Speciale
Prend Buzhala: Shën Jeronimi mbi shkatërrimet barbare në Iliri dhe përhapja e Krishtërimit në tokat ilire
E marte, 15.10.2024, 07:39 PM
SHËN JERONIMI MBI SHKATËRRIMET BARBARE NË ILIRI
DHE
PËRHAPJA E KRISHTERIMIT NË TOKAT ILIRE
Nga
Prend BUZHALA
Meqenëse
data 30 shtator e vitit 420 mbas Epokës së Re, shënon datën e vdekjes së Shën
Jeronimit ilir, e cila datë SOT në botë shënohet si ditë e bibliotekave,
përkthyesve dhe librarëve, këtu po japim pak
dëshmi të tij mbi ilirët.
Figura
e Shën Jeronimit është jashtëzakonisht e rëndësishme për kulturën dhe historinë
e krishterimit, si dhe për formimin e identitetit kulturor të popujve
evropianë, përfshirë shqiptarët. Jeronimi, i njohur edhe si Euseb Sofron
Jeronimi, lindi rreth vitit 340 dhe vdiq në vitin 420. Ai është veçanërisht i
njohur për përkthimin e Biblës nga hebraishtja dhe greqishtja e vjetër në
latinisht, një akt që ndihmoi në përhapjen e krishterimit në Evropë dhe e bëri
Biblën më të aksesueshme për njerëzit e zakonshëm.
1. Roli i Shën Jeronimit në dokumentimin e
historisë së Ilirisë
Ai
ishte dëshmitar i depërtimit të popujve barbarë në Panoni e në Dalmaci, të
cilit u kishin shkaktuar ilirëve dhe romakëve vuajtje të mëdha dhe u sollën
atyre shkatërrime të pafund (shekujt II e III). Në njëren nga “Epistolat” e
tij, ai bën një përshkrim tronditës të atyre ngjarjeve...
Në
veprën e tij ai jep jo pak dëshmi për ilirët, për pushtimet e tokave ilire nga
Perandoria Romake. Dihet, se shumë vise ilire të urbanizuara, u romanizuan; në
ato qendra flitej dhe shkruhej gjuha latine. Ndërkaq, siç na dëshmon edhe vetë
Shën Jeronimi, jeta ishte krejt ndryshe në viset larg qendrave të urbanizuara.
Ndonëse nën presionin e madh të akulturimit (siç saktëson A. Stipçeviq) 1),
ilirët vazhduan të flasin gjuhën e tyre popullore, t’i respektojnë hyjnitë e
veta, t’i varrosin të vdekurit në mënyrën e tyre tradicionale, ta ruanin
veshjen e tyre dhe fëmijët e tyre t’i pagëzonin me emra ilirë. Në shkrimin e
tij “Komente për Isaia-n” Shën Jeronimi dëshmon për përdorimin e gjuhës ilire
tek populli i tij. Ai ishte dëshmitar i depërtimit të popujve barbarë në Panoni
e në Dalmaci, të cilit u kishin shkaktuar ilirëve dhe romakëve vuajtje të mëdha
dhe u sollën atyre shkatërrime të pafund (shekujt II e III). Në njërën nga
“Epistolat” e tij, ai bën një përshkrim tronditës të atyre ngjarjeve:
“Më
rrëqethet shtati, kur mendoj të tregoj për shkatërrimet në kohën tonë…goti,
sarmati, kuadi, alani, huni, vandalët dhe markomanët shkretëtërojnë, plaçkisin
dhe grabisin Sktythinë, Maqedoninë, Dardaninë, Dakinë, Thesalinë, Ahenë,
Epirin, Dalmatinë dhe gjithë Panoninë. Sa gra fisnike, sa virgjëresha kushtuar
zotit, sa njerëz të lirë dhe fisnikë u dhunuan në këto luftëra! U morën robër
peshkopë, u vranë presbyterë dhe shërbyes të tjerë të ndryshëm të kishës. U shkatërruan
kishat. Pranë altareve të Krishtit u vendosën kuajt si në grazhd. Kockat e
martirëve u nxorën nga varret. Kudo zi, kudo tmerr dhe hija e madhe e vdekjes.”
Këso
dëshmish ai jep edhe në veprat “Libër komentesh për profetin Sofron” dhe në
“Kronikat botërore”. Në shkrimet e tij ai flet për përhapjen e krishterimit në
tokat ilire, krahas njoftimeve “me karakter gjeografik e administrativ”. 2)
Këso
dëshmish ai jep edhe në veprat “Libër komentesh për profetin Sofron” dhe në
“Kronikat botërore”. Në shkrimet e tij
ai flet për përhapjen e krishterimit në tokat ilire, krahas njoftimeve “me
karakter gjeografik e administrativ”.
Duke
pasur parasysh disa nga dëshmitë e theksuara më lart, nga njëra anë, si dhe
shkrimet e shumta, gjithnjë me të drejtën e patjetërsueshme të historianëve e
të linguistëve shqiptarë e të huaj që të shkruajnë për historinë e popullit
tonë që nga kohët e mugëta të njerëzimit; që të flasin për raportet e për
vazhdimësinë në mes të ilirishtes e të shqipes në planin gjuhësor; atëherë kjo e
drejtë nuk duhet të jetë e tjetërsuar as për studiuesit e letërsisë as për
historianët e letërsisë shqipe. Nga ky prizëm, po shtohen zërat që thonë se një
histori e letërsisë shqipe duhet të shkruhet, duke u nisur nga literatura e
epokës ilire. Jo vetëm emrat e Shën Jeronimit, apo të Shën Niketës, apo të
Justinianit, Epikadit e Enius-it, po edhe teatrot e antikës ilire, mitologjia
ilire, mbishkrimet greqisht e latinisht në tokat ilire, poezia epitymbike e
asaj kohe, si dhe autorët ilirë që shkruanin latinisht e greqisht në ato kohë;
do të përbënin kapituj të kësaj letërsie. Kush ishte Euzebi nga Cezareja, një i
afërt i Konstanitinit të Madh?
