Illo Foto: Çamëria shqiptare nën optiken e librit “Burrat shkojnë në luftë“

Çameria shqiptare nen optiken e librit

“Burrat shkojne ne lufte“

Nga Illo Foto

Ka pak kohe , qe ka dale nga shtypi libi   me tregime “burrat shkojne  ne lufte “, veper e  shkrimtarit   , Resmi Osmani . Tregime e perfshira , ne kete liber , jane  te mbeshtetur  teresisht , ne fakte historike .  I gjithe libri , emertohet   historik Lexusi shqiptar , ka  kohe  qe e njef  shkrimtarin e afirmuar Resmi Osmani . Veprat  e tij voluminoze , lexusi i  ka  vleresuar , per  pershkrimin real  dhe vlerat artistike  te spikatura . Tematika  e  shkrimeve te   shkrimtarit , Osmani , nuk i ndahet  ngjarjeve reale  historike .

Ne vitin 2021 , pa driten e botimit  , libri me tregime “Burrat shkojne ne     lufte “.  Libri ka  218 faqe , 27 tregime  dhe  e ka botuar   “Enja “ , nen redaktimin e E. Kushit  dhe  J. Gushos . Ne kopertine , pervec nje   dedikimi  nga shkrimtari , Enver Kushi , ka nentiullin : “Tregime me motive  çame “.

Fakti , qe  jane motivet çame , ç’do shqiptar , kudo qe gjendet , ka kuriozitetin  , per t’u njohur  me permbajtjen , per vete faktin se  Çameria eshte plaga  , qe i dhemb kombit , prej  tetedhjete vjetesh .

Qeverria  greke e gjysmes se shekullit njezete , ne menyre barbare , ushtroi gjenocid , ndaj  popullsise shqiptare te  Çamerise , vetem se ishin  te besimit  mysliman . I masakroi  banoret  e vet , ne menyre çnjerezore  dhe i shpernguli  me force , nga trojet e tyre  ku jetonin denbabaden . Ju mori pronat  dhe pasurite dhe i nisi , me force , drejt   truallit  meme , Shqiperise te dale nga  lufta .Ky eshte nje nga  gjenocidet me te  pastra , qe jane   zhvilluar , jo ne Europe , por ne mbare  boten . Rralle kane ndodhur  te tilla raprezalje , qe nga  jeta fisnore e popujve . Pikerisht kete   genocid  e kryen shteti grek i Venizellosit , qe mbreteron  ne mes te Europes dhe eshte  shquar per kulture te lashte , por  aspak demokratik .

Kete ngjarje   nuk mund ta mohoi historia  e  kombeve . E  pa pritura  ndodh me  qeverrite moderrne   greke , qe mohojne edhe genocidin edhe kthimin e pronave te grabitura . Ne menyren  me antihistorike shprehen se “nuk ekziston nje çeshtje  çame “ . Qeverrite demokratike  shqiptare e kane trajtuar kete problem madhor , me fqinjin jugor . Ne menyre te  organizuar  dhe te perhereshme ,  vijon ta trajtojë , me rregullat  demokratike  shoqata   patriotike “  Çameria”, qe vepron , prej vitesh  , ne Shqiperi . Ish Kandidatja , per president  e SHBA , Hillari Klinton  , eshte shprehur  boterisht se çeshtja   çame ekziston  ne favor te komunitetit   , mbi te cilin  ish qeverria  greke  ushtroi genocid .

Tregimet  e librit te   shkrimtarit  Osmani  , jane  ngjarje historike te ndodhura , me adresa te sakta   , ne territorin  çam , qe eshte brenda kufirit shteteror grek . Simbas Konventes se Kombeve    popullsia çame duhet te gezoi  te drejten e prones  dhe te lirive te personit , ne territorin   , ku ka jetuar brez pas brezi . Duke  e analizuar  librin e   Osmanit , ne kete fryme historike , vepra  e  ketij shkrimtari eshte  dokument  bindes  , qe mbeshtet te drejten  legjitime te  komunitetit  çam , per t’u rikthyer ne trojet e tyre atnore  dhe t’u njihen te tera te drejtat  , qe parashef ligji nderkombetar . Keto qe shkrova , deri ketu , nuk i ka permendur  libri dhe  nuk ishte ky objekt i librit . Libri na  njeh me  personazhe  historik te  Çamerise martire . Lexusi , ne menyre reflektore   afrohet me personazhet , qe jane  martirizuar ne lufte  dhe ne paqe , duke qene njerez te  thjeshte , punetore  dhe  bashkejetus me fqinjet  e larget  ete afert .

Libri hapet me   tregimin , qe mban dhe vete libri “Burrat shkojne ne lufte “ . Babai i familes,  Osman   Taipi eshte banor i Mazrekut , fshat  çam nen administraten greke . Kur u kthye nga puna e lodheshme   e fushes , lajmeron  bashkeshorten  t’i pergatisi  mjetet  e jeteses se do te niset , per lufte , ne zonen  e Janines , qe  po e pushtonin  grekët . Ky ishte  lajmi me i rende , qe mund te jepte nje kryefamiljar fshatar , sepse  do te braktiste punet e  bujqesise . Koha ishte   e bujqesise   te prapambetur . Burrri ishte  zot i  pendes se qeve , i  kalit  , i  parmendes ,i karroces . Gruaja   administronte punet  e familes . Keto ishin tre forcat ( burri , gruaja , kafshet  epunes ) , qe mbanin  fshatin  dhe ç’do familje te gjalle . Burri kish vendosur te   vinte vullnetar  , ne ndihme te   bashkepatrioteve janinote , qe po i pushtonte  greku . Gjithçka pritej te  çkrehej dhe  jeta  t’i dorezohej  fatit .

Nuk shkoi gjate   dhe Osman vullnetari u  vra ne lufte me armikun . Mëma e shtepise , Merjemja , jo vetem , qe nuk u martua , por  mori persiper   gjithe punet , qe kryejne  zakonisht burrat . Hodhi pushken ne krah . Mbrehu qete  dhe  lëroi token , shaloi kalin  , mbolli , korri shiu bereqetin . Mbajti familjen , pa ju trembur syri .

Eshte nje tregim i dhimbshem , por   dhe me doze  te  thelle lirike , sepse Osmani  dhe Merjemja jane  gjyshrit   nga Babai te  autorit , Resmi Osmani .

Tregimi  tjeter   , mban titullin “Trëndafili i gjakut “ . Djali trim  Çelo , nuk pranoi  t’u neneshtrohej urdherit , per te shkuar nizam ne  Jemen , ku piqej buka ne diell . Koha e nizamit vazhdonte   shtate vjet . U be firar  . Koshallet paten vrare ne prag te shtepise  Zeqir  Rakipin , nje tjeter firar . Çelua kishte filluar jeten e firarit , me synime te qarta  atdhetare , me besimin se  Shqiperia do te behej , duke  pasur ne krye  Abdyl Bej  Frasherin  dhe ne Çameri udhehiqte,  Abedin pashe  Dinua . Shprehja  e zakonshme  e  Çelos ishte : “Plaget jane stoli  e trimave “ . Behet fjale , per nje qendrim as spontan as  personal , por per nje rezistentence te ndergjegjesuar , ndaj pushtusit .

Ne nje   nate  te erret , Çelua u kthye ne  familje , per t’ u çmallur , me    memen  , motren , te fejuaren . Kamejkami i Parges , kishte premtuar   tre qese me flori , kush vriste ne pusui Çelo Mezanin  firar .  Prej shtepise se vete , neper shtigje te sigurte  , Çelo  bujti ne shtepi te mikut te vet Haxhi Dulit , per ngushullim , per vdekjen e  nenes se vet , qe pat pritur  dhe percjelle firare , shok te idealit te djalit , Haxhiut.   Ate dite  , kthehet  kali , pa kaloresin . Gjema e madhe  u  kuptua . U shpall  dita  e vajtimit  , qe  ne shumicen e rasteve , jane  poezi spontane  te krijuara aty , per aty . Nena e  Çelos , midis  vajtimit  , u shpreh : “ E vrane hafijet se  Çelo nuk binte i gjalle ne dore te tyre “ . Ne diten e vajit  kishte ardhur gjithe   krahina . Haxhi Duli  , u shpreh : “ Per nje grusht para , hafijet turperuan Vraohonan dhe Çamerine .  Gjakun ma kane borxh mua “ ( f 28 )

Kjo ngjarje pati shume jehone , ne te tere  Çamerine . Rpsodi  , nen hijen e rrapit  , kendoi  kengen   vaj , per Çelo Mezanin , qe megjithse ka ndodhur  150 vite me pare, kendohet  ne takime  kulture , festivale . Eshte kenge e brenges dhe  e hakmarrjes te ligjeshme . Prej natyre  çami eshte paqesor , sepse te tille te do bujuqesia , jeta e fshatit . Gjaku dhe hakmarria u jane imponuar  nga  pushtusit dhe qeveritaret kontravers , qe kane nxitur  konfliktet fetare dhe etnike .

Ne tregimin “Plaga e shpirtit” kushtuar kujtimit të kapedan Muharrem  Rushitit , autori na ka dhene te pershkruar   jeten e nje kapedani popullor , qe i teri i eshte perkushtuar mbrothtesise se  Çamerise dhe Shqiperise . Ky kapedan , ka kryer mbi 100 beteja , kunder  turqve dhe  vorioepiroteve , midis viteve 1902  deri ne  ne 1920 . Djalin e vetem ja vrane ne pusi . Kapedani , i  konsideronte djem te tere  bashkekrahinasit , qe luftonin ne krah me te . Ishte bashkohes  dhe i lidhur me  levizjet shqiptare  brenda kufijve shteterore , me cetat e  Bajo Topullit , Mihal Gramenos  , Safet Butkes . Flet vete fakti , qe ky kapedan i luftrave popullore , vdiq  natyralisht , ne Saranden  shqiptare , ne vitin ,  1931 .

Ne  nje nga tregimet  , na behet e ditur,  se trimi  çam  Osman Taka , ka lindur  ne Kondispolin  , brenda kufirit shteteror  shqiptar ; kufi i percaketuar  nga  konferenca e   ambasadoreve . Karakteristikat  etno – kulturore  te  çameve , ne te dy anet  e kufirit , jan identike . Trimi  Osman taka , priste  ekzekutimin e  dhene nga  gjykata e Janines , per  vdekje , me varije ne litar , ne sheshin e keshtjelles . Osmani ,  per deshiren e fundit , simbas ligjit , kerkoi  , qe perpara ekzekutimit  te  vinte  nje  orkesrër muzikore , se do te luante nje valle , per te pranishmit. Keshtu ndodhi . Vallja ishte nje furtune  e valltareve , ku shquhej eleganca  dhe  zhdervjelltesia e   kryevalltarit , qe ngjasonte si shqipe mali , ne fluturim , me bukuri  qiellore .

Bija e Valiut te Janines , qe ishte spektatore  , mbeti e mahnitur   nga vallja  dhe bukuria  mashkollure e  kryesusit te valles , elegantit , Osman  Takes. Lutjetjet e saj dhe lotet , u vleresuan nga   Babai ,  sepse Gjylyzarin e pat vajzen e vetme . Ne momentin e fundit , u anullua  urdheri  perkohesisht . Ishte  e qarte se  pashai , nuk mund te  shkonte kunder urdherit sulltanor . Ne kohe tjeter  , te afert , e eliminoi  , ne pusi  valltarin e famshem  çam , Osman Taka .

Vallja e Osman takes , qe luhet sot  , ne veprimtarite kulturore , nuk eshte legjende , por ka  nje   autor historik , kapedanin  çam , Osman Taka , nga Konispoli i shqiperise  zyrtare . Vallja , qe u luajt ne oborrin  , ku pritej ekzekutimi  u percaketua e tille  , nga e bija e Valiut : “ Valltari kishte nje lirshmeri te habiteshme  . I tere trupi i vallezonte , sikur nuk kishte eshtra . Ishte klithme , per jeten dhe perbuzje , per vdekjen “( 48 )

Ne  tregimin me titull “Dheu I shqiperise “ , pershkruhet  festa e  Pavaresise  e shpallur ne Vlore , ku pjesmarres , ishte  edhe çami Niko Konomi . Uronin , diten e flamurit dhe  Niko u tregoi nje grusht dhe , qe kishte marre me vete , nga dheu i Vlores se flamurit . Shtepia  e çamit Niko Konomi , ne fshatin Gliqi te  Çamerise , eshte  e perfshire ne  atmosferen e festes se flamurit. Nuk eshte vetem feste , eshte edhe dite   e vendimeve te medha per te mbrojtur vendin nga evzonet greke , qe  jane  versulur , per te  shkeputur pjese nga  shteti i  ri , qe sapo  fitoi  pavaresine . U regjistruan vullnetere  , per  ne lufte , kunder pushtusit . Nilko kishte   gjashte djem . Tre u regjistruan vullnetare , per ne front . Ne kete kuvend burrash Niko Konomi , u shpreh : “ Duan me paderman dheun e Shqiperise , por burrat  e ketij vendi , nuk kane vdekur. Fusha e luftes eshte mbjelle me kufoma  “ . Keshtu u shpreh Niko ( 57 ) .

Çeta e vogel e Gliqise u  be pjese e batalionit vullnetar te Paramithise , qe komandohej nga Hamit Margelliçi . Ne perleshjet trup me trup , me evzonet , per mbrojtjen e flamurit , mbeten te vrare   dy djemte , nga tre  vellezrit  vullnetear te familje  Konomi . Ne mes dhimbjes te pa permbajtur , Niko shtoi , ne varrezat e  djemve deshmore  dheun , qe pat marre nga  Vlora e  flamurit .    “ Ju qofte i lehte dheu i  Memedheut”   , shprehu hidherimin  Niko Konomi , ne varrimin e dy djemve te vrare nga evzonet agresore .

Te tera tregimet  trajtone ngjarje tragjike , qe ndodhin  ne  shume dyer  te Çamerise . Te tera ngjarjet bashke , perbejne  dramen e madhe , qe i shkaketuan   krahines paqesore  evzonet zerviste , me te vetmin  shkak  , se shumica e  krahines  i perkiste  besimit  mysliman . Ne Çameri  kishte dhe komunitet  ortodoks , por te dy komunitetet  jeton ne mardhenie   miqesore , sic  eshte karektiristike  toleranca fetare , karakteristike  shqiptarve , kudo , qe jetojne .

Ne njerin tregim , trajtohet problemi i  gjakut te falur . Kete  titull mban dhe tregimi . Burrat e familjes ne gjak , moren rrugen dhe shkuan ne  shtepine   e viktimes , qe kishte shkaketuar   vellai i tyre . Autori , me artin e  fjales se zgjedhur  dhe kopetencen ne njohjen e kanunit  , autori na fut ne nje bote , qe duhet te jeshe i stervitur , per te manipuluar  nje miqesi , qe vjen nga   gjema , qe shkaketon  arma . Kodi i pajtimit   eshte nga kodet  me te   studjuara   dhe me  tone me civilizuse , qe mund te  kete bota . Nuk eshte   e lehte te falesh  gjakun  e njeriut te familjes , por kjo eshte   edomosdoshme  , per te siguruar bashkejetesen ne paqe . Ne nje krahine si Çameria , ku derdhet  gjak nga armiku zervist , duhet kursyer jeta  e  bashkefshatarit , e beshkekrahinasit. Ketu kursim e realizon kodi i  faljes se gjakut , qe eshte  shenje civilizimi  dhe maturimi shoqeror . Praktikisht  falen jete , qe do te ishin  objekt i pusise .

Ceremonia  , e faljes se gjakut  dhe kodet e tij  jane ne ndertuar sipas kushteve konkretet te  krahinave   shqiptare . Ndryshe eshte kodi i faljes se gjakut   te Anton Çetes  ne  Kosove   dhe  me disa specifika eshte ndertuar   kodi i faljes ne Çameri . I njejte eshte motivi  dhe qellimi  njerezor  , per te   forcuar  bashkesine  nacionale  , kunder  armikut , qe pergjon te na   demtojë  , duke na dobesuar ne ç’do hap dhe me ç’do menyre . Jetet  , i duhen komunitetit , per  vullnetare , kunder pushtusit .

Rrefimi  ne liber  , per shtepine germadhe , eshte nje meditim i autorit , kur vizitoi vendlindjen , pas  zhvillimeve demokratike , ne Shqiperi dhe ne bote . Autori mediton , ne germadhen  e shtepise , ku ka lindur dhe sot pas  70 vjetesh  te masakres  , gjithcka  hesht . Deshmojne guret dhe kercuret . Autori , personifikon  henen , si deshmitare  te masakres .  Germadha  e shtepise , bisedon me henen , ne prezence te  autorit , burre i moshuar sot , miturak ne  ngjarjen e llahtareshme  zerviste . Po e riprodhoj  bashkebisedimin , Germadhe – Hene : “ Hënë moj Hënë! Me sheh si jam sot , por se mendon si kam qene . Shtepi me shume oda , qe llamburisin nga pastertia . Dysheme me drasa nga Korfuzi , qilima nga Janina . Shkallet me qemere te mermerte . çatite me tjegulla flake te kuqe . Oborri mbushur me lule . Avllia  plot me çubet e mjalcave ( koshere bletesh ) … Yrti me ullinj , portokalle , limona . … Pashe nuset  te bukura si drite . Dhendurret si petrite , si linden dhe rriten femijte . Isha e lumtur.Por nje dite , fund  qershori si sot, pa u gdhire  dita , u sulen  lukunia e uqerve te udhehequr nga  gjenerali grek , Zerva , si te dale nga shpellat . Te dehur me alkohol , te armatosur gjer ne dhembe , shemben gjithçka , perdhunuan nuset . Vrane pleqtë . Shtepive u vune flakën. Veç degjoheshin  shprehjet : turko-allvanos .  Une nuk e di psene e kesaj masakre . Mos ndoshta e di ti psene , moj Hënë?”  ( Faqe 158 )

Hëna dhe deshmitaret  jane  deshmitaret reale  aktuale . Deshmojne , per kete mizori te shtetit grek , ndaj banoreve  te nje krahine te   shtetit te vet , veç me  tjeter besim fetar. Ishte nje kryqezate , nga me barbaret , e ndodhur  ne  mes te shekullit 20. Krahina e  Çamerise  , brenda  kufirit shteteror  grek , banuar  nga shqiptare  autoktone , pat ndertuar nje jete te qete dhe te begate , brenda  sinoreve te krahines . Kete jete  e  favovorizonte toka dhe klima  mesdhetare . Toka  e  shendoshe , humusore , nuk e çonte kurre  kot  djersen e bujkut . Prodhimi bujqesor   ishte i bollshem , ç’do vit , i plotesuar me shumllojshmerine  e frutikultures dhe te ullirit .

Kete  prodhim te bollshem bujku  çam  e pat mbeshtetur me pune  te organizuar  bujqesore , si rrallekush ne Ballkan . Sejcila familje kishte   penden e  qeve  dhe  kafshet e transportit , si dhe gjithe inventarin e   nevojshem , te nje pune  zinxhir . Hambaret dhe qilaret  e shtepive çame ishin  plot me  bereqet , zehirete dimerore , fuçite me vere dhe me vaj . Ne  Çameri nuk pat varfanjake . Jeta e qete   dhe  e begate  , garantohej nga nje kod zakonor i rrepte  dhe i pershkruar nga fryma  humane . Eshte i njohur fakti , qe  edhe , kur u vendosen ne  Shqiperi , komunitet  çame e organizuan jeten sipas modelit  te tyre tradicional . Keto komunitete ,  shquanin   ekonomikisht nga  homologet , qe i rrethonin .

Autori  i ka kushtuar nje tregim ,”Nata e fantazmave” reagimit te popullit te thjeshte grek kesaj masakre  monstruoze , qe ndermori  shteti  i tyre , ndaj popullsise  therspote . Toger Alqiviadhi , u emerua  administrator  i qeverrisjes vendore , ne krahinen e therspotise  te shkretuar . Ai u vendos bashke me nusen e vet , greken , Irini , ne nje banese , ne Filat . Irini, e mbetur vetem, pas një nate haluçinante, krijoi bindjen  , se bashkeshorti i saj , pat qene pjestar i bandes ushtarake  , qe masakroi Çamerine  shqiptare . Nuk mund te rrinte indiferente , ndaj nje masakre te pa shembellt , ne keto ane dhe i kerkoi  bashkeshortit  , te  spjegonte , si u be pjese e kesaj bande vrastere . Alqiviadhi i tha se  turko-allvanoset , u bashkuan me armiqte  e  Greqiae : Me italianet dhe gjermanet . “ Mos valle dhe femijte  dhe pleqte ? pyeti  Irini . .. Prandaj ta dhane kete dekorate , ku nga  ylli duket se ende kullon  gjak i femijve te masakruar . Une po iki , tha  Irini , Ti rri me fantazmat e  viktimave te tua “. (167 )  Populli  grek  ishte dhe mbetet  mik i  komunitetit  çam , qe kane jetuar ne miqesi dhe paqe te perjeteshme .

Qeveria greke  asnjehere nuk  e ka bere te qarte reprezalien  e pa shembellt  te saj ndaj Therspotise . Pretendimet  qeverritare , se  çamet ishin bashkepunetore , nuk faktohet , por , mbi te gjitha bashkepuntoret  nuk  denohen si krahine , ose si venbanim , por individualisht . Qeveria , nuk di ku t’i fshehi duar e pergjakura me gjak femijesh dhe pleqsh te  Çamerise . Kjo fshehje e krimit , nuk mund te vijojë gjithe jeten . Bota gjithnje ka  pasur te mençur , per te marre .

Komuniteti çam , eshte shquar , per atdhedashuri dhe harmoni midis  komuniteteve   me besime te ndryshme dhe me nivele  pasurore te  shkallezuara . Lidhur me kete  , perveç , sa kemi  komentuar me siper , po  sjell dhe komentin  e  tregimit   te ketij libri , “ Brenga e Kapetan Marko Bocarit “  ( Faqe 227 ) Sulltani , kur nisi mizerine   e asqerve  kunder  Mesollonjes greke , ne vitin 1822  i porositi : “Nga  Mesollonja , dua  vetem nje grusht  me hi “  ( 228 )  Komandant i  mbrojtjes se qytetit , u  emerua, