E diele, 10.11.2024, 07:50 AM (GMT)

Speciale

Prend Buzhala: Shën Jeronimi mbi shkatërrimet barbare në Iliri dhe përhapja e Krishtërimit në tokat ilire

E marte, 15.10.2024, 07:39 PM


SHËN JERONIMI MBI SHKATËRRIMET BARBARE NË ILIRI

DHE PËRHAPJA E KRISHTERIMIT NË TOKAT ILIRE

Nga Prend BUZHALA

Meqenëse data 30 shtator e vitit 420 mbas Epokës së Re, shënon datën e vdekjes së Shën Jeronimit ilir, e cila datë SOT në botë shënohet si ditë e bibliotekave, përkthyesve dhe librarëve, këtu po japim pak  dëshmi të tij mbi ilirët.

Figura e Shën Jeronimit është jashtëzakonisht e rëndësishme për kulturën dhe historinë e krishterimit, si dhe për formimin e identitetit kulturor të popujve evropianë, përfshirë shqiptarët. Jeronimi, i njohur edhe si Euseb Sofron Jeronimi, lindi rreth vitit 340 dhe vdiq në vitin 420. Ai është veçanërisht i njohur për përkthimin e Biblës nga hebraishtja dhe greqishtja e vjetër në latinisht, një akt që ndihmoi në përhapjen e krishterimit në Evropë dhe e bëri Biblën më të aksesueshme për njerëzit e zakonshëm.

1.  Roli i Shën Jeronimit në dokumentimin e historisë së Ilirisë

Ai ishte dëshmitar i depërtimit të popujve barbarë në Panoni e në Dalmaci, të cilit u kishin shkaktuar ilirëve dhe romakëve vuajtje të mëdha dhe u sollën atyre shkatërrime të pafund (shekujt II e III). Në njëren nga “Epistolat” e tij, ai bën një përshkrim tronditës të atyre ngjarjeve...

Në veprën e tij ai jep jo pak dëshmi për ilirët, për pushtimet e tokave ilire nga Perandoria Romake. Dihet, se shumë vise ilire të urbanizuara, u romanizuan; në ato qendra flitej dhe shkruhej gjuha latine. Ndërkaq, siç na dëshmon edhe vetë Shën Jeronimi, jeta ishte krejt ndryshe në viset larg qendrave të urbanizuara. Ndonëse nën presionin e madh të akulturimit (siç saktëson A. Stipçeviq) 1), ilirët vazhduan të flasin gjuhën e tyre popullore, t’i respektojnë hyjnitë e veta, t’i varrosin të vdekurit në mënyrën e tyre tradicionale, ta ruanin veshjen e tyre dhe fëmijët e tyre t’i pagëzonin me emra ilirë. Në shkrimin e tij “Komente për Isaia-n” Shën Jeronimi dëshmon për përdorimin e gjuhës ilire tek populli i tij. Ai ishte dëshmitar i depërtimit të popujve barbarë në Panoni e në Dalmaci, të cilit u kishin shkaktuar ilirëve dhe romakëve vuajtje të mëdha dhe u sollën atyre shkatërrime të pafund (shekujt II e III). Në njërën nga “Epistolat” e tij, ai bën një përshkrim tronditës të atyre ngjarjeve:

“Më rrëqethet shtati, kur mendoj të tregoj për shkatërrimet në kohën tonë…goti, sarmati, kuadi, alani, huni, vandalët dhe markomanët shkretëtërojnë, plaçkisin dhe grabisin Sktythinë, Maqedoninë, Dardaninë, Dakinë, Thesalinë, Ahenë, Epirin, Dalmatinë dhe gjithë Panoninë. Sa gra fisnike, sa virgjëresha kushtuar zotit, sa njerëz të lirë dhe fisnikë u dhunuan në këto luftëra! U morën robër peshkopë, u vranë presbyterë dhe shërbyes të tjerë të ndryshëm të kishës. U shkatërruan kishat. Pranë altareve të Krishtit u vendosën kuajt si në grazhd. Kockat e martirëve u nxorën nga varret. Kudo zi, kudo tmerr dhe hija e madhe e vdekjes.”

Këso dëshmish ai jep edhe në veprat “Libër komentesh për profetin Sofron” dhe në “Kronikat botërore”. Në shkrimet e tij ai flet për përhapjen e krishterimit në tokat ilire, krahas njoftimeve “me karakter gjeografik e administrativ”.  2)

Këso dëshmish ai jep edhe në veprat “Libër komentesh për profetin Sofron” dhe në “Kronikat botërore”.  Në shkrimet e tij ai flet për përhapjen e krishterimit në tokat ilire, krahas njoftimeve “me karakter gjeografik e administrativ”.

Duke pasur parasysh disa nga dëshmitë e theksuara më lart, nga njëra anë, si dhe shkrimet e shumta, gjithnjë me të drejtën e patjetërsueshme të historianëve e të linguistëve shqiptarë e të huaj që të shkruajnë për historinë e popullit tonë që nga kohët e mugëta të njerëzimit; që të flasin për raportet e për vazhdimësinë në mes të ilirishtes e të shqipes në planin gjuhësor; atëherë kjo e drejtë nuk duhet të jetë e tjetërsuar as për studiuesit e letërsisë as për historianët e letërsisë shqipe. Nga ky prizëm, po shtohen zërat që thonë se një histori e letërsisë shqipe duhet të shkruhet, duke u nisur nga literatura e epokës ilire. Jo vetëm emrat e Shën Jeronimit, apo të Shën Niketës, apo të Justinianit, Epikadit e Enius-it, po edhe teatrot e antikës ilire, mitologjia ilire, mbishkrimet greqisht e latinisht në tokat ilire, poezia epitymbike e asaj kohe, si dhe autorët ilirë që shkruanin latinisht e greqisht në ato kohë; do të përbënin kapituj të kësaj letërsie. Kush ishte Euzebi nga Cezareja, një i afërt i Konstanitinit të Madh?

Shën Jeronimi, si një figurë e madhe e krishterimit dhe një dijetar i epërm i shekullit të IV, është dëshmitar i drejtpërdrejtë i shkatërrimeve barbare në trojet ilire dhe romake gjatë periudhave të trazirave të mëdha që prekën Perandorinë Romake. Përmes letrave dhe veprave të tij, ai ka ofruar një përshkrim të detajuar dhe emocional të tmerrit dhe vuajtjeve që sollën këto sulme. Në një prej "Epistolave" të tij, ai përmend shkatërrimet e popujve barbarë si gotët, vandalët, hunët dhe të tjerë që depërtuan në Panoni, Dalmaci dhe rajone të tjera ilire, duke shkaktuar fatkeqësi të mëdha për popullsinë e atjeshme.

Jeronimi është një nga burimet më të rëndësishme për të kuptuar periudhën e trazirave të mëdha në trojet ilire gjatë depërtimeve barbare. Përshkrimet e tij historike janë një dëshmi e çmuar për arkeologët, historianët dhe studiuesit që kërkojnë të rindërtojnë periudhën e shekullit IV dhe V. Duke qenë me origjinë nga këto troje, dëshmitë e tij janë të një rëndësie të veçantë për të kuptuar jetën dhe vështirësitë e ilirëve në kohën e tij.

Në këtë përshkrim, Jeronimi nuk flet vetëm për pasojat e plaçkitjes dhe shkatërrimit të infrastrukturës dhe qytetërimit romak në këto rajone, por edhe për dhimbjen shpirtërore të përhapur përmes dhunës ndaj grave dhe klerit të krishterë. Shkatërrimi i kishave dhe altarëve, bashkë me zhvendosjen e trupave të martirëve, e thekson qartazi ndjenjën e Jeronimit për sakrilegjin dhe çnderimin e shenjtërisë së Kishës.

Jeronimi, përmes veprave të tij si “Libër komentarësh për profetin Sofron” dhe “Kronikat botërore”, jep gjithashtu informacion për përhapjen e krishterimit në trojet ilire. Ai përmendte ngjarje që përfshinin shkatërrimin e infrastrukturës së kishave dhe institucioneve fetare, që dëshmon jo vetëm për kërcënimin ushtarak, por edhe për përpjekjen për të ndalur përhapjen e fesë së krishterë në këto rajone.

Në përshkrimet e tij, Jeronimi përfshin edhe njoftime me karakter gjeografik dhe administrativ për trojet ilire, duke treguar se ishte i vetëdijshëm për rëndësinë strategjike dhe kulturore të këtyre territoreve brenda Perandorisë Romake.

Si një figurë e shkolluar dhe me rrënjë ilire, Jeronimi është një nga dëshmitarët më të rëndësishëm të ngjarjeve të trazirave në këto territore. Ai jo vetëm që ofroi një pamje historike të detajuar të shkatërrimeve të mëdha, por ndihmoi edhe në regjistrimin e përhapjes së krishterimit në rajonin ilir, duke u bërë kështu një burim i rëndësishëm për historinë dhe kulturën e këtyre tokave gjatë shekujve të IV dhe V.

Jeronimi jo vetëm që ndihmoi në dokumentimin e ngjarjeve historike, por kontribuoi edhe në mbrojtjen e traditës së krishterë në mes të shkatërrimeve që kërcënonin stabilitetin dhe të ardhmen e komuniteteve të krishtera në rajon.

Shën Jeronimi, si një figurë e thellë intelektuale dhe fetare me origjinë ilire, pati një ndikim të jashtëzakonshëm jo vetëm në përkthimin dhe përhapjen e Biblës (nëpërmjet Vulgatës), por edhe në dokumentimin e ngjarjeve të dhimbshme që shkatërruan trojet ilire dhe mbarë Perandorinë Romake gjatë depërtimeve të popujve barbarë.

Në dëshmitë e tij, Jeronimi përshkruan barbarët si shkatërrues jo vetëm të tokave dhe qyteteve, por edhe të kulturës dhe besimit të krishterë, gjë që për të ishte një plagë e thellë. Shkatërrimi i kishave dhe dëmtimi i institucioneve fetare, si dhe dhuna ndaj klerit dhe besimtarëve, pasqyronin jo vetëm një humbje fizike, por edhe shpirtërore për rajonet e krishtera si Iliria, Dalmacia dhe Panonia. Hordhitë barbare të gotëve, vandalëve, hunëve dhe të tjerëve jo vetëm që grabitën dhe dogjën, por prekën thellë moralin dhe identitetin e popujve të krishterë të këtyre trojeve.

2. Përhapja e krishterimit në Tokat Ilire

Me gjithë vuajtjet dhe shkatërrimet, dëshmitë e Jeronimit në veprat e tij tregojnë se krishterimi vazhdoi të përhapej në Iliri, me përpjekje të shumta për të ndërtuar dhe rindërtuar komunitetet e krishtera dhe për të ruajtur traditat fetare. Ai jep njoftime me karakter gjeografik dhe administrativ për këto rajone, duke treguar se kisha në këto vende nuk u dorëzua lehtë, por vazhdoi të ruajë identitetin dhe besimin.

Ndërkohë që ilirët vuajtën nën kërcënimin barbar, krishterimi shërbeu si një forcë shpirtërore e qëndrueshme për të mbijetuar përballë shkatërrimit. Shën Jeronimi, përmes komenteve dhe letrave të tij, përshkroi vuajtjet e këtyre rajoneve me dhimbje të thellë dhe qartësi historike. Ai arriti të jetë një zë moral dhe historik për të mbrojtur vlerat e krishtera në këtë kohë të errët të historisë së Evropës.

Shën Jeronimi ndikoi thellë në Iliri dhe rajonet përreth përmes veprave të tij, veçanërisht në kontekstin e krishtërimit, kulturës dhe historisë. Në veprat e tij, Shën Jeronimi bën përmendje të qarta të situatës në Iliri dhe përpjekjeve për të ruajtur besimin dhe identitetin e krishterë. Ai dokumenton rëndësinë e kishave dhe komuniteteve të krishtera si baza për shpëtim dhe mbështetje shpirtërore. Ai gjithashtu thekson përhapjen e besimit në këto territore si një forcë që ndihmon në unifikimin e popujve dhe në krijimin e një identiteti të përbashkët. Përveç Shën Jeronimit, ka edhe burime të tjera historike që tregojnë për përhapjen e krishterimit në Iliri. Veprat e historianëve të tjerë, si Eusebius i Cezareas, ofrojnë informacione të çmuara për qëndrueshmërinë e komuniteteve të krishtera në këtë rajon. Arkeologjia gjithashtu ka zbuluar kishat e vjetra dhe objekte të tjera që dëshmojnë për praninë e krishterimit dhe traditave fetare të hershme.

3. Ilirët, popull biblik:

dëshmia e Shën Palit mbi ungjillëzimin e trojeve ilire

Shën Pali, një nga apostujt më të njohur të krishterimit, luajti një rol të rëndësishëm në përhapjen e Ungjillit në trojet ilire. Ai e thekson këtë përpjekje në letrën e tij drejtuar romakëve, ku shprehet se ka përhapur Ungjillin në vende ku emri i Krishtit nuk ishte njohur. Dëshmia e tij është e rëndësishme për të kuptuar se si krishterimi u përhap në Iliri, dhe se cila ishte natyra e këtij procesi.

Kësisoj, ku ky fakt përmendet në Bibël, në Besëlidhjen e Re, ilirët nderohen me përmendjen e tyre si. Shën Pali nënvizon se ungjillëzimi i ilirëve ndodhi pas ngjarjeve të rëndësishme në Jeruzalem. Ai shprehet se ka pasur përpjekje për të shpallur Ungjillin aty ku emri i Krishtit nuk ishte njohur, duke ndjekur parimin e tij të mos ndërtuar mbi themelet e tjerëve. Ky qasje tregon një strategji të menduar për të arritur atje ku kishte nevojë për dritën e Ungjillit.

Për pranimin e krishterimi nga ilirët, Shën Pali thekson se ilirët e pranuan besimin në Krisht si Zotin e vetëm, duke hequr dorë nga zotat e tyre paganë. Kjo është një dëshmi e fuqishme për transformimin shpirtëror që ndodhi në këtë rajon dhe për angazhimin e ilirëve në besimin e ri. apostull vëren se romakët, në fakt, ishin ata që ndihmuan në persekutimin e krishterëve dhe e ndalonin përhapjen e krishterimit përmes ligjeve të tyre. Kjo tregon një kontrast të fortë midis asaj që disa pretendojnë, se romakët kishin sjellë krishterimin, dhe realitetit të përhapjes së tij përmes martirizimit dhe përpjekjeve të individëve të guximshëm si Shën Pali. Në Letrën drejtuar Romakëve shkruan: “Kështu, që prej Jerusalemit e për qark në Iliri e kam përhapur Ungjillin e Krishtit” (15, 19).   Dëshmia e Shën Palit mbi ungjillëzimin e trojeve ilire është një dëshmi e qartë e transformimit të besimeve dhe praktikave fetare në këtë rajon. Ai thekson rolin e tij dhe të të tjerëve në përhapjen e Ungjillit në vende ku emri i Krishtit nuk ishte njohur dhe inkurajon një vlerësim më të thellë të historisë së krishterimit në Iliri, përveç kontributit të romakëve. Kjo dëshmi është një kujtesë e rëndësishme për trashëgiminë shpirtërore të popullit ilir dhe për përkushtimin e tyre ndaj besimit të ri. Së fundmi, është edhe nnjë ilir tjetër, pas afro tre shekujsh, që ndihmon dhe e legjitimon përhapjen e krishterimit me siç është Konstantinit Madh dardan, një perandor i Perandorisë romake, që sundoi nga vitet 306 deri në 337, që uj konvertua nga paganizmi në krishterim dhe që e pranoi dhe e legjitimoi krishterimin, duke i dhënë kështu një impuls të rëndësishëm për përhapjen e tij në të gjitha trojet romake, duke përfshirë Ilirin.

Meqenëse për tre shekuj rresht, ç’çrej se u shfaq krishterimi e deri me ardhjen e Konstantinit të Madh,  Perandoria romake i përndiqte e eprsekutointe të krishterët, kjo është DËSHMIA MË E SAKTË se krishterimi  nuk u mor me dhunë, por u përndoq nga dhuiha romake për ata tre shekuj. Dëshmi janë martirët ilirë.

Dëshmia e Shën Palit mbi ungjillizimin e trojeve ilire është një aspekt i rëndësishëm i historisë së krishterimit, duke e theksuar rolin aktiv të apostujve në përhapjen e fesë në zona ku emri i Krishtit ende nuk ishte njohur. Shën Pali, në letrën e tij drejtuar romakëve, pohon se ai kishte përhapur Ungjillin "nga Jerusalemi për në Iliri," një dëshmi e qartë e përpjekjeve të tij për të sjellë dritën e besimit të ri.

Transformimi i besimeve shpirtërore të ilirëve dhe pranimi i krishterimit si fe e vetme, përbën një moment të rëndësishëm në historinë ilire-arbërore. Një detaj i rëndësishëm është se, ndonëse romakët paraqiten si bartës të krishterimit, realiteti ishte ndryshe; ata ishin shpesh në anën e përndjekjes së besimtarëve. Kjo nënkupton se krishterimi nuk ishte një proces i imponuar, por një transformim organik që erdhi si rezultat i dëshmive dhe sakrificave të individëve si Shën Pali.

Martirët ilirë, si Shën Flori e Shën Lauri, përfaqësojnë këtë qëndresë dhe besnikëri ndaj fesë, duke bërë të mundur që historia e krishterimit në Iliri të jetë e mbushur me figura të shquara që sakrifikuan jetën për besimin e tyre. Këto figura, përveçse simbolizojnë qëndresën, na ofrojnë një pasqyrë të rëndësishme mbi mënyrën se si besimi u ngul në këtë rajon.

4. Kush ishin martirët ilirë dhe kush persekutorët e tyre?

Martirët ilirë ishin besimtarë që u shquan në rajonet e Ilirisë e që përjetuan persekutime dhe vuajtje për shkak të besimit të tyre në krishterim,  duke u bërë kështu simbol i qëndresës dhe besnikërisë ndaj fesë. Disa nga martirët më të njohur të Ilirisë janë:

Shën Flori e Shën Lauri, shëln maksimi, shpën Porkuli etj. Ndër ta është Papa Eleuterio ose Shën Eleuteri papë prej Nikopolit të Epirit (Preveza, në jug të Çamërisë; 175-189) martir që mban fronin papnor në vitet 171-185, krse festa e tij është më 26 maj.

Frrok Kristaj shkruan: “Se ilirët nuk pranuan krishterimin me dhunë e argumentojnë përndjekjet që ua bënë romakët ilirëve të krishterë. Në fakt, kur ilirët pagëzoheshin në krishterim, Roma këtë jo vetëm që nuk e pranonte, por edhe e injoronte duke e trajtuar atë si sekt hebraese. Përndjekjet e para ndodhën në kohën e perandorit Neron (54-68), që ishte sundimtar i tmerrshëm, i cili e dogji Romën (64), ndërsa fajin ua la atyre që kishin filluar të pagëzoheshin në krishterim... Martirë të tillë këto troje etnike kanë dhënë shumë, si Shën Eleutheriusin, papë, pastaj Shën Jeronimin (Xhera), Shën Astin, Agrikolen, Luanin, Niketë Dardanin, Prenën, Anthin, Therinin, Kuirinin, Irineun, Dankatin, Martinin, Venancin, Lulin, Miroshin, Fran Durrësakun, Gjergj Albanin, Dhimitër Tericianin, Mikel Albanin, Pjetrin e Vlorës, Angjelilen e Shqipërisë, Gjon Rrobaqepësin, Pjetër Bardhin, Gjergj Jubanin, Gjergj Sumën, Dhimitër Vlorën, Emilianin, Adronikun, Apolinin, Izacin, Kodratin, Martin Albanin e shumë e shumë të tjerë...”

Edmond Malaj (në studimin e tij “TË DHËNA MBI KRISHTERIMIN NË TROJET ILIRO-SHQIPTARE PARA DHE PAS EDIKTIT TË MILANOS (VITI 313 (Me përqendrim tek martirologjia)” ë revistln “Studime hisorike” 2014 (nr. 3-4), Tiranë, 2015) 3), dëshmon m e shu më fakte: “Historia e krishterimit në Iliri është e mbushur me martirë,... Martirët e krishterë në Iliri janë të shumtë. Historiani jezuit Atë Marcin Czermihski SJ flet edhe për martirizime në masë brenda koloseut të stilit romak (është fjala këtu për amfiteatrin) në Durrës që bëheshin pre e kafshëve të egra.  Albanologu i famshëm italian At Zef Valentini SJ (Giuseppe Valentini), në një studim të tijin me titull: “Vargu i lumnueshëm i fatosave iliro-shqiptarë’'13 jep një listë të përbërë prej dhjetëra e dhjetëra emrash dëshmorësh dhe të shenjtëruarish të krishterë, të shoqëruar me të dhëna për shumë prej tyre, porse këto figura i përkasin të gjithë trojeve ilire në përgjithësi. Kështu unë do të kufizohem vetëm në ato troje ku jeton sot populli shqiptar.

Martirët ilirë janë dëshmitarë të guximshëm të përkushtimit ndaj fesë së re. Disa nga martirët më të njohur nga Iliria përfshijnë Shën Florin, Shën Laurin, Shën Maksimin dhe të tjerë. Një nga figurat më të hershme martire ishte Danaksi nga Vlora, i cili sipas legjendave, ra martir për shkak të refuzimit për të bërë flijime perëndive pagane romake. Studime të ndryshme, përfshirë ato të Edmond Malajt dhe At Zef Valentinit, kanë sjellë dëshmi të pasura për martirët e krishterë të Ilirisë dhe përjetimet e tyre në periudha persekutimi. Këto figura martirësh mbeten simbole të qëndresës dhe përkushtimit të plotë ndaj besimit të krishterë, duke e lidhur ngushtë historinë fetare të rajonit me përpjekjet për të ruajtur identitetin shpirtëror nën kushtet më të vështira. Ky kontribut historik i Palit dhe martirëve ilirë shënon fillimin e një tradite të thellë të krishterimit në rajon, duke e lidhur Ilirinë ngushtë me trashëgiminë shpirtërore të besimit të krishterë.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i këtij shkrimi të Edmond Malajt e të tjerëve,  është përshkrimi i persekutimeve të të krishterëve në Iliri. Pavarësisht nga përhapja e krishterimit dhe përkushtimi i shumë ilirëve ndaj besimit të ri, Perandoria Romake për tre shekuj i persekutoi të krishterët. Kjo periudhë e persekutimeve dëshmon për fuqinë dhe qëndresën e besimtarëve të hershëm të krishterë në Iliri.

Malaj më tutje thorë: “Si martirin e parë të krishterë në trojet ilire mund të përmendim këtu Danaksin nga Vlora, i cili ka jetuar dhe ka vdekur në shekullin e parë. Ai ishte prift i krishterë dhe ra martir në përpjekje për të shpëtuar enët e shenjta sakrale nga plaçkitësit.      Sipas një legjende tjetër ai nuk pranoi që f i bënte flijim perëndisë pagane latine Bakus (gr. Aiovuooç), dhe për këtë iu pre koka. ' Z. Valentini i bashkon të dyja variantet në një të vetme. Ai shkruan që Danaksi, “i ngrehun rshanë prej të pafeve para Iterit të Dionizit, hyjit të venës, për ti bamun fli, s ’ deshi të dëftonte se ku i mbante enët e shenjta të Kishës, as të kapte kupën e venës së përlyeme të Dionyzit. lu turrën ushtarët pagaj me shpata e dëshmori ra vdekun mbiishë me varre e me krye të këputun. ”  Nuk dimë as datën e saktë të lindjes dhe as datën e plotë të martirizimit e cila nga Farlati jepet më 16 janar, pa vit, por jemi të mendimit se i përkiste shekullit të parë të erës së krishterë. Fillimet e para të dokumentuara të persekutimit të krishterëve i kemi në vitin 64 të shek. I, nën Perandorin Neron, i cili i akuzoi të krishterët për shkak të zjarrvënieve të presupozuara, edhe si kriminelë, dhe u bë kështu persekutori i parë sistematik i të krishterëvef Gjatë sundimit të këtij perandori nuk kemi të dhëna rreth persekutimeve që mund të kenë ndodhur në trojet ilire. Persckutime të tjera të një natyre lokale përjetuan

të krishterët edhe në kohën e Domitianit (81-96),    dhe këto persekutime lidhen veçanërisht me ata persona në Azinë e Vogël, sidomos në Efesus, të cilët nuk pranonin të adhuronin kultin perandorak, që në atë kohë kishte marrë një rëndësi të veçantë.    Këto persekutime nuk kishin akoma as mbështetje ligjore dhe as dekrete kundër të krishterëve. Gjatë kësaj kohe nuk kemi të dhëna në lidhje me persekutime ndaj të krishterëve në

Iliri.”

Martirët ilirë janë përshkruar si heronj shpirtërorë, figura që qëndruan përballë persekutimit dhe dhunës me guxim dhe devotshmëri të pashoqe. Dëshmia e tyre është një tregues i madh i vendosmërisë së tyre për të ruajtur besimin, edhe në kushtet më të vështira. Këtu përmenden disa martirë të njohur, si Shën Flori dhe Shën Lauri, të cilët përjetuan tortura dhe vdekje për shkak të përkushtimit të tyre ndaj Krishtit. Përmendet gjithashtu martiri i hershëm Danaksi nga Vlora, i cili refuzoi të adhuronte perënditë pagane dhe për këtë arsye u ekzekutua. Persekutimet e martirëve ilirë janë thelbësore për të kuptuar rëndësinë e tyre në historinë shpirtërore të Ilirisë. Në një kohë kur Perandoria Romake bënte përpjekje sistematike për të zhdukur krishterimin, këta martirë e mbajtën gjallë dritën e besimit, duke e kthyer Ilirinë në një rajon të fuqishëm të përkushtimit ndaj fesë së krishterë. Kjo qëndresë vazhdoi deri në periudhën e Ediktit të Milanos në vitin 313, kur Konstantini i Madh, një ilir nga Dardania, e legalizoi krishterimin dhe ndaloi përndjekjet.

Përveç martirëve që përmenden në shkrimin tuaj (si Shën Flori, Shën Lauri dhe Shën Danaksi), ka shumë martirë të tjerë nga rajonet ilire që dhanë jetën për krishterimin gjatë periudhës së persekutimeve romake. Disa prej tyre janë të njohur në histori dhe traditë fetare si figura të rëndësishme të krishterimit të hershëm. Më poshtë janë disa nga martirët më të njohur ilirë:

Shën Asti ishte peshkop i Durrësit (Dyrrahut) në shekullin e II-të. Ai u martirizua gjatë persekutimit të perandorit Trajan (98-117 pas Krishtit), pasi refuzoi të flijonte për perënditë pagane. Sipas legjendave, Asti u torturua dhe u kryqëzua për shkak të besimit të tij. Emri i tij është ruajtur në traditën fetare si një figurë e rëndësishme e krishterimit të hershëm në Shqipëri. Shën Eleuteri, një tjetër ipeshkv i Durrësit, u martirizua gjatë sundimit të perandorit Hadrian (117-138 pas Krishtit). Sipas hagjiografisë, Eleuteri përhapte mesazhin e krishterë në Iliri dhe u vra për këtë shkak, duke u bërë një simbol i guximit dhe besimit të pathyeshëm. Ai është njohur gjithashtu në traditën kishtare si një nga figurat kyçe që ndihmoi në përhapjen e krishterimit në rajon. Shën Maximiani, Shën Dada dhe Shën Quirini janë disa nga martirët ilirë që ranë gjatë persekutimeve të mëdha të krishterëve në shekullin e III-të dhe të IV-të. Ata u martirizuan për besimin e tyre të palëkundur në Krishtin dhe refuzimin për të adhuruar perënditë pagane romake. Shën Donati është një tjetër martir ilir nga Nikopoli (sot në Greqi, por në rajonin e Ilirisë në atë kohë), i cili u martirizua për shkak të refuzimit për t'u përkulur para perëndive të Romës. Ai njihet si një mbrojtës i fuqishëm i besimtarëve dhe është nderuar në traditën kishtare. Martirët ilirë përfaqësojnë një trashëgimi të fuqishme shpirtërore dhe një histori të gjatë të përpjekjeve të hershme për të ruajtur dhe përhapur krishterimin në Iliri. Qëndresa e tyre përballë persekutimeve tregon një përkushtim të thellë dhe të palëkundur ndaj besimit të ri, duke i bërë ata figura të rëndësishme në historinë e krishterimit në Evropën Juglindore. Ky numër i madh martirësh është një dëshmi e fuqisë dhe qëndrueshmërisë së popullit ilir ndaj vështirësive dhe përndjekjeve, duke u bërë kështu një burim frymëzimi për besimtarët e krishterë.

Përndjekësit kryesorë të të krishterëve në rajonet ilire, dhe më gjerë në gjithë Perandorinë Romake, ishin perandorët romakë dhe autoritetet lokale që zbatonin ligjet e persekutimit ndaj të krishterëve. Këto persekutime ishin të motivuara nga disa arsye: për  mosbindjen e të krishterëve ndaj kultit të perandorit dhe përplasjet e tyre me praktikat pagane romake.

Perandori Neron (54-68 pas Krishtit) ishte persekutori i parë i njohur i të krishterëve në Perandorinë Romake. Ai i akuzoi ata për zjarrvënien e Romës në vitin 64 pas Krishtit dhe nisi një persekutim brutal kundër tyre, i cili përfshinte tortura dhe ekzekutime publike. Edhe pse të dhënat për përndjekje në Iliri gjatë kësaj kohe janë të pakta, ndikimi i persekutimeve të tij u ndie në të gjithë perandorinë. Perandori Domitian (81-96 pas Krishtit) ishte një tjetër perandor romak që persekutoi të krishterët, veçanërisht në provincat lindore të perandorisë. Domitian u përpoq të forconte kultin perandorak, duke kërkuar që të gjithë nënshtetasit e tij të adhuronin perandorin si një figurë hyjnore, gjë që të krishterët refuzuan ta bënin. Edhe pse nuk ka shumë prova të drejtpërdrejta për persekutime të krishterëve në Iliri gjatë sundimit të tij, autoritetet lokale shpesh ndiqnin urdhrat perandorakë në këtë drejtim. Perandori Trajan (98-117 pas Krishtit) njihet për një qëndrim të moderuar ndaj të krishterëve, por persekutimi i tyre u bë gjithsesi i përhapur në kohën e tij, veçanërisht përmes prokurorëve dhe guvernatorëve lokalë. Në Iliri, siç përmendet edhe më lart, Shën Asti, peshkopi i Durrësit, u martirizua gjatë sundimit të Trajanit. Trajani vendosi që krishterët duhej ndëshkuar nëse refuzonin të mohonin fenë e tyre, duke i detyruar të përballeshin me tortura dhe ekzekutime nëse nuk i bindeshin ligjit.

Perandori Decius (249-251 pas Krishtit) ishte një nga persekutorët më të ashpër të të krishterëve. Ai shpalli një dekret që kërkonte nga të gjithë qytetarët e perandorisë të flijonin për perënditë pagane dhe të merrnin një dëshmi për këtë akt (libellum). Të krishterët që refuzonin të bënin flijime për perënditë pagane, u torturuan dhe u ekzekutuan. Persekutimi i tij ishte një nga më të organizuarit dhe përfshiu një masë të madhe të popullsisë krishtere, përfshirë edhe ata në Iliri.

Perandori Valeriani (253-260 pas Krishtit) vazhdoi politikën e persekutimit ndaj të krishterëve, duke urdhëruar ekzekutimin e udhëheqësve të krishterë dhe konfiskimin e pronave të kishave. Udhëheqësit fetarë, si ipeshkvijtë dhe priftërinjtë, ishin në shënjestër kryesore gjatë sundimit të tij. Martirizimet në masë gjatë kësaj periudhe u përhapën në të gjitha provincat e perandorisë, duke përfshirë edhe Ilirinë.

Perandori Diokleciani (284-305 pas Krishtit) , edhe ky një dalmat, ishte perandori që drejtoi përndjekjen më të madhe dhe më brutale të të krishterëve në histori, të njohur si "Persekutimi i Madh" (303-311 pas Krishtit). Diokleciani nxori një sërë dekretësh që synonin shkatërrimin e krishterimit. Ai urdhëroi shkatërrimin e kishave, djegien e librave të shenjtë dhe ndalimin e adhurimeve të krishtera. Ata që refuzonin t'i përuleshin urdhrave të tij përballeshin me tortura të rënda dhe ekzekutime publike. Në Iliri, persekutimi i Dioklecianit preku shumë martirë, përfshirë Durrësin, ku martirët u hodhën në arenat romake për t'u shqyer nga kafshët e egra.

Perandori Maksimiani (285-305 pas Krishtit), bashkëperandori i Dioklecianit në perëndim, ishte gjithashtu një përndjekës i ashpër i të krishterëve. Ai zbatonte urdhrat e Dioklecianit në perëndim të perandorisë dhe autoritetet e tij lokale ndiqnin të njëjtën politikë të dhunës ndaj të krishterëve, përfshirë edhe ato që përfshinin territoret ilire.

Perandori Galeri (305-311 pas Krishtit),  perandor nga Iliria, vazhdoi përndjekjen e krishterëve pas abdikimit të Dioklecianit. Ai ishte veçanërisht armiqësor ndaj të krishterëve dhe e zgjeroi persekutimin e tyre në rajonet lindore dhe jugore të perandorisë. Vetëm pak para vdekjes së tij, në vitin 311, Galeri nxori një dekret që ndalonte persekutimin e krishterëve, duke i lejuar ata të adhuronin në mënyrë të lirë.

Përveç perandorëve, autoritetet lokale romake në provincat ilire ishin zbatuesit kryesorë të ligjeve kundër të krishterëve. Guvernatorët dhe prokurorët në Durrës, Scodra (Shkodër), Sirmium, dhe qytete të tjera ilire shpesh urdhëronin torturat dhe ekzekutimet e krishterëve nëse ata refuzonin të mohonin besimin e tyre.

Perandorët romakë dhe autoritetet lokale ishin përndjekësit kryesorë të të krishterëve në rajonet ilire gjatë shekujve të parë të erës sonë. Persekutimet kundër të krishterëve ishin brutale dhe sistematike, veçanërisht gjatë sundimit të perandorëve si Neron, Decius, Dioklecian, dhe Maksimiani. Megjithatë, përkundër këtyre persekutimeve të ashpra, të krishterët në Iliri mbijetuan dhe shpesh përjetuan martirizim, duke kontribuar në përhapjen e fesë së re në këtë rajon.

Dëshmia e Shën Palit dhe martirët ilirë përbëjnë një themel të rëndësishëm për të kuptuar procesin e ungjillizimit në trojet ilire. Shën Pali, si apostulli i pagëzuar nga Krishti, nuk vetëm që shpalli Ungjillin, por gjithashtu krijoi një rrjet besimtarësh, duke inkurajuar ata të braktisnin paganizmin dhe të adoptonin besimin e ri. Kjo transformim shpirtëror ishte një akt guximi në një kontekst ku besimi i krishterë shpesh përballej me ndëshkime të rënda. Martirët ilirë  janë figura të rëndësishme jo vetëm për përkushtimin e tyre, por edhe për simbolikën e sakrificës që përfaqësojnë. Këta martirë, që u përballën me vuajtje dhe persekutime, janë dëshmitarë të besnikërisë ndaj fesë në një kohë kur e krishtera nuk ishte e pranuar nga shoqëria romake. Historitë e tyre shpesh përshkruhen si shembuj të qëndresës në emër të besimit dhe janë thelbësore për identitetin e krishterë në Iliri.

Me ardhjen e Konstantinit, krishterimi filloi të marrë një legjitimitet të ri, duke u bërë fe zyrtare e Perandorisë Romake. Ai dha një impuls të rëndësishëm për përhapjen e krishterimit në të gjitha trojet romake, duke përfshirë Ilirin. Kjo periudhë shënon kalimin nga përndjekja në pranimin e hapur të krishterimit, duke u dhënë besimtarëve mundësinë për të praktikur besimin e tyre pa frikën e ndëshkimeve.

5. Ai ofroi një perspektivë historike dhe shpirtërore në formësimin e identitetit të krishterë të ilirëve

Pikërisht me këtë gjendje të re, të krijuar, vjen një tjetër figurë e madhe nga tokat ilire, Shën Jeronimi.  Ai kontribuoi në përhapjen dhe konsolidimin e besimit të krishterë në Iliri. Ai dokumentoi zhvillimet e krishtera dhe angazhimin e klerit për të ruajtur besimin e krishterë përballë sulmeve barbare. Këto përpjekje ndihmuan në forcimin e identitetit të krishterë të popujve ilirë. Por, siç e jep dëshminë e tij, që e paraqitëm në fillim, pas shkatërrimeve të mëdha barbare, përpjekjet për të rindërtuar kishat dhe institucionet fetare u nxitën nga dëshmitë dhe mësimet e Jeronimit, që shërbenin si një udhërrëfyes për ata që donin të ruanin identitetin e tyre fetar. Përmes letrave dhe veprave të tij, Jeronimi ofroi një dëshmi të rëndësishme për ngjarjet historike që ndodhën në Iliri dhe ndikimet e depërtimit barbar. Këto dokumentime janë burime të vyera për historianët dhe studiuesit që kërkojnë të kuptojnë më mirë këtë periudhë të trazuar.

Veprat e tjera të Jeronimit ofrojnë një pamje më të gjerë të ndikimit të tij dhe të situatës në Iliri janë "Kronikat Botërore". Në këtë vepër, Jeronimi ofron një pasqyrë të historisë së botës, duke përfshirë ngjarjet që ndodhin në Iliri. Ai e përdor këtë vepër për të dokumentuar shkatërrimet dhe përpjekjet për mbijetesë të popujve, si dhe rëndësinë e ruajtjes së identitetit të krishterë.

Në "Komentarët “ e tij mbi Biblën, Jeronimi shkroi komente mbi shumë libra të Biblës që ishin të rëndësishme për interpretimin e besimit dhe moralit në atë kohë. Këto komente ofruan një përmbajtje e domethënie më  të thellë të mësimeve të krishtera që ndihmuan në ndihmën e popujve të Ilirisë për ta kuptuar dhe për të jetuar sipas parimeve të krishtera.

"Epistolat" e Jeronimit përmbajnë diskutime mbi çështje teologjike dhe morale, dhe janë një burim i rëndësishëm për të kuptuar mendimin e krishterë të shekullit të katërt. Ai trajton çështje që lidhen me jetën e përditshme të besimtarëve dhe dhimbjet e shkaktuara nga sulmet barbare, duke ofruar një ndihmesë të rëndësishme për mbijetesën shpirtërore të komuniteteve.

Shën Jeronimi ishte një figurë e rëndësishme që ndikoi në ruajtjen e krishterimit dhe të kulturës në Iliri përmes veprave të tij. Ai ofroi një perspektivë historike dhe shpirtërore që ndihmoi në formësimin e identitetit të krishterë të popujve ilirë në një periudhë të vështirë, duke i bërë ata të mbijetonin dhe të përballeshin me sfidat e kohës. Veprat e tij vazhdojnë të jenë një burim i vlefshëm për studiuesit dhe historianët që kërkojnë të kuptojnë më mirë këtë periudhë dhe ndikimin e saj në historinë e Ilirisë.

6. “Parce mihi, Domine, dalmata sum”

("Më fal, o Zot, se jam dalmat")

Shprehja e njohur e cituar shpesh nga ai:  “Parce mihi, Domine, dalmata sum” ("Më fal, o Zot, se jam dalmat") tregon këtë vetëdije të tij për origjinën dhe identitetin e tij. Shën Jeronimi nuk e ka mohuar kurrë përkatësinë e tij ilire. Përveç kësaj shprehjeje të njohur, ai ka treguar gjithashtu një vetëdije të thellë për përkatësinë e tij ilire. Ky aspekt i identitetit të tij ka rëndësi të veçantë. Ai është një shembull i asaj që mund të quhet krenari etnike dhe identitet kulturor. Duke e pranuar përkatësinë ilire, Jeronimi jo vetëm që njihet me trashëgiminë e tij, por gjithashtu kontribuon në ruajtjen e historisë dhe identitetit të një populli që kishte një ndikim të rëndësishëm në kulturën e lashtë të Evropës Juglindore dhe mbarë kontinentit.  Kjo shprehje është një reflektim i thellë mbi identitetin dhe vetëdijen e Shën Jeronimit për origjinën e tij dalmate.  Jeronimi e pranon dhe identifikohet me origjinën e tij dalmate, që ishte një pjesë e rëndësishme e identitetit të tij. Kjo tregon se ai kishte një lidhje të thellë me vendlindjen e tij, e cila ndikoi në formimin e karakterit dhe mendimeve të tij. Duke kërkuar falje për origjinën e tij, Jeronimi mund të ketë dashur të tregojë se ndonjëherë ndiente një lloj keqardhjeje ose sfide për shkak të vendit të tij të lindjes, veçanërisht në një kontekst ku shumë shkrimtarë dhe teologë të tjerë ishin të përfaqësuar nga qytete më të njohura si Roma.

Mirëpo, kjo frazë ka një nuancë ironike që tregon një vetëdije për paradokset e natyrës njerëzore dhe për realitetet e jetës. Jeronimi, duke thënë këtë, e ndërthur  shqetësimin dhe krenarinë, duke shfaqur se ka humor në vetëdijen e tij për të metat dhe virtytet e tij. Në këtë shprehje, ai njihet me dobësitë e tij, por gjithashtu tregon se ato nuk e pengojnë të angazhohet në kërkimin e dijes dhe të vërtetës.

Kërkesa e tij për falje mund të interpretohet si një shenjë modestie, duke e vendosur veten në një kontekst të më të madh, si një individ që është gjithashtu i brendshëm për ndjesitë e tij për të qenit njeri.

Dijeni të thellë: Kjo shprehje është një tregues se Jeronimi nuk ishte vetëm një teolog, por gjithashtu një mendimtar që shqyrtonte thellësisht identitetin e tij dhe atë që përfaqësonte në kontekstin më të gjerë të besimit dhe kulturës.

Jeronimi, duke njohur dhe përmendur këtë përkatësi, tregon se ai ishte formuar nga një kombinim i këtyre traditave dhe ideve. Ai shquan krenarinë e tij për origjinën. E përdor përkatësinë e tij ilire si një burim krenarie, duke e theksuar rëndësinë e identitetit në formimin e tij si teolog dhe njeri i letrave.

Në shkrimet e tij, ndonjëherë ai përfshin referenca të drejtpërdrejta ose të tërthorta për kulturën dhe historinë ilire. Jeronimi shpesh dialogon me traditën e tij ilire dhe antike, duke e bërë atë një figurë të rëndësishme në historinë e kulturës shqiptare dhe ilire.

Njohja e përkatësisë ilire nga Jeronimi është një shenjë e rëndësishme në një periudhë historike ku identiteti etnik ishte nën presion nga fuqitë e jashtme...

Shën Jeronimi përfaqëson një shembull të rëndësishëm të lidhjes mes kulturës ilire dhe traditës teologjike të krishterë. Duke pranuar dhe nënvizuar përkatësinë e tij ilire, ai e ka bërë këtë identitet një pjesë integrale të veprës dhe mendimit të tij. Kjo qasje e tij, e theksuar përmes shprehjeve dhe referencave në shkrimet e tij, thekson rëndësinë e identitetit dhe trashëgimisë në krijimin e një mendimi dhe kulture të qëndrueshme.

7. Në fund: Shën Jeronimi shembull i rëndësishëm i lidhjes

mes kulturës ilire dhe traditës teologjike të krishterë

Shën Jeronimi përfaqëson një shembull të rëndësishëm të lidhjes mes kulturës ilire dhe traditës teologjike të krishterë. Duke pranuar dhe nënvizuar përkatësinë e tij ilire, ai e ka bërë këtë identitet një pjesë integrale të veprës dhe mendimit të tij. Kjo qasje e tij, e theksuar përmes shprehjeve dhe referencave në shkrimet e tij, thekson rëndësinë e identitetit dhe trashëgimisë në krijimin e një mendimi dhe kulture të qëndrueshme.

Ai e ka bërë përkatësinë e tij ilire një aspekt të rëndësishëm të veprës së tij, duke nënvizuar se kultura e tij ishte një burim frymëzimi dhe forcimi për mendimin e tij teologjik. Ai përdor shprehje dhe referenca që pasqyrojnë këtë identitet, duke e lidhur me traditën më të gjerë të krishterë. Ai ka shfrytëzuar trashëgiminë ilire si një mënyrë për të krijuar një dialog mes traditave antike dhe besimeve të reja, duke i dhënë mundësi shprehjes së një identiteti unik që përfshin elementë të dy kulturave.

Shën Jeronimi ka kontribuar në zhvillimin e teologjisë së krishterë, duke sjellë një perspektivë të freskët që e integron historinë dhe traditat lokale. Kjo qasje e bën mendimin e tij më të qasshëm për njerëzit e kulturave të ndryshme, duke ndihmuar në përhapjen e besimeve krishtere. Ndikimi i tij vazhdon edhe në periudha të tjera historike, sidomos gjatë Rilindjes, ku lidhja e tij me kulturën ilire është përdorur si një simbol identiteti dhe vlerash kulturore. Nuk është e rastit përse për këtë figurë numri i monografive për të e tejkalon numrin njëmijë.

Ai ishte një figurë që i dha popujve të ndryshëm, përfshirë edhe shqiptarët e mëvonshëm, një lidhje të drejtpërdrejtë me kulturën dhe traditën e krishterimit.

Të dy, Shën Pali dhe Shën Jeronimi, janë shtylla të krishterimit që kanë lënë një trashëgimi të thellë në historinë fetare dhe kulturore. Ndërsa Shën Pali është njohur si Apostulli që përhapi Krishterimin në botë, përfshirë Ilirinë, Shën Jeronimi është figura që bëri Biblën të qasshme për të gjithë dhe një studiues i madh i Fjalës së Shenjtë. Këta dy shenjtorë përfaqësojnë dy aspekte kyçe të jetës shpirtërore: përhapjen e Ungjillit dhe përkushtimin ndaj studimit të thellë të Fjalës së Zotit.

-------------------

Citimet:

1) Aleksandër Stipçeviq: Ilirët – historia, jeta, kultura – simbolet e kultit, Rilindja, rwedaksia e botimeve, Prishtinë 1990, f. 276.

2) “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”, Rilindja, Redaksia e Botimeve, Prishtinë 1979, f. 354-355. Ribotim sipas botimit të Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë të Universitetit Shtetëror të Tiranës të vitit 1965.

Shih te Shën Jeronimi: Letra Heliodorit.

Ilirët dhe Iliria... po aty.

3) Edmond Malaj (në studimin e tij “TË DHËNA MBI KRISHTERIMIN NË TROJET ILIRO-SHQIPTARE PARA DHE PAS EDIKTIT TË MILANOS (VITI 313 (Me përqendrim tek martirologjia)” ë revistln “Studime hisorike” 2014 (nr. 3-4), Tiranë, 2015)

4) At Giuseppe (Zef) Valentini, “Vargu i lumnueshëm i fatosave iliro-shqiptarë”, në: At

Giuseppe (Zef) Valentini, Studime dhe tekste për lindjen e krishterë, Tiranë: Plejad

2010, f. 467-483. Lista e lartpërmendur arrin numrin 588, por jo të gjitha numrat janë

të shoqëruara me emra konkretë.

5( Don Agim Qerkini: Shën Pali - Apostull i identitetit të krishterë (Me rastin e vitit të Shën Palit - qershor 2008-qershor 2009) në: http://www.drita.info/.../shen-pali-apostull-i.../

6) Frrok Kristaj: Këta janë dhjetë Papët me origjinë iliro-arbëroro-shqiptare

në: https://telegrafi.com/frrok-kristaj-keta-jane-dhjete.../

7) Gaspër Gjini: Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, "Ipeshkvia Shkup -Prizren nëpër shekuj" , botuar në Zagreb, më 1992.

shih edhe te: https://pdfcoffee.com/ipeshkvia-shkup-prizren-neper...

(30 shtator 2024)



(Vota: 5 . Mesatare: 5/5)

Komentoni
Komenti:


Gallery

Pëllumb Gorica: Magjia e bukurive të nëntokës sulovare
Fotaq Andrea: Një vështrim, një lot, një trishtim – o Zot sa pikëllim!
Pëllumb Gorica: Grimca kënaqësie në Liqenin e Komanit
Shkolla Shqipe “Alba Life” festoi 7 Marsin në Bronx
Kozeta Zylo: Manhattani ndizet flakë për Çamërinë Martire nga Rrënjët Shqiptare dhe Diaspora