Shën
Jeronimi, si një figurë e madhe e krishterimit dhe një dijetar i epërm i
shekullit të IV, është dëshmitar i drejtpërdrejtë i shkatërrimeve barbare në
trojet ilire dhe romake gjatë periudhave të trazirave të mëdha që prekën
Perandorinë Romake. Përmes letrave dhe veprave të tij, ai ka ofruar një
përshkrim të detajuar dhe emocional të tmerrit dhe vuajtjeve që sollën këto
sulme. Në një prej "Epistolave" të tij, ai përmend shkatërrimet e
popujve barbarë si gotët, vandalët, hunët dhe të tjerë që depërtuan në Panoni,
Dalmaci dhe rajone të tjera ilire, duke shkaktuar fatkeqësi të mëdha për
popullsinë e atjeshme.
Jeronimi
është një nga burimet më të rëndësishme për të kuptuar periudhën e trazirave të
mëdha në trojet ilire gjatë depërtimeve barbare. Përshkrimet e tij historike
janë një dëshmi e çmuar për arkeologët, historianët dhe studiuesit që kërkojnë
të rindërtojnë periudhën e shekullit IV dhe V. Duke qenë me origjinë nga këto
troje, dëshmitë e tij janë të një rëndësie të veçantë për të kuptuar jetën dhe
vështirësitë e ilirëve në kohën e tij.
Në
këtë përshkrim, Jeronimi nuk flet vetëm për pasojat e plaçkitjes dhe
shkatërrimit të infrastrukturës dhe qytetërimit romak në këto rajone, por edhe
për dhimbjen shpirtërore të përhapur përmes dhunës ndaj grave dhe klerit të
krishterë. Shkatërrimi i kishave dhe altarëve, bashkë me zhvendosjen e trupave
të martirëve, e thekson qartazi ndjenjën e Jeronimit për sakrilegjin dhe
çnderimin e shenjtërisë së Kishës.
Jeronimi,
përmes veprave të tij si “Libër komentarësh për profetin Sofron” dhe “Kronikat
botërore”, jep gjithashtu informacion për përhapjen e krishterimit në trojet
ilire. Ai përmendte ngjarje që përfshinin shkatërrimin e infrastrukturës së
kishave dhe institucioneve fetare, që dëshmon jo vetëm për kërcënimin ushtarak,
por edhe për përpjekjen për të ndalur përhapjen e fesë së krishterë në këto
rajone.
Në
përshkrimet e tij, Jeronimi përfshin edhe njoftime me karakter gjeografik dhe
administrativ për trojet ilire, duke treguar se ishte i vetëdijshëm për
rëndësinë strategjike dhe kulturore të këtyre territoreve brenda Perandorisë
Romake.
Si
një figurë e shkolluar dhe me rrënjë ilire, Jeronimi është një nga dëshmitarët
më të rëndësishëm të ngjarjeve të trazirave në këto territore. Ai jo vetëm që
ofroi një pamje historike të detajuar të shkatërrimeve të mëdha, por ndihmoi
edhe në regjistrimin e përhapjes së krishterimit në rajonin ilir, duke u bërë
kështu një burim i rëndësishëm për historinë dhe kulturën e këtyre tokave gjatë
shekujve të IV dhe V.
Jeronimi
jo vetëm që ndihmoi në dokumentimin e ngjarjeve historike, por kontribuoi edhe
në mbrojtjen e traditës së krishterë në mes të shkatërrimeve që kërcënonin
stabilitetin dhe të ardhmen e komuniteteve të krishtera në rajon.
Shën
Jeronimi, si një figurë e thellë intelektuale dhe fetare me origjinë ilire,
pati një ndikim të jashtëzakonshëm jo vetëm në përkthimin dhe përhapjen e
Biblës (nëpërmjet Vulgatës), por edhe në dokumentimin e ngjarjeve të dhimbshme
që shkatërruan trojet ilire dhe mbarë Perandorinë Romake gjatë depërtimeve të
popujve barbarë.
Në
dëshmitë e tij, Jeronimi përshkruan barbarët si shkatërrues jo vetëm të tokave
dhe qyteteve, por edhe të kulturës dhe besimit të krishterë, gjë që për të
ishte një plagë e thellë. Shkatërrimi i kishave dhe dëmtimi i institucioneve
fetare, si dhe dhuna ndaj klerit dhe besimtarëve, pasqyronin jo vetëm një
humbje fizike, por edhe shpirtërore për rajonet e krishtera si Iliria, Dalmacia
dhe Panonia. Hordhitë barbare të gotëve, vandalëve, hunëve dhe të tjerëve jo
vetëm që grabitën dhe dogjën, por prekën thellë moralin dhe identitetin e
popujve të krishterë të këtyre trojeve.
2. Përhapja e
krishterimit në Tokat Ilire
Me
gjithë vuajtjet dhe shkatërrimet, dëshmitë e Jeronimit në veprat e tij tregojnë
se krishterimi vazhdoi të përhapej në Iliri, me përpjekje të shumta për të ndërtuar
dhe rindërtuar komunitetet e krishtera dhe për të ruajtur traditat fetare. Ai
jep njoftime me karakter gjeografik dhe administrativ për këto rajone, duke
treguar se kisha në këto vende nuk u dorëzua lehtë, por vazhdoi të ruajë
identitetin dhe besimin.
Ndërkohë
që ilirët vuajtën nën kërcënimin barbar, krishterimi shërbeu si një forcë
shpirtërore e qëndrueshme për të mbijetuar përballë shkatërrimit. Shën
Jeronimi, përmes komenteve dhe letrave të tij, përshkroi vuajtjet e këtyre
rajoneve me dhimbje të thellë dhe qartësi historike. Ai arriti të jetë një zë
moral dhe historik për të mbrojtur vlerat e krishtera në këtë kohë të errët të
historisë së Evropës.
Shën
Jeronimi ndikoi thellë në Iliri dhe rajonet përreth përmes veprave të tij,
veçanërisht në kontekstin e krishtërimit, kulturës dhe historisë. Në veprat e
tij, Shën Jeronimi bën përmendje të qarta të situatës në Iliri dhe përpjekjeve
për të ruajtur besimin dhe identitetin e krishterë. Ai dokumenton rëndësinë e
kishave dhe komuniteteve të krishtera si baza për shpëtim dhe mbështetje
shpirtërore. Ai gjithashtu thekson përhapjen e besimit në këto territore si një
forcë që ndihmon në unifikimin e popujve dhe në krijimin e një identiteti të
përbashkët. Përveç Shën Jeronimit, ka edhe burime të tjera historike që
tregojnë për përhapjen e krishterimit në Iliri. Veprat e historianëve të tjerë,
si Eusebius i Cezareas, ofrojnë informacione të çmuara për qëndrueshmërinë e
komuniteteve të krishtera në këtë rajon. Arkeologjia gjithashtu ka zbuluar
kishat e vjetra dhe objekte të tjera që dëshmojnë për praninë e krishterimit
dhe traditave fetare të hershme.
3. Ilirët, popull
biblik:
dëshmia e Shën Palit mbi
ungjillëzimin e trojeve ilire
Shën
Pali, një nga apostujt më të njohur të krishterimit, luajti një rol të
rëndësishëm në përhapjen e Ungjillit në trojet ilire. Ai e thekson këtë
përpjekje në letrën e tij drejtuar romakëve, ku shprehet se ka përhapur
Ungjillin në vende ku emri i Krishtit nuk ishte njohur. Dëshmia e tij është e
rëndësishme për të kuptuar se si krishterimi u përhap në Iliri, dhe se cila
ishte natyra e këtij procesi.
Kësisoj,
ku ky fakt përmendet në Bibël, në Besëlidhjen e Re, ilirët nderohen me
përmendjen e tyre si. Shën Pali nënvizon se ungjillëzimi i ilirëve ndodhi pas
ngjarjeve të rëndësishme në Jeruzalem. Ai shprehet se ka pasur përpjekje për të
shpallur Ungjillin aty ku emri i Krishtit nuk ishte njohur, duke ndjekur
parimin e tij të mos ndërtuar mbi themelet e tjerëve. Ky qasje tregon një
strategji të menduar për të arritur atje ku kishte nevojë për dritën e
Ungjillit.
Për
pranimin e krishterimi nga ilirët, Shën Pali thekson se ilirët e pranuan
besimin në Krisht si Zotin e vetëm, duke hequr dorë nga zotat e tyre paganë.
Kjo është një dëshmi e fuqishme për transformimin shpirtëror që ndodhi në këtë
rajon dhe për angazhimin e ilirëve në besimin e ri. apostull vëren se romakët,
në fakt, ishin ata që ndihmuan në persekutimin e krishterëve dhe e ndalonin
përhapjen e krishterimit përmes ligjeve të tyre. Kjo tregon një kontrast të
fortë midis asaj që disa pretendojnë, se romakët kishin sjellë krishterimin,
dhe realitetit të përhapjes së tij përmes martirizimit dhe përpjekjeve të
individëve të guximshëm si Shën Pali. Në Letrën drejtuar Romakëve shkruan:
“Kështu, që prej Jerusalemit e për qark në Iliri e kam përhapur Ungjillin e
Krishtit” (15, 19). Dëshmia e Shën
Palit mbi ungjillëzimin e trojeve ilire është një dëshmi e qartë e
transformimit të besimeve dhe praktikave fetare në këtë rajon. Ai thekson rolin
e tij dhe të të tjerëve në përhapjen e Ungjillit në vende ku emri i Krishtit
nuk ishte njohur dhe inkurajon një vlerësim më të thellë të historisë së
krishterimit në Iliri, përveç kontributit të romakëve. Kjo dëshmi është një
kujtesë e rëndësishme për trashëgiminë shpirtërore të popullit ilir dhe për
përkushtimin e tyre ndaj besimit të ri. Së fundmi, është edhe nnjë ilir tjetër,
pas afro tre shekujsh, që ndihmon dhe e legjitimon përhapjen e krishterimit me
siç është Konstantinit Madh dardan, një perandor i Perandorisë romake, që
sundoi nga vitet 306 deri në 337, që uj konvertua nga paganizmi në krishterim
dhe që e pranoi dhe e legjitimoi krishterimin, duke i dhënë kështu një impuls
të rëndësishëm për përhapjen e tij në të gjitha trojet romake, duke përfshirë
Ilirin.
Meqenëse
për tre shekuj rresht, ç’çrej se u shfaq krishterimi e deri me ardhjen e
Konstantinit të Madh, Perandoria romake
i përndiqte e eprsekutointe të krishterët, kjo është DËSHMIA MË E SAKTË se
krishterimi nuk u mor me dhunë, por u
përndoq nga dhuiha romake për ata tre shekuj. Dëshmi janë martirët ilirë.
Dëshmia
e Shën Palit mbi ungjillizimin e trojeve ilire është një aspekt i rëndësishëm i
historisë së krishterimit, duke e theksuar rolin aktiv të apostujve në
përhapjen e fesë në zona ku emri i Krishtit ende nuk ishte njohur. Shën Pali,
në letrën e tij drejtuar romakëve, pohon se ai kishte përhapur Ungjillin
"nga Jerusalemi për në Iliri," një dëshmi e qartë e përpjekjeve të
tij për të sjellë dritën e besimit të ri.
Transformimi
i besimeve shpirtërore të ilirëve dhe pranimi i krishterimit si fe e vetme,
përbën një moment të rëndësishëm në historinë ilire-arbërore. Një detaj i
rëndësishëm është se, ndonëse romakët paraqiten si bartës të krishterimit,
realiteti ishte ndryshe; ata ishin shpesh në anën e përndjekjes së besimtarëve.
Kjo nënkupton se krishterimi nuk ishte një proces i imponuar, por një
transformim organik që erdhi si rezultat i dëshmive dhe sakrificave të
individëve si Shën Pali.
Martirët
ilirë, si Shën Flori e Shën Lauri, përfaqësojnë këtë qëndresë dhe besnikëri
ndaj fesë, duke bërë të mundur që historia e krishterimit në Iliri të jetë e
mbushur me figura të shquara që sakrifikuan jetën për besimin e tyre. Këto
figura, përveçse simbolizojnë qëndresën, na ofrojnë një pasqyrë të rëndësishme
mbi mënyrën se si besimi u ngul në këtë rajon.
4. Kush ishin martirët
ilirë dhe kush persekutorët e tyre?
Martirët
ilirë ishin besimtarë që u shquan në rajonet e Ilirisë e që përjetuan
persekutime dhe vuajtje për shkak të besimit të tyre në krishterim, duke u bërë kështu simbol i qëndresës dhe
besnikërisë ndaj fesë. Disa nga martirët më të njohur të Ilirisë janë:
Shën
Flori e Shën Lauri, shëln maksimi, shpën Porkuli etj. Ndër ta është Papa
Eleuterio ose Shën Eleuteri papë prej Nikopolit të Epirit (Preveza, në jug të
Çamërisë; 175-189) martir që mban fronin papnor në vitet 171-185, krse festa e
tij është më 26 maj.
Frrok
Kristaj shkruan: “Se ilirët nuk pranuan krishterimin me dhunë e argumentojnë
përndjekjet që ua bënë romakët ilirëve të krishterë. Në fakt, kur ilirët
pagëzoheshin në krishterim, Roma këtë jo vetëm që nuk e pranonte, por edhe e
injoronte duke e trajtuar atë si sekt hebraese. Përndjekjet e para ndodhën në
kohën e perandorit Neron (54-68), që ishte sundimtar i tmerrshëm, i cili e
dogji Romën (64), ndërsa fajin ua la atyre që kishin filluar të pagëzoheshin në
krishterim... Martirë të tillë këto troje etnike kanë dhënë shumë, si Shën
Eleutheriusin, papë, pastaj Shën Jeronimin (Xhera), Shën Astin, Agrikolen,
Luanin, Niketë Dardanin, Prenën, Anthin, Therinin, Kuirinin, Irineun, Dankatin,
Martinin, Venancin, Lulin, Miroshin, Fran Durrësakun, Gjergj Albanin, Dhimitër
Tericianin, Mikel Albanin, Pjetrin e Vlorës, Angjelilen e Shqipërisë, Gjon
Rrobaqepësin, Pjetër Bardhin, Gjergj Jubanin, Gjergj Sumën, Dhimitër Vlorën,
Emilianin, Adronikun, Apolinin, Izacin, Kodratin, Martin Albanin e shumë e
shumë të tjerë...”
Edmond
Malaj (në studimin e tij “TË DHËNA MBI KRISHTERIMIN NË TROJET ILIRO-SHQIPTARE
PARA DHE PAS EDIKTIT TË MILANOS (VITI 313 (Me përqendrim tek martirologjia)” ë
revistln “Studime hisorike” 2014 (nr. 3-4), Tiranë, 2015) 3), dëshmon m e shu
më fakte: “Historia e krishterimit në Iliri është e mbushur me martirë,...
Martirët e krishterë në Iliri janë të shumtë. Historiani jezuit Atë Marcin
Czermihski SJ flet edhe për martirizime në masë brenda koloseut të stilit romak
(është fjala këtu për amfiteatrin) në Durrës që bëheshin pre e kafshëve të
egra. Albanologu i famshëm italian At
Zef Valentini SJ (Giuseppe Valentini), në një studim të tijin me titull: “Vargu
i lumnueshëm i fatosave iliro-shqiptarë’'13 jep një listë të përbërë prej
dhjetëra e dhjetëra emrash dëshmorësh dhe të shenjtëruarish të krishterë, të
shoqëruar me të dhëna për shumë prej tyre, porse këto figura i përkasin të
gjithë trojeve ilire në përgjithësi. Kështu unë do të kufizohem vetëm në ato
troje ku jeton sot populli shqiptar.
Martirët
ilirë janë dëshmitarë të guximshëm të përkushtimit ndaj fesë së re. Disa nga
martirët më të njohur nga Iliria përfshijnë Shën Florin, Shën Laurin, Shën
Maksimin dhe të tjerë. Një nga figurat më të hershme martire ishte Danaksi nga
Vlora, i cili sipas legjendave, ra martir për shkak të refuzimit për të bërë
flijime perëndive pagane romake. Studime të ndryshme, përfshirë ato të Edmond
Malajt dhe At Zef Valentinit, kanë sjellë dëshmi të pasura për martirët e krishterë
të Ilirisë dhe përjetimet e tyre në periudha persekutimi. Këto figura martirësh
mbeten simbole të qëndresës dhe përkushtimit të plotë ndaj besimit të
krishterë, duke e lidhur ngushtë historinë fetare të rajonit me përpjekjet për
të ruajtur identitetin shpirtëror nën kushtet më të vështira. Ky kontribut
historik i Palit dhe martirëve ilirë shënon fillimin e një tradite të thellë të
krishterimit në rajon, duke e lidhur Ilirinë ngushtë me trashëgiminë
shpirtërore të besimit të krishterë.
Një
aspekt tjetër i rëndësishëm i këtij shkrimi të Edmond Malajt e të tjerëve, është përshkrimi i persekutimeve të të
krishterëve në Iliri. Pavarësisht nga përhapja e krishterimit dhe përkushtimi i
shumë ilirëve ndaj besimit të ri, Perandoria Romake për tre shekuj i persekutoi
të krishterët. Kjo periudhë e persekutimeve dëshmon për fuqinë dhe qëndresën e
besimtarëve të hershëm të krishterë në Iliri.
Malaj
më tutje thorë: “Si martirin e parë të krishterë në trojet ilire mund të
përmendim këtu Danaksin nga Vlora, i cili ka jetuar dhe ka vdekur në shekullin
e parë. Ai ishte prift i krishterë dhe ra martir në përpjekje për të shpëtuar
enët e shenjta sakrale nga plaçkitësit.
Sipas një legjende tjetër ai nuk pranoi që f i bënte flijim perëndisë
pagane latine Bakus (gr. Aiovuooç), dhe për këtë iu pre koka. ' Z. Valentini i
bashkon të dyja variantet në një të vetme. Ai shkruan që Danaksi, “i ngrehun
rshanë prej të pafeve para Iterit të Dionizit, hyjit të venës, për ti bamun
fli, s ’ deshi të dëftonte se ku i mbante enët e shenjta të Kishës, as të kapte
kupën e venës së përlyeme të Dionyzit. lu turrën ushtarët pagaj me shpata e
dëshmori ra vdekun mbiishë me varre e me krye të këputun. ” Nuk dimë as datën e saktë të lindjes dhe as
datën e plotë të martirizimit e cila nga Farlati jepet më 16 janar, pa vit, por
jemi të mendimit se i përkiste shekullit të parë të erës së krishterë. Fillimet
e para të dokumentuara të persekutimit të krishterëve i kemi në vitin 64 të
shek. I, nën Perandorin Neron, i cili i akuzoi të krishterët për shkak të
zjarrvënieve të presupozuara, edhe si kriminelë, dhe u bë kështu persekutori i
parë sistematik i të krishterëvef Gjatë sundimit të këtij perandori nuk kemi të
dhëna rreth persekutimeve që mund të kenë ndodhur në trojet ilire. Persckutime
të tjera të një natyre lokale përjetuan
të
krishterët edhe në kohën e Domitianit (81-96), dhe këto persekutime lidhen veçanërisht me
ata persona në Azinë e Vogël, sidomos në Efesus, të cilët nuk pranonin të
adhuronin kultin perandorak, që në atë kohë kishte marrë një rëndësi të
veçantë. Këto persekutime nuk kishin
akoma as mbështetje ligjore dhe as dekrete kundër të krishterëve. Gjatë kësaj
kohe nuk kemi të dhëna në lidhje me persekutime ndaj të krishterëve në
Iliri.”
Martirët
ilirë janë përshkruar si heronj shpirtërorë, figura që qëndruan përballë
persekutimit dhe dhunës me guxim dhe devotshmëri të pashoqe. Dëshmia e tyre
është një tregues i madh i vendosmërisë së tyre për të ruajtur besimin, edhe në
kushtet më të vështira. Këtu përmenden disa martirë të njohur, si Shën Flori
dhe Shën Lauri, të cilët përjetuan tortura dhe vdekje për shkak të përkushtimit
të tyre ndaj Krishtit. Përmendet gjithashtu martiri i hershëm Danaksi nga
Vlora, i cili refuzoi të adhuronte perënditë pagane dhe për këtë arsye u
ekzekutua. Persekutimet e martirëve ilirë janë thelbësore për të kuptuar
rëndësinë e tyre në historinë shpirtërore të Ilirisë. Në një kohë kur
Perandoria Romake bënte përpjekje sistematike për të zhdukur krishterimin, këta
martirë e mbajtën gjallë dritën e besimit, duke e kthyer Ilirinë në një rajon
të fuqishëm të përkushtimit ndaj fesë së krishterë. Kjo qëndresë vazhdoi deri
në periudhën e Ediktit të Milanos në vitin 313, kur Konstantini i Madh, një
ilir nga Dardania, e legalizoi krishterimin dhe ndaloi përndjekjet.
Përveç
martirëve që përmenden në shkrimin tuaj (si Shën Flori, Shën Lauri dhe Shën
Danaksi), ka shumë martirë të tjerë nga rajonet ilire që dhanë jetën për
krishterimin gjatë periudhës së persekutimeve romake. Disa prej tyre janë të
njohur në histori dhe traditë fetare si figura të rëndësishme të krishterimit
të hershëm. Më poshtë janë disa nga martirët më të njohur ilirë:
Shën
Asti ishte peshkop i Durrësit (Dyrrahut) në shekullin e II-të. Ai u martirizua
gjatë persekutimit të perandorit Trajan (98-117 pas Krishtit), pasi refuzoi të
flijonte për perënditë pagane. Sipas legjendave, Asti u torturua dhe u kryqëzua
për shkak të besimit të tij. Emri i tij është ruajtur në traditën fetare si një
figurë e rëndësishme e krishterimit të hershëm në Shqipëri. Shën Eleuteri, një
tjetër ipeshkv i Durrësit, u martirizua gjatë sundimit të perandorit Hadrian
(117-138 pas Krishtit). Sipas hagjiografisë, Eleuteri përhapte mesazhin e
krishterë në Iliri dhe u vra për këtë shkak, duke u bërë një simbol i guximit
dhe besimit të pathyeshëm. Ai është njohur gjithashtu në traditën kishtare si
një nga figurat kyçe që ndihmoi në përhapjen e krishterimit në rajon. Shën
Maximiani, Shën Dada dhe Shën Quirini janë disa nga martirët ilirë që ranë gjatë
persekutimeve të mëdha të krishterëve në shekullin e III-të dhe të IV-të. Ata u
martirizuan për besimin e tyre të palëkundur në Krishtin dhe refuzimin për të
adhuruar perënditë pagane romake. Shën Donati është një tjetër martir ilir nga
Nikopoli (sot në Greqi, por në rajonin e Ilirisë në atë kohë), i cili u
martirizua për shkak të refuzimit për t'u përkulur para perëndive të Romës. Ai
njihet si një mbrojtës i fuqishëm i besimtarëve dhe është nderuar në traditën
kishtare. Martirët ilirë përfaqësojnë një trashëgimi të fuqishme shpirtërore
dhe një histori të gjatë të përpjekjeve të hershme për të ruajtur dhe përhapur
krishterimin në Iliri. Qëndresa e tyre përballë persekutimeve tregon një
përkushtim të thellë dhe të palëkundur ndaj besimit të ri, duke i bërë ata
figura të rëndësishme në historinë e krishterimit në Evropën Juglindore. Ky
numër i madh martirësh është një dëshmi e fuqisë dhe qëndrueshmërisë së
popullit ilir ndaj vështirësive dhe përndjekjeve, duke u bërë kështu një burim
frymëzimi për besimtarët e krishterë.
Përndjekësit
kryesorë të të krishterëve në rajonet ilire, dhe më gjerë në gjithë Perandorinë
Romake, ishin perandorët romakë dhe autoritetet lokale që zbatonin ligjet e
persekutimit ndaj të krishterëve. Këto persekutime ishin të motivuara nga disa
arsye: për mosbindjen e të krishterëve
ndaj kultit të perandorit dhe përplasjet e tyre me praktikat pagane romake.
Perandori
Neron (54-68 pas Krishtit) ishte persekutori i parë i njohur i të krishterëve
në Perandorinë Romake. Ai i akuzoi ata për zjarrvënien e Romës në vitin 64 pas
Krishtit dhe nisi një persekutim brutal kundër tyre, i cili përfshinte tortura
dhe ekzekutime publike. Edhe pse të dhënat për përndjekje në Iliri gjatë kësaj
kohe janë të pakta, ndikimi i persekutimeve të tij u ndie në të gjithë
perandorinë. Perandori Domitian (81-96 pas Krishtit) ishte një tjetër perandor
romak që persekutoi të krishterët, veçanërisht në provincat lindore të
perandorisë. Domitian u përpoq të forconte kultin perandorak, duke kërkuar që
të gjithë nënshtetasit e tij të adhuronin perandorin si një figurë hyjnore, gjë
që të krishterët refuzuan ta bënin. Edhe pse nuk ka shumë prova të
drejtpërdrejta për persekutime të krishterëve në Iliri gjatë sundimit të tij,
autoritetet lokale shpesh ndiqnin urdhrat perandorakë në këtë drejtim.
Perandori Trajan (98-117 pas Krishtit) njihet për një qëndrim të moderuar ndaj
të krishterëve, por persekutimi i tyre u bë gjithsesi i përhapur në kohën e
tij, veçanërisht përmes prokurorëve dhe guvernatorëve lokalë. Në Iliri, siç përmendet
edhe më lart, Shën Asti, peshkopi i Durrësit, u martirizua gjatë sundimit të
Trajanit. Trajani vendosi që krishterët duhej ndëshkuar nëse refuzonin të
mohonin fenë e tyre, duke i detyruar të përballeshin me tortura dhe ekzekutime
nëse nuk i bindeshin ligjit.
Perandori
Decius (249-251 pas Krishtit) ishte një nga persekutorët më të ashpër të të
krishterëve. Ai shpalli një dekret që kërkonte nga të gjithë qytetarët e
perandorisë të flijonin për perënditë pagane dhe të merrnin një dëshmi për këtë
akt (libellum). Të krishterët që refuzonin të bënin flijime për perënditë
pagane, u torturuan dhe u ekzekutuan. Persekutimi i tij ishte një nga më të
organizuarit dhe përfshiu një masë të madhe të popullsisë krishtere, përfshirë
edhe ata në Iliri.
Perandori
Valeriani (253-260 pas Krishtit) vazhdoi politikën e persekutimit ndaj të
krishterëve, duke urdhëruar ekzekutimin e udhëheqësve të krishterë dhe
konfiskimin e pronave të kishave. Udhëheqësit fetarë, si ipeshkvijtë dhe
priftërinjtë, ishin në shënjestër kryesore gjatë sundimit të tij. Martirizimet
në masë gjatë kësaj periudhe u përhapën në të gjitha provincat e perandorisë,
duke përfshirë edhe Ilirinë.
Perandori
Diokleciani (284-305 pas Krishtit) , edhe ky një dalmat, ishte perandori që
drejtoi përndjekjen më të madhe dhe më brutale të të krishterëve në histori, të
njohur si "Persekutimi i Madh" (303-311 pas Krishtit). Diokleciani
nxori një sërë dekretësh që synonin shkatërrimin e krishterimit. Ai urdhëroi
shkatërrimin e kishave, djegien e librave të shenjtë dhe ndalimin e adhurimeve
të krishtera. Ata që refuzonin t'i përuleshin urdhrave të tij përballeshin me
tortura të rënda dhe ekzekutime publike. Në Iliri, persekutimi i Dioklecianit
preku shumë martirë, përfshirë Durrësin, ku martirët u hodhën në arenat romake
për t'u shqyer nga kafshët e egra.
Perandori
Maksimiani (285-305 pas Krishtit), bashkëperandori i Dioklecianit në perëndim,
ishte gjithashtu një përndjekës i ashpër i të krishterëve. Ai zbatonte urdhrat
e Dioklecianit në perëndim të perandorisë dhe autoritetet e tij lokale ndiqnin
të njëjtën politikë të dhunës ndaj të krishterëve, përfshirë edhe ato që
përfshinin territoret ilire.
Perandori
Galeri (305-311 pas Krishtit), perandor
nga Iliria, vazhdoi përndjekjen e krishterëve pas abdikimit të Dioklecianit. Ai
ishte veçanërisht armiqësor ndaj të krishterëve dhe e zgjeroi persekutimin e
tyre në rajonet lindore dhe jugore të perandorisë. Vetëm pak para vdekjes së
tij, në vitin 311, Galeri nxori një dekret që ndalonte persekutimin e
krishterëve, duke i lejuar ata të adhuronin në mënyrë të lirë.
Përveç
perandorëve, autoritetet lokale romake në provincat ilire ishin zbatuesit
kryesorë të ligjeve kundër të krishterëve. Guvernatorët dhe prokurorët në
Durrës, Scodra (Shkodër), Sirmium, dhe qytete të tjera ilire shpesh urdhëronin
torturat dhe ekzekutimet e krishterëve nëse ata refuzonin të mohonin besimin e
tyre.
Perandorët
romakë dhe autoritetet lokale ishin përndjekësit kryesorë të të krishterëve në
rajonet ilire gjatë shekujve të parë të erës sonë. Persekutimet kundër të
krishterëve ishin brutale dhe sistematike, veçanërisht gjatë sundimit të
perandorëve si Neron, Decius, Dioklecian, dhe Maksimiani. Megjithatë, përkundër
këtyre persekutimeve të ashpra, të krishterët në Iliri mbijetuan dhe shpesh
përjetuan martirizim, duke kontribuar në përhapjen e fesë së re në këtë rajon.
Dëshmia
e Shën Palit dhe martirët ilirë përbëjnë një themel të rëndësishëm për të
kuptuar procesin e ungjillizimit në trojet ilire. Shën Pali, si apostulli i
pagëzuar nga Krishti, nuk vetëm që shpalli Ungjillin, por gjithashtu krijoi një
rrjet besimtarësh, duke inkurajuar ata të braktisnin paganizmin dhe të
adoptonin besimin e ri. Kjo transformim shpirtëror ishte një akt guximi në një
kontekst ku besimi i krishterë shpesh përballej me ndëshkime të rënda. Martirët
ilirë janë figura të rëndësishme jo
vetëm për përkushtimin e tyre, por edhe për simbolikën e sakrificës që
përfaqësojnë. Këta martirë, që u përballën me vuajtje dhe persekutime, janë
dëshmitarë të besnikërisë ndaj fesë në një kohë kur e krishtera nuk ishte e
pranuar nga shoqëria romake. Historitë e tyre shpesh përshkruhen si shembuj të
qëndresës në emër të besimit dhe janë thelbësore për identitetin e krishterë në
Iliri.
Me
ardhjen e Konstantinit, krishterimi filloi të marrë një legjitimitet të ri,
duke u bërë fe zyrtare e Perandorisë Romake. Ai dha një impuls të rëndësishëm
për përhapjen e krishterimit në të gjitha trojet romake, duke përfshirë Ilirin.
Kjo periudhë shënon kalimin nga përndjekja në pranimin e hapur të krishterimit,
duke u dhënë besimtarëve mundësinë për të praktikur besimin e tyre pa frikën e
ndëshkimeve.
5. Ai ofroi një
perspektivë historike dhe shpirtërore në formësimin e identitetit të krishterë
të ilirëve
Pikërisht
me këtë gjendje të re, të krijuar, vjen një tjetër figurë e madhe nga tokat
ilire, Shën Jeronimi. Ai kontribuoi në
përhapjen dhe konsolidimin e besimit të krishterë në Iliri. Ai dokumentoi
zhvillimet e krishtera dhe angazhimin e klerit për të ruajtur besimin e
krishterë përballë sulmeve barbare. Këto përpjekje ndihmuan në forcimin e
identitetit të krishterë të popujve ilirë. Por, siç e jep dëshminë e tij, që e
paraqitëm në fillim, pas shkatërrimeve të mëdha barbare, përpjekjet për të
rindërtuar kishat dhe institucionet fetare u nxitën nga dëshmitë dhe mësimet e
Jeronimit, që shërbenin si një udhërrëfyes për ata që donin të ruanin
identitetin e tyre fetar. Përmes letrave dhe veprave të tij, Jeronimi ofroi një
dëshmi të rëndësishme për ngjarjet historike që ndodhën në Iliri dhe ndikimet e
depërtimit barbar. Këto dokumentime janë burime të vyera për historianët dhe
studiuesit që kërkojnë të kuptojnë më mirë këtë periudhë të trazuar.
Veprat
e tjera të Jeronimit ofrojnë një pamje më të gjerë të ndikimit të tij dhe të
situatës në Iliri janë "Kronikat Botërore". Në këtë vepër, Jeronimi
ofron një pasqyrë të historisë së botës, duke përfshirë ngjarjet që ndodhin në
Iliri. Ai e përdor këtë vepër për të dokumentuar shkatërrimet dhe përpjekjet
për mbijetesë të popujve, si dhe rëndësinë e ruajtjes së identitetit të
krishterë.
Në
"Komentarët “ e tij mbi Biblën, Jeronimi shkroi komente mbi shumë libra të
Biblës që ishin të rëndësishme për interpretimin e besimit dhe moralit në atë
kohë. Këto komente ofruan një përmbajtje e domethënie më të thellë të mësimeve të krishtera që
ndihmuan në ndihmën e popujve të Ilirisë për ta kuptuar dhe për të jetuar sipas
parimeve të krishtera.
"Epistolat"
e Jeronimit përmbajnë diskutime mbi çështje teologjike dhe morale, dhe janë një
burim i rëndësishëm për të kuptuar mendimin e krishterë të shekullit të katërt.
Ai trajton çështje që lidhen me jetën e përditshme të besimtarëve dhe dhimbjet
e shkaktuara nga sulmet barbare, duke ofruar një ndihmesë të rëndësishme për
mbijetesën shpirtërore të komuniteteve.
Shën
Jeronimi ishte një figurë e rëndësishme që ndikoi në ruajtjen e krishterimit
dhe të kulturës në Iliri përmes veprave të tij. Ai ofroi një perspektivë
historike dhe shpirtërore që ndihmoi në formësimin e identitetit të krishterë
të popujve ilirë në një periudhë të vështirë, duke i bërë ata të mbijetonin dhe
të përballeshin me sfidat e kohës. Veprat e tij vazhdojnë të jenë një burim i
vlefshëm për studiuesit dhe historianët që kërkojnë të kuptojnë më mirë këtë
periudhë dhe ndikimin e saj në historinë e Ilirisë.
6. “Parce mihi, Domine,
dalmata sum”
("Më fal, o Zot, se
jam dalmat")
Shprehja
e njohur e cituar shpesh nga ai: “Parce
mihi, Domine, dalmata sum” ("Më fal, o Zot, se jam dalmat") tregon
këtë vetëdije të tij për origjinën dhe identitetin e tij. Shën Jeronimi nuk e
ka mohuar kurrë përkatësinë e tij ilire. Përveç kësaj shprehjeje të njohur, ai
ka treguar gjithashtu një vetëdije të thellë për përkatësinë e tij ilire. Ky
aspekt i identitetit të tij ka rëndësi të veçantë. Ai është një shembull i asaj
që mund të quhet krenari etnike dhe identitet kulturor. Duke e pranuar
përkatësinë ilire, Jeronimi jo vetëm që njihet me trashëgiminë e tij, por
gjithashtu kontribuon në ruajtjen e historisë dhe identitetit të një populli që
kishte një ndikim të rëndësishëm në kulturën e lashtë të Evropës Juglindore dhe
mbarë kontinentit. Kjo shprehje është
një reflektim i thellë mbi identitetin dhe vetëdijen e Shën Jeronimit për
origjinën e tij dalmate. Jeronimi e
pranon dhe identifikohet me origjinën e tij dalmate, që ishte një pjesë e
rëndësishme e identitetit të tij. Kjo tregon se ai kishte një lidhje të thellë
me vendlindjen e tij, e cila ndikoi në formimin e karakterit dhe mendimeve të
tij. Duke kërkuar falje për origjinën e tij, Jeronimi mund të ketë dashur të
tregojë se ndonjëherë ndiente një lloj keqardhjeje ose sfide për shkak të
vendit të tij të lindjes, veçanërisht në një kontekst ku shumë shkrimtarë dhe
teologë të tjerë ishin të përfaqësuar nga qytete më të njohura si Roma.
Mirëpo,
kjo frazë ka një nuancë ironike që tregon një vetëdije për paradokset e natyrës
njerëzore dhe për realitetet e jetës. Jeronimi, duke thënë këtë, e
ndërthur shqetësimin dhe krenarinë, duke
shfaqur se ka humor në vetëdijen e tij për të metat dhe virtytet e tij. Në këtë
shprehje, ai njihet me dobësitë e tij, por gjithashtu tregon se ato nuk e
pengojnë të angazhohet në kërkimin e dijes dhe të vërtetës.
Kërkesa
e tij për falje mund të interpretohet si një shenjë modestie, duke e vendosur
veten në një kontekst të më të madh, si një individ që është gjithashtu i
brendshëm për ndjesitë e tij për të qenit njeri.
Dijeni
të thellë: Kjo shprehje është një tregues se Jeronimi nuk ishte vetëm një
teolog, por gjithashtu një mendimtar që shqyrtonte thellësisht identitetin e
tij dhe atë që përfaqësonte në kontekstin më të gjerë të besimit dhe kulturës.
Jeronimi,
duke njohur dhe përmendur këtë përkatësi, tregon se ai ishte formuar nga një
kombinim i këtyre traditave dhe ideve. Ai shquan krenarinë e tij për origjinën.
E përdor përkatësinë e tij ilire si një burim krenarie, duke e theksuar
rëndësinë e identitetit në formimin e tij si teolog dhe njeri i letrave.
Në
shkrimet e tij, ndonjëherë ai përfshin referenca të drejtpërdrejta ose të
tërthorta për kulturën dhe historinë ilire. Jeronimi shpesh dialogon me
traditën e tij ilire dhe antike, duke e bërë atë një figurë të rëndësishme në
historinë e kulturës shqiptare dhe ilire.
Njohja
e përkatësisë ilire nga Jeronimi është një shenjë e rëndësishme në një periudhë
historike ku identiteti etnik ishte nën presion nga fuqitë e jashtme...
Shën
Jeronimi përfaqëson një shembull të rëndësishëm të lidhjes mes kulturës ilire
dhe traditës teologjike të krishterë. Duke pranuar dhe nënvizuar përkatësinë e
tij ilire, ai e ka bërë këtë identitet një pjesë integrale të veprës dhe
mendimit të tij. Kjo qasje e tij, e theksuar përmes shprehjeve dhe referencave
në shkrimet e tij, thekson rëndësinë e identitetit dhe trashëgimisë në krijimin
e një mendimi dhe kulture të qëndrueshme.
7. Në fund: Shën
Jeronimi shembull i rëndësishëm i lidhjes
mes kulturës ilire dhe
traditës teologjike të krishterë
Shën
Jeronimi përfaqëson një shembull të rëndësishëm të lidhjes mes kulturës ilire
dhe traditës teologjike të krishterë. Duke pranuar dhe nënvizuar përkatësinë e
tij ilire, ai e ka bërë këtë identitet një pjesë integrale të veprës dhe
mendimit të tij. Kjo qasje e tij, e theksuar përmes shprehjeve dhe referencave
në shkrimet e tij, thekson rëndësinë e identitetit dhe trashëgimisë në krijimin
e një mendimi dhe kulture të qëndrueshme.
Ai
e ka bërë përkatësinë e tij ilire një aspekt të rëndësishëm të veprës së tij,
duke nënvizuar se kultura e tij ishte një burim frymëzimi dhe forcimi për
mendimin e tij teologjik. Ai përdor shprehje dhe referenca që pasqyrojnë këtë
identitet, duke e lidhur me traditën më të gjerë të krishterë. Ai ka
shfrytëzuar trashëgiminë ilire si një mënyrë për të krijuar një dialog mes
traditave antike dhe besimeve të reja, duke i dhënë mundësi shprehjes së një
identiteti unik që përfshin elementë të dy kulturave.
Shën
Jeronimi ka kontribuar në zhvillimin e teologjisë së krishterë, duke sjellë një
perspektivë të freskët që e integron historinë dhe traditat lokale. Kjo qasje e
bën mendimin e tij më të qasshëm për njerëzit e kulturave të ndryshme, duke
ndihmuar në përhapjen e besimeve krishtere. Ndikimi i tij vazhdon edhe në
periudha të tjera historike, sidomos gjatë Rilindjes, ku lidhja e tij me
kulturën ilire është përdorur si një simbol identiteti dhe vlerash kulturore.
Nuk është e rastit përse për këtë figurë numri i monografive për të e tejkalon
numrin njëmijë.
Ai
ishte një figurë që i dha popujve të ndryshëm, përfshirë edhe shqiptarët e
mëvonshëm, një lidhje të drejtpërdrejtë me kulturën dhe traditën e
krishterimit.
Të
dy, Shën Pali dhe Shën Jeronimi, janë shtylla të krishterimit që kanë lënë një
trashëgimi të thellë në historinë fetare dhe kulturore. Ndërsa Shën Pali është
njohur si Apostulli që përhapi Krishterimin në botë, përfshirë Ilirinë, Shën
Jeronimi është figura që bëri Biblën të qasshme për të gjithë dhe një studiues
i madh i Fjalës së Shenjtë. Këta dy shenjtorë përfaqësojnë dy aspekte kyçe të
jetës shpirtërore: përhapjen e Ungjillit dhe përkushtimin ndaj studimit të
thellë të Fjalës së Zotit.
-------------------
Citimet:
1) Aleksandër Stipçeviq:
Ilirët – historia, jeta, kultura – simbolet e kultit, Rilindja, rwedaksia e
botimeve, Prishtinë 1990, f. 276.
2) “Ilirët dhe Iliria te
autorët antikë”, Rilindja, Redaksia e Botimeve, Prishtinë 1979, f. 354-355.
Ribotim sipas botimit të Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë të
Universitetit Shtetëror të Tiranës të vitit 1965.
Shih te Shën Jeronimi:
Letra Heliodorit.
Ilirët dhe Iliria... po
aty.
3) Edmond Malaj (në
studimin e tij “TË DHËNA MBI KRISHTERIMIN NË TROJET ILIRO-SHQIPTARE PARA DHE
PAS EDIKTIT TË MILANOS (VITI 313 (Me përqendrim tek martirologjia)” ë revistln
“Studime hisorike” 2014 (nr. 3-4), Tiranë, 2015)
4) At Giuseppe (Zef)
Valentini, “Vargu i lumnueshëm i fatosave iliro-shqiptarë”, në: At
Giuseppe (Zef)
Valentini, Studime dhe tekste për lindjen e krishterë, Tiranë: Plejad
2010, f. 467-483. Lista
e lartpërmendur arrin numrin 588, por jo të gjitha numrat janë
të shoqëruara me emra
konkretë.
5( Don Agim Qerkini:
Shën Pali - Apostull i identitetit të krishterë (Me rastin e vitit të Shën
Palit - qershor 2008-qershor 2009) në: http://www.drita.info/.../shen-pali-apostull-i.../
6) Frrok Kristaj: Këta
janë dhjetë Papët me origjinë iliro-arbëroro-shqiptare
në:
https://telegrafi.com/frrok-kristaj-keta-jane-dhjete.../
7) Gaspër Gjini:
Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, "Ipeshkvia Shkup -Prizren nëpër
shekuj" , botuar në Zagreb, më 1992.
shih edhe te:
https://pdfcoffee.com/ipeshkvia-shkup-prizren-neper...
(30 shtator 2024)