec, që shtrihet në mes të lokaliteteve të shumta me aktivitete minerare dhe në distancë prej rreth 5 km nga Gjyteti i Marecit, Keqekollës dhe 3 km prej kodrës së Gomurit, mendojë se ndodhej Bërskova mesjetare. Kjo e dhënë vërtetohet edhe nga burimet e Raguzes, që i gjejmë të shënuara në fund të viteve të shtatëdhjeta të shekullit XIII. Në këtë kohë bujari Dubrovnik as, me origjinë ilire Gregorius Marini de Petrana emërohet konsull në Bërskovë. Për të arritur në Bërskovë, Gregorius kalon mes vendesh tjera edhe nëpër Prishtinë.^[67] Bërskova ishte një vendbanim i shpërndarë pranë minierave të pasura me argjend ku për herë të parë u vendosën Dubrovnik asit, si minatorë të njohur të kohës në këto anë.  Po ashtu në anën jugore të Bërskovës në kufijtë e fshatit Marec dhe Prapashticë një kodrinë e quajtur Lutesh (vend i lutjeve), bri rrugës së antikitetit që vinte nga Nishi nëpër Justiniana Prima afër Medvegjës së sotme për në Ulpianë, dëshmon për pranin e arbërorëve në këto anë. Skorie, hasen prej Berskovicës në Prapashticë, Nekshurë, Dabishec e Hajkobillë.

Zgjyrë të mbetura nga përpunimi i metaleve në fshatin Dabishec dhe Hajkobillë, Fotot: Q.N

Gjurmë të eksploatimit te xeheve vërehen edhe në kodrën e quajtur “Gomuri” në fshatin Prapashticë. Në këtë kodër vërehet se ka pasur galeri xehesh. Në anën jugore nën këtë kodër ka gjurmë banimi të një lokaliteti të vjetër të quajtur “Nekshur”, ku vërehen copa zgjyre, tjegulla dhe qeramikë. Prej shkollës në lagjen Balaj në fshatin Prapashticë, Nekshuri për gjatë rrjedhës së lumit që qon në fshatrat Dabishec, Hajkobillë, Rahovicë, Gregjenik, Rahavicë, Kremenat, Meshinë, Krilevë, Strezoc e vende tjera ka zgjyrë metalesh.

Nga hulumtimet e vonshme gjeologjike është vërtetuar se rezervat e mineraleve Strezoc-Guri i keq në fshatin Hajkobillë dhe shkëmbinjtë kuarcor – silicor te vendbanimi “Te Guri i Keq” i kanë të gjitha karakteristikat e një vendbanimi metamoforo - sedimentar të përmasave të mëdha dhe me cilësi të njëtrajtshme. Këto veçori kanë ndikuar që ky vendbanim të renditet në grupin e parë, në pajtim me rregulloren për klasifikimin dhe kategorizimin e rezervave të shkëmbinjve silicit të ish Jugosllavisë. Sipas analizave kimike kuarcitet e vendbanimit “Guri i Keq” shquhen për nga cilësia e lartë.^[68]

Gropat e mbetura nga galeria e minierave në fshatin Hajkobillë, Foto: Qazim Namani

Edhe në rrjedhën e lumit të fshatit Kremenatë ka sasi të mbetjeve nga shkrirja e metaleve, zgjyrë metalesh hasen edhe në Meshinë dhe Tugjec.

Lokalitetet me gjurmë të xehetarisë vazhdojnë edhe në fshatrat tjera që lidhen me rajonin e Bujanocit si: Desivojcë në lagjen e Bunjakëve te rrafshi i lumit të dhive ka galeri, ndërsa te mulliri i Rrahman Bunjakut ekziston toponimi Samakova (zgjyra), pastaj në Gjyrishec, Zhujë, Poliqkë, Lisockë, Kranidell, Qarr, Sedllarë, Rogocicë etj.

Zgjyrë të metaleve në këto anë ka edhe andej kufirit të sotëm të Kosovës në rrjedhën e lumit Jabllanica si: Petrilë, Vrapcë, Tullarë, Gërbac lokaliteti “Samakova dhe Stanet”, në Siarinë lokaliteti Gradina dhe Bunari i Rimit, Sfircë e fshatra tjera ne drejtim te Vranjës.

Nga hulumtimet e terrenit është vërejtur se në të gjitha fshatrat dhe përroskat në anën veri-lindore të Artanës ka gjurmë të përpunimit të xeheve, që dëshmojnë për një trevë mjaftë të zhvilluar gjatë antikitetit dhe mesjetës. Kjo dëshmohet edhe me numrin e madh të fortifikimeve në këto anë.

Sipas hulumtimeve gjeologjike të vitit 1979, është vërtetuar se zona e Strazhës, është e pasur me bakër, plumb dhe zink; zona e Poneshit, e pasur me bakër, plumb dhe antimon^[69].

Në Gllamë përgjatë vendit të quajtur “Udha e mbretit”, në Nasalë, në Shpal (Kishnapole), e sidomos në Zhegoc janë vërtetuar rezerva të mëdha të mineraleve. Prej metaloideve në zonat e lartpërmendura hasim; kaolin, magnez, shkëmbinj të leucitit.^[70]

Gjurmë të shumta hasen edhe në jug-lindje të Gjilanit në Kololeq, te fortesa e Kopërnicës, Hogoshit, Malishevës së Gjilanit etj.^[71] Po ashtu gjurmë të skorieve hasen edhe ne fshatin Uglar të komunës së Gjilanit. Në anën veri-perëndimore, gjurmë të gropave gjenden edhe në afërsi të fortesës së fshatit Terpezë dhe Cerrnicë.

Gjurmë xehetarie në fshatin Shpal, komuna e Gjilanit

Mund të pohojmë se eksploatimi i xehes në këto anë kishte filluar që nga periudha iliro-romake për të vazhduar gjatë tërë mesjetës e këtej. Në aspektin ekonomik përmendet edhe fshati Shpal (Kishnapole), i cili përveç Gradinës dhe kishës së Shën Palit, ka edhe vise të pasura me xehe, të cilat po ashtu janë eksportuar që nga periudha e hershme historike.

Se territori mes Gjilanit dhe Bujanocit ishte vend i pasur me xehe, janë dëshmi gropat dhe galeritë të cilat janë shembur që moti dhe mezi shihen, mirëpo ato janë dëshmi se që nga periudha antike e mesjetare, këto vise ushtronin një veprimtari të tillë^[72].

Gjurmë të xehetarisë në rrethinën e Vendenisit dhe Bërvenikut

Në rrethinën e Vendenisit (Gllamnikut) dhe qytetit mesjetar Bërvenikut ka gjurmë të shumta për të dëshmuar eksploatimin e mineraleve që në kohë shumë të vjetra.

Edhe në distancë prej rreth 30 km në anën veriore të Ulpianës, pikërisht në rrjedhat e lumit Llap ka mbetje të zgjyrës së metaleve dhe galeri.

Mbetje të zgjyrës që nga kohët ilire-romake në këto anë vërehen duke filluar që nga lagjja e Gexajve (Shpella e Argjajtë-Argjendit) në fshatin Prapashticë.

Ky lokalitet xehetar shtrihet mes Gradishtes së Marecit në rrjedhën e lumit të lakuar (Lumit të Krilevës (Kriva Reka) dhe Gjytetit të Rimit Keqekoll-Prapashticë, që shtrihet në rrjedhën e përroit i cili përmes Batllavës derdhet në lumin Llap.

Vlenë për ta cekur se edhe në pjesën perëndimore të fshatit Velegllavë të komunës së Dardanës ekzistojnë toponimet “Gropat e Argjanit dhe Roga e Argjanit” që kanë të bëjnë me minierat e argjendit. Zgafella të mineraleve ka te Bjeshka e madhe në kufi me fshatin Marocë.^[73]

Në distancë të vogël nga “Shpella e Argjendit” Lagjeja e Geci në Prapashticë, pikërisht mbi lagjen e Kaçotëve të fshatit Keqekollë ka zgjyrë metalesh, zgjyrë metalesh kishte edhe në këtë lagje shumë afër “Kroit të Kikollit” që ndryshe nga banorët lokal njihet edhe si “Kroi i Gjytetit”.

Në Sukën e Prapashticës në kufi me fshatin Nishec po ashtu është një shpellë që mendohet se dikur moti ishte galeri për nxjerrjen e metaleve. Mbetje zgjyre janë hasur edhe te përroi nën xhaminë e fshatit Prapashticë dhe në përroin e fshatit Nishec.

Gjatë përnjohjes së terrenit në fillim të viteve 50 të shekullit XX, vetëm në fshatin Keqekollë u regjistruan gjashtë pika të grumbullimit me zgjyrë të metaleve. Në Ballaban po ashtu kishte sasi të madhe zgjyre përgjatë shtrirjes së shtratit të lumit, pastaj te Përroi i Gomurit në Ballaban dhe në të djathtë në mes të fshatit vërehen edhe galeritë e nxjerrjes së xeheve. Edhe përgjatë përroit të Glacit në fshatin Koliq ka zgjyrë (skorje).

Zgjyrë e metaleve në fshatin Ballaban

Skoriet nga pikat e grumbullimit të Keqekollës, Ballabanit dhe të Hajkobillës ne vitet 50 të shekullit XX u bartë dhe u dërgua në shkritoren e Trepçës.

Skorie (Zgjyrë) në këto anë hasen edhe në Batllavë, Bërvenik, Brainë, Kalaticë, Metërgoc, Turuçicë, Nasoc, Herticë te “Kullat” dhe në “Bjeshkën e Halilit” dhe fshatra tjera për rreth.

Në anën e djathtë të fshatit Herticë vërehen shumë galeri dhe puse të vjetra minerare, që dëshmojnë shfrytëzim intensiv dhe të fuqishëm në këtë lokalitet që në kohën ilire-romake.^[74] Skorie të shumtë është vërtetuar se ka edhe në fshatin Merdare, Matarovë dhe fshatra tjera tej kufirit të sotëm të Kosovës të cilat lidhen me minierën afër Kushumlisë, minierën e Lecës afër Medvegjës.

Skoriet e Matarovës, Merdarës dhe e Herticës pas analizave të bëra është vërtetuar se përmbajnë përqindje të konsiderueshme të metaleve fisnike të argjendit dhe arit.^[75]

Edhe në fshatrat rreth Vendenisit është dëshmuar se ka pasur eksploatim të mineraleve si në: Tenezhdoll, Rimanishtë ku është vërtetuar se kishte galeri dhe vendbanim të vjetër në “Lagjen e Musliajve”, pastaj në Siqevë, Radashec, Sharban dhe fshatra tjera të kësaj ane.

Gërmimet arkeologjike mundësuan që të njihemi me veglat e punës si: dalta, kazma, qyskia, enë, kopça, varëse, stoli etj., si dhe me varreza që u zbuluan në lokalitete dhe vendbanime xehetarie që dëshmojnë rolin e xehetarisë në zhvillimin ekonomikë të këtyre vendbanimeve.

Gjurmë të xehetarisë në Malësinë e Galabit, tej kufirit aktual të Kosovës

Për fat të keq, gjatë krizës lindore dhe luftërave, në vitin 1878, Malësia e Galabit, tërësisht u pushtua nga ushtria serbo-ruse, por me marrëveshjen e Kongresit të Berlinit, më shumë se gjysma e territorit të Malësisë së Galabit, mbeti brenda territorit të Serbisë së sotme, e cila u zgjerua shumë, duke i pushtuar tokat shqiptare në Sanxhakun e Nishit.

Mbetja e këtyre territoreve jashtë kufijve administrativ të Kosovës, i ka bërë të pa mundura hulumtimet në terren, për tu njoftuar më saktësisht lidhur me gjurmët e aktiviteteve minerare në zonë, por kemi bërë përpjekje që nga burimet dhe literatura e publikuar deri më tani nga studiues serbë dhe të huaj, por edhe nga qytetarët shqiptar që jetuan në fshatrat e Medvegjës, të mbledhim disa informacione bazë, për ta plotësuar sado pak këtë punim.

Gjurmë të përpunimit të xeheve në kohët e lashta hasen edhe rreth minierës së Leces, pranë Medvegjës. Miniera e Lecës ka 52 km, distancë me Leskocin, ndërsa me Prishtinën 60 km përmes rrugës së Tullarit.^[76] Kjo minierë e njohur gjendet në Malësinë e Galabit, në mes të Lëskocit dhe Prishtinës, përkatësisht edhe në mes të Justiniana Primës dhe Justiniana Secondës. Miniera shtrihet në malet e ulëta me përroska në  fshatin Lece, pranë rrjedhave të ujit në fshatrat Gajtan e Gazdare si degë të Lumit Jabllanica. Gjurmët e kulturës materiale konfirmojnë se zona e minierës ishte e banuar që në kohërat parahistorike.

Në afërsi të minierës, në një hapësirë ??prej rreth 10 km, gjurmë të jetës parahistorike janë gjetur në disa vende: në fshatrat Drencë, Lecë, Shillovë e poshtme, në malin Rasovaça, Buçumet i epërm (Katuni i Shishince), Medvegja, Petrilja, Lozana, Vujanov e gjetkë.

Rezervat e arit e argjendit në këtë minierë, janë shumë më të larta se në minierat tjera në Evropë. Analizat kimike treguan se në minierën e Leçes ka 160 gram ari në një ton koncentrat plumbi.^[77]

Mbetjet arkeologjike të monumenteve, kështjellave, kishave, tullave, qeramikës, veglave minerare, ndër të tjera, romakët ishin marrë me miniera. Gjurmë të eksploatimit të xeheve prej romakëve ka në Lec, Gazdar, Shillovë e Poshtme etj. Në distancë prej rreth 2000 metra larg minierës së Leces janë zbuluar monumente me mbishkrime latine. që dëshmojnë për vendbanime të rëndësishme urbane në atë anë. Nga periudha romake kanë mbetur disa lokalitete me emrat "Cirku Romak", "Madeni Romak" dhe Mali i Madenit (Madame), të cilat dëshmojnë për punimet e nxjerrjes së xehes dhe shkrirjes. Minjerat e kësaj treve ishin të lidhura me minierat e Artanes dhe minierat e rrethit te Kushumlisë e Kosanicës. Minjera e Leces i kishte edhe njësitë e saj minerare në fshatin Tullarë, Medec, Marocë, Boroc, Gajtan, Siarinë e Varosh, Ivan Kullë e Kosanicë.

Nga periudha e më hershme dhe ajo romake kanë mbetur disa lokalitete me emrat "Cirku Romak", "Maideni Romak" dhe Mali i Maidenit (Madame), të cilat dëshmojnë për punimet e nxjerrjes së xehes dhe shkrirjes. Minjerat e kësaj treve ishin të lidhura me minierat e Artanes dhe minierat e rrethit te Kushumlisë e kosanicës. Minjera e Leces i kishte edhe njësitë e saj minerare në fshatin Tullarë, Medec, Marocë, Boroc, Gajtan, Siarinë e Varosh, Ivan Kullë e Kosanicë, pothuajse në çdo fshat të kësaj zone ka mbetje arkeologjike të punimeve minerare, ndër të cilat ato që bien në sy janë midis minierës "Lece" dhe “Varoshi i Djallit” (“?avolje Varosh”), në Gajtanin e Sipërm, në “Hyrjen e Gajtanit” (“Gajtanski Vrata”), “Sokolovo Vis”, Ivankula dhe Kosanica (në disa prej këtyre janë të dukshme gjurmët e punimeve të vjetra minerare).^[78]

Gjurmë punimesh të vjetra minerare u gjetën në Radan, Majdan (Malet që e rrethojnë minierën e Leces), të cilat u emërtuan sipas xeheve ose minierave. Në malet e Radanit janë gjetur gjurmë të aktiviteteve minerare të mëhershme si: Në fshatrat Majkovc, Ivanje, Borovc dhe Marovac.^[79]

Në zonën gjithnjë e më të ngushtë të “Lecës”, operacionet minerare në të kaluarën tregojnë edhe mbetjet e xeheve të shkrira: Zgjyra (skorie), furra dhe toponime. Kjo konfirmon se punimet minerare kanë zgjatur shumë dhe se minerali është përpunuar në disa vende.

Nga këto burime kuptojmë se lokaliteti arkeologjik, Hisari ne Leskoc, është vendbanim arkeologjik me sipërfaqe prej 130 hektarësh. Gjurmë të qytetërimit në këtë vendbanim i gjejmë që nga epoka neolitike, e deri më sot.

Në këtë lokalitet arkeologjikë, u zbulua edhe qendra më e vjetër e metalurgjisë së zezë në Evropë.

Në të u gjetën objekte të shumta, ndër të cilat më të rëndësishmet janë të epokës së neolitit. mineral hekuri, hekur amorf me peshë disa kilogramë, furra, ventilatorë, gropa ku prodhohej qymyr, sasi të mëdha skorie dhe disa objekte hekuri të prodhuara në këtë lokalitet.

Në vitin 2001 u gjet një vendbanim shumë shtresor i kulturës materiale të Bërnicës afër Prishtinës, një kulturë që u zhvillua nga viti 1300 deri në vitin 1050 para erës sonë, dhe për herë të parë është gjetur në një lokalitet në Kosovë.^[80] Kjo kulturë, njihet edhe si kulturë dardane e varrezave me urna. Në Malësinë e Galabit, në bazë të hulumtimeve të gjerë tanishme, kjo kulturë është zbuluar edhe në fshatin Grashticë, Keqekollë, dhe lokalitete tjera.

Në vitin 2002, arkeologu amator Š?epan Turovi? zbuloi një objekt në formë gjilpëre 64,5 centimetra të gjatë, prej çeliku inox, kështu që objekti u emërua "gjilpëra e Turovicit".^[81] Metalurgjia e sotme nuk njeh teknologjinë që përdoret për të bërë gjilpërën.^[82] Gjilpëra është prej hekuri të pastër dhe nuk përmban papastërti të elementëve të tjerë, për këtë arsye tejkalon standardin amerikan për hekurin.^[83] Për shkak të vlerës së jashtëzakonshme, objekti mbahet në kasafortën e një institucioni shtetëror.^[84] Pas zbulimit të “Gjilpërës së Turovicit”, kërkimet arkeologjike në këtë vend u intensifikuan veçanërisht. Gjatë gërmimeve të mëtejshme, arkeologët zbuluan disa objekte të tjera të ngjashme prej hekuri, të së njëjtës pastërti dhe disa furra të tjera për shkrirjen e xehes dhe për të bërë objekte.^[85]

Një ekzemplar i rrallë i kopsës prehistorike prej argjendi u gjet në vitin 2005, në nekropolin e popujve të lashtë ballkanikë të Tribaleve dhe Dardanëve.^[86] Ky është edhe një artefakt që dëshmon aftësinë e përpunimit të metaleve fisnike, nga dardanët, të cilët u bënë të njohur në rajon për prodhimin e arit e argjendit.

Sipas historianit rumun Nicolae Denonsusn po ashtu jep të dhëna që, sipas Herodotit, terminologjia e lashtë metalurgjike është me origjinë barbare, Chassiteros, plumb i bardhë, Lat. stannum, cassiterus, Rom Cositoriu.^[87] Natyrisht këtu duhet kuptuar se barbarë, konsideroheshin fiset veriore të grekëve, ku hynin edhe dardanët.

Mbetjet arkeologjike të monumenteve, kështjellave, kishave, varrezave, tullave, qeramikës, skorieve, veglave minerare, rrugëve që lidhnin këto vendbanime me Nishin e qytete tjera të rëndësishme të rajonit dhe me Kosovën, tregojnë se dardanët, por më vonë edhe romakët, merreshin me përpunimin e metaleve andaj edhe kishin aktivizuar numër të madh të minierave në këto anë.

Zbulimet arkeologjike dhe numri i madh i vendbanimeve, objekteve te kultit, objekteve monumentale me mbishkrime janë dëshmi se fshatrat e rrethinës së minierës së Lecës, ishin të populluara mjaftë dendur gjatë antikitetit të vonë e deri më sot. Këtë e tregon dendësia e kishave të rrënuara nga ajo epokë, si dhe monedhat e gjetura (ari, argjendi dhe bakri) në disa vende, që datojnë nga shekulli III-VI.^[88]

Pranë vendburimit kryesor në fshatin Lece, në anën jugore të Rasovaçës, gjendet vendi i Peçurës, i cili është punuar edhe në të kaluarën e largët. Para Luftës së Dytë botërore, ekspeditat hulumtuese në kërkimin e plumbit, zinkut dhe arit, u gjet mineral nga i cili nxirreshin gurë gjysmë të çmuar (ametisti dhe agat). Pas Luftës së Dytë Botërore, ky zbulim u konfirmua nga inxhinieri i famshëm gjeolog A. Perandori. Ai beson se këtu në Lece, që në kohët e lashta janë gërmuar gurë të çmuar.

Gjatë periudhës bizantine në minierën e Leces punuan edhe saksonët, të cilët në shekujt XIII dhe XIV, kanë ardhur në këto anë.^[89]

Në Malësinë e Galabit e më të gjerë në malet e Albanikut, Malin e Zi të Shkupit, e rajone tjera të populluara nga dardanët, dëshmojnë se mbetjet e skorieve, objekte, vegla pune, furra dhe toponime dëshmojnë se në Dardani përpunimi i mineraleve është bërë në shume vendbanime.

Gjurmët më të vjetra të minierave të Leces, datojnë në epokën e hershme të përpunimit të metaleve, asaj dardane dhe më vonë periudhës romake. Në juglindje të minierës së sotme, mbi Lec, në një gjatësi prej 300m ka një numër veprash të ruajtura mjaftë mirë romake, apo edhe dardane (Q.N). Përveç gjurmëve të punimeve sipërfaqësore, është ruajtur një korridor (tunel) romak mbi 80 metra i gjatë me boshte (puset) të ndryshme më të vogla”.

Rreth vitit 1200 të erës së re, saksonët mbërritën në këto anë. Gjurmët e punës së tyre gjenden në korridorin e vjetër, i njohur si “Tuneli Romak”.^[90]

Burimet turke për këtë degë ekonomike janë mjaft të pakta. Mirëpo, ruhen të dhëna se në dekadën e tretë dhe të katërt të shekullit të 16-të, në zonën e Lecës punonin dy miniera, njëra prej të cilave quhej "Prlo" dhe me siguri ndodhej midis fshatrave të Lecës. dhe Stubla, në vendin e Vrellës. Emri i minierës së dytë, që ndoshta është vetëm “Lece”, nuk është identifikuar.^[91]

Nisur nga kjo, mund të supozohej, me shumë siguri, se puna në minierat e “Lecës” vazhdoi nën sundimin osman. Mungesa e të dhënave për këtë pikë, ka shumë të ngjarë, për një vëllim të vogël të prodhimit minerar.

Miniera e Leçes sot është miniera me përqindje më të lartë, dhe miniera më e madhe e arit në Evropë. Miroslav Bogi?evi?, pronar dhe drejtor i koncesionit Šabac Farmakom MB, tha se analizat kimike të koncentratit të plumbit nga miniera e Leçes treguan se ajo është, në fakt, miniera më e madhe e arit në Evropë.^[92]

Sipas Dusan Popoviç, mësues nga Leskovac, një çekiç bakri u gjet pranë një minierë në fshatin Lece të Medvegjës^[93]

Në Siarinë edhe sot e kësaj dite ekzistojnë themelet e kalasë së Siarinës, në pikën më të lartë të saj. Banorët vendor, këtë fortifikata e quajnë “Gradina”. Rrëzë Majes së Siarinës, në anën e fshatit Tupallës, ende ndodhen gjurmët e një miniere që është shfrytëzuar në kohën dardane e romake. Gjurmë të galerive të minierave hasen edhe ne fshatin Sfircë, në popull njihen edhe si “Birat e arit”. Po thuaj në të gjitha përroskat e fshatit Sfircë dhe në atë të Tupallës ka mjaftë shumë Samakovë (Skorie), që kanë mbetur pas përpunimit të xehes. Gjurmë të përpunimit të metaleve hasen edhe ne Gjylekreshtë dhe në fshatin Dukat^[94] Në fshatin Sfircë, mbi kështjellë është Kodra e Gropave, ku është bërë shkrirja e xeheve.^[95]

Gjurmë të shumta të shkrirjes së xeheve ka edhe  te Përroi të Manastirit në fshatin Dukat, Siarinë, Lece, në lagjen e Vllasës të fshatit Gërrbac etj.^[96]

Në këtë trevë mungojnë hulumtime të mirëfillta shkencore në fushën e arkeologjisë. Bazuar në hulumtimet arkeologjikë që i ka bërë Instituti arkeologjikë i Beogradit gjatë viteve të oara pas Luftës së Dytë Botërore, kuptojmë se Rajoni i Medvegjës është shumë i pasur me lokalitete arkeologjike. Përnjohjen e parë të terrenit në këtë rajon i ka parë profesori i Institutit të Beogradit Vujadin Ivaniševi?.^[97]

Gjatë përnjohjes së terrenit nga ekipi e hulumtuesve serbë, është identifikuar një kishë e vjetër paleo - kristiane e shekullit VI në fshatin Gazdare. Në këtë lokalitet janë zbuluar edhe një sasi e monedhave, por për llojin e monedhave, nuk kemi njohuri.

Në të majtë të rrugës Sijarinë-Medvegjë, është një kodrinë e vogël, që ka e pjerrtësi në të gjitha drejtimet përveç anës jug-perëndimore që lidhet me kodrinat tjera për rreth. Në këtë kodrinë ka gjurmë, të mure guri të ndërtuara pa llaç.^[98]

Në lokalitetin arkeologjik “Bublane”, që ndodhet në fshatin Arbanashka - Petrilje (Guri i Shqiptarëve), janë zbuluar figura dhe stoli prej bronzi e metale tjera. Gjatë livrimit të tokës në këtë lokalitet janë zbuluar një sasi e madhe e bizhuterive prej bronzi: dy rrathë, disa zbukurime pozitive nga të cilat tre fibula dhe një numër më të madh varëse rrethore, të gjitha janë dërguar në Muzeun e Leskocit.

Sipas arkeologeve, në këtë lokalitet janë zbuluar edhe karroca bronzi më të vogla, gjë që e bën gjetjen tejet interesante dhe të rëndësishme në studimin e epokës më të vjetër të hekurit në këtë rajon. Këto gjetje i përkasin periudhës së hekurit shekulli VII para erës sonë.^[99]

Në Mërkojë në një lartësi mbidetare prej 1054 m, është Quka e Mërkojës, të cilës edhe sot i vërehen muret rrethuese.^[100]

Po ashtu në Mërkojë pranë rrjedhës së ujit, gjatë gërmimeve të thella në lokalitetin Rrafshina (Livadhe), janë zbuluar mure masive të një vendbanimi. Sipas të dhënave që janë marrë nga banorët lokal, thuhet se në këtë livadh është zbuluar edhe një monedhe e arit e cila është dërguar në Muzeun e qytetit të Nishit. Në këtë lokalitet u zbuluan edhe disa gjetje prej hekuri dhe fragmente të qeramikës.^[101]

Në bregun e djathtë të Qukës së Dukatit janë zbuluar mbetjet e themeleve të një kishe, dhe pranë kësaj fortifikate gjenden skorie nga shkrirja e metaleve. Në fshatin Tupallë, në pronat e familjes Hajdini, në lokalitetin Fusha e Manastirit janë zbuluar gjetje arkeologjike të rastit, që dëshmojnë për një lokalitet të rëndësishëm arkeologjik, ndërsa përgjatë rrjedhës së ujit vërehen mbetje nga përpunimi i metaleve.

Gjurmë të eksploatimit të xeheve, vërehen edhe në rrethinën e Vrajës dhe në fshatrat e Bujanocit. Në lumenjtë që kalojnë pranë qytetit të Vrajës dhe rreth Kështjellës së Markut e cila ka një distancë me vrajën prej rreth 4,5 km, hasen gjurmë të përpunimit të metaleve.^[102]

Në fshatin Tërrnoc të Bujanocit, si lokalitet i rëndësishëm arkeologjik, që lidhet me aktivitetet minerare, vlen të përmendet Gradina. Në Gradinë të xeherorja janë hasur gjurmë të vendbanimit. Në këtë lokalitet është zbuluar edhe një kanal, i cili ka shërbyer për pastrimin e xeheve. Për pranin e saksonëve në minierat e Tërrnocit, dëshmojnë edhe toponimet “Bira e Nemcit”.^[103]

Gjurmë të skorieve hasen edhe në shumë fshatra tjera por vlen të veçohet edhe fshati Lluqan, te lokaliteti arkeologjik “Lisi i Hutit”, ku në vitin 1911 u zbuluan 220 monedha dhe dy Pitosa. Në këtë fshat janë evidentuar disa lokalitete arkeologjike, që dëshmojnë gjurmë të qytetërimit që nga koha e neolitit.^[104]

Siç shihet, bazuar në gjurmët e aktiviteteve minerare në kohëra më të largëta, pasuritë minerare të kësaj malësie janë potencial i madh i zhvillimit të industrisë minerare të vendit tonë, andaj kjo varet nga mundësitë e studimit dhe shfrytëzimit të këtyre resurseve nga një shoqëri me pushtet të fuqishëm, për të mirën e njerëzimit

Përfundim:

Përmes këtij studimi jam munduar që sadopak, duke u bazuar në burime të shkruara dhe me përvojën e gjatë të hulumtimeve në terren të ndriçoj gjurmët e zhvillimit të veprimtarive minerale, gjatë periudhave të ndryshme në malësinë e Galabit. Gjurmët e përpunimit të metaleve, që i hasim edhe sot, kanë mbetur si rezultat i shfrytëzimit të pasurive minerare, dhe përpunimit të metaleve që nga lashtësia.

Pozita gjeografike dhe pasuritë nëntokësore i kanë dhënë Malësisë së Galabit rëndësi dhe prioritet në rajon, si trevë me qytetërim të zhvilluar në lashtësi, antikitet e mesjetë.

Malësia e Galabit si regjion gjeografik, shtrihet në pjesën qendrore të Gadishullit Ilirik, dhe në pjesën qendrore dhe verilindore të Mbretërisë së Dardanisë.

Në përgjithësi terreni i këtij rajoni është kodrinor malor me lartësi mbidetare prej rreth 300 deri 12000m. Këto male vullkanike karakterizohen me rezerva të mëdha minerare të metaleve të çmuara, arit, argjendit, plumbit, zinkut, hekurit, manganit e minerale tjera të kërkuara në treg.

Këto pasuri nëntokësore, që nga kohët e lashta të zbulimit të metaleve, ishin degë bazë kryesore e zhvillimit ekonomik në Dardani, edhe pas periudhës romake, bizantine e mesjetare.

Bazuar në gjurmët e qytetërimit dhe përpunimit të metaleve mund të themi se Galabi ishte qendër e zhvillimit ekonomik dhe administrativ, në saje të mungesës së zbulimeve të hollësishme arkeologjike në terren, tash për tash mundë të mbeten çështje e studimit në të ardhmen.

Nga argumentet e ofruara në këtë punim shihet se Galabi, shtrihej thellë në mbretërinë dardane, prandaj në bazë të hulumtimeve të gjertanishme shkencore, shtrirjes gjeografike si rajon, rëndësisë si zonë e pasur me minerale, ekonomike, ushtarake dhe politike, konsideroj se pikërisht kjo trevë dikur ishte qendër e zhvillimit ekonomik, administrativ, politik dhe ushtarak në Mbretërinë e Dardanisë.

Burimet dhe Literatura:

Slobodan Dushani?,: Prosopografske beleške o rudarstvu u Gornjoj Meziji, Starinar, LVI/, Beograd, 2006

Zef Mirdita.: “Studime Dardane”, Prishtinë, 1979

Valbon Bytyqi, Regjioni Lindor i Kosovës, Vecoritë fiziko gjeografike, resurset natyrore dhe problemet gjeomjedisore, Prishtinë, 2017

Ilirët dhe Iliria te autorët antik”,  Prishtinë 1979

Fanula Papazoglu: “Srjednoballkanska Plemena u predrimsko doba”, Sarajevë 1969 Z

Edi Shukriu: “Arkivi i Kosovës”,  “Vjetari XXVII-XXVIII”, “Gradina e Gushicës dhe municipiumi Labutza”, Prishtinë 2002

Valter Shtylla, “Rrugët dhe urat e vjetra”, Tiranë, 1977

Vladimir P. Petrovi?,: Novi miljokaz na rimskom putu Naissus-Lissus, Starinar nr.56, Srpska akademija nauke umetnosti (SANU), Beograd, Balkanološki institute, Beograd, 2006

Emil Çershkov.: „Romakët në Kosovë dhe Municipiumi D.D. te Soçanica“, Prishtinë, 1973

Qazim Namani, “Punim i doktoratës”, ”Trashëgimia Kulturore dhe Historike e Kosovës gjatë shekujve XIX,XX,XXI”, Tiranë, 2016

Mita Rakic, Mita Rakic: “Iz Nove Serbije”, Leskoc 1987

Sabit Uka: Materiale nga sesioni shkencor i mbajtur në Prishtinë me 7-8 dhjetor 1989, Prishtinë 1990

Nikola ?olak, Ive Mazuran, “Janjevo”, Zagreb, 2000

Minir Dushi, “Xehetaria e Kosovës gjatë shekujve”, Dardania Sacra 1, Prishtinë, 1999

Wilian Hazlitt: The classical gazetter A. Dictionary of Ancient Geography, Sucrel and Profane, 1853

Carlo Troya, storia d Italia del medio Eva, di Carlo Troya, Volume 1, 1839

Troya, storia d Italia del medio Eva, di Carlo Troya, Volume 1, 1839

Dusan Maksimovic, Olgica Palamarevic, Markova kKale kod Vranje, Vranjski Glasnik, knjiga XX, Vranje 1987

M.S. Milojevic: Putopis dela Prave Stare Serbije, II Sveska, Bepgrad, 1871

Jovan Cvijic, Antropogeografski problem Ballkanskog poluostrava., LIV

Mita Rakic, Iz nove Serbije, Leskoc 1987

Mirko Bajrakrarovic; “Shkrirësit e Janjevës si vazhdues të xehetarisë së vjetër”, Buletini I

Muzeut të Kosovës XI, Prishtinë 1972

Emil Çershkov, Revista kulturore dhe shkencore “Përparimi”1-2, Prishtinë, 1964

Srpska Akademija Nauka i Umetnosti & Muzej u Pristini: Arheolosko blago Kosava I Metohije, Od neolita do ranog veka, Pjesa e II, Beograd, 1998

Gojko Kraljevic: “Glasnik Muzeja Kosova i Metohija”, Prishtinë, 1984

Edi Shukriu, Dardania Paraurbane, Studime arkeologjike të Kosovës e Dukagjinit, Pejë 1997

Edi Shukriu, “Kosova Antike”, Prishtinë, 2004

Minir Dushi, “Xehetaria e Kosovës gjatë shekujve”, Dardania Sakra 1, Prishtinë, 1999,

Jahja Drancolli, Raguzanët në Prishtinë gjatë shekujve XIV-XV, Vjetari nr. XVIII_XIX,

Arkivi i Kosovës, Prishtinë, 1984

Minir Dushi, A.SH.A.K., “Mineralet e Kosovës”, vëllimi i II, Prishtinë, 2009

Rasim Rexhepi, Seferi ndër shekuj – monografi, Gjilan 2005

Faik Sahiti, “Dorëshkrim”, “Monografia e Gjilanit”, Gjilan, 2011

Emilj ?erškov,“Romakët në Kosovë dhe municipiumi D.D. te Soçanica”, Prishtinë,1978

Hysen Këqiku, “Velia Glaua” , Gjilan, 2001

Minir Dushi, “Pasuritë minerare të Kosovës, Vëllimi I”, Prishtinë, 2009

Dobrosav Turovic, “Gornja Jablanica kroz istoriji”, Beograd, 2002

Ismail Muharremi, “Shqiptarët e Medvegjës nëpër shekuj”, Libri I, Prishtinë, 2010

Jovan Adami “Rrugët dhe objektet arkeologjike në Shqipëri”, Tiranë, 1983

Marica Maksimovi?,: Nalazi sa lokacije “Mali saborni hram” në Nish,, nga Libri “Nishi dhe Bizanti II”, Nish, 2004

Qazim Namani, Revista periodike “Dardania, Nr 1”,Instituti i Kosovës për Mbrojtjen e Monumenteve, Prishtinë, 2018

Nenad Radulovic, Gradoviu Prokopjevimdelima na teritoriji danasnje juzne Serbije, Leskovacki zbornikLIX, Nacionalni museum Leskovac, LIX, Leskovac, 2019

Nicolae Denonsusn, “Historia Dakia”, part 7-ch.XlI.10.I. “Elements of Barbarian  Language”.

????, ?????? (1984). ?????? ????. ????????.

Qazim Namani: Gazeta “Rrënjët - Le Radici” Anno 21, Numër 1, mars 2023, Romë, Itali

https://sr.wikipedia.org/sr/%D0%A0%D1%83%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA_%D0%9B%D0%B5%D1%86%D0%B5

https://www.blic.rs/biznis/rudnik-lece-najveci-evropski-rudnik-zlata/26lf656

www. To medvedjahttps://to medvedja.org.rs… Arheoloska nalazista

https://dergipark.org.tr/en/pub/jhf/issue/76477/1272211

https://jugpress.com/ko-je-bacio-oko-na-hisar-uz-podrsku-vlasti-kafance-na-hisaru-a-mozda-i-neki-stanovi-dom-za-stare/

https://www.blic.rs/biznis/rudnik-lece-najveci-evropski-rudnik-zlata/26lf656  Beta, 2015

Ukshin Zajmi, http://www.forumishqiptar.com/shoëthread.php?p=2132129

www. To medvedjahttps://to medvedja.org.rs… Arheoloska nalazista

Kadri Ferati, nga fshati Tupallë, intervista e zhvilluar në Prishtinë, më, 02. 04. 2018

Rada Tamindži? (5. 7. 2009.). „Blago u nedrima Hisara”. www.politika.rs/. Politika onlajn. Pristupljeno

Milica Ivanovi? (24. 6. 2010.). „Hisar, zaboravljen biser prirode”. blic.rs. Blic onlajn. Pristupljeno

Milica Ivanovi? (5. 2. 2008.). „Biseri sa juga Srbije”. blic.rs. Blic onlajn. Pristupljenohttps://jugpress.com/ko-je-bacio-oko-na-hisar-uz-podrsku-vlasti-kafance-na-hisaru-a-mozda-i-  neki-stanovi-dom-za-stare/

Rada Tamindži? (5. 7. 2009.). „Blago u nedrima Hisara”. www.politika.rs/. Politika onlajn. Pristupljeno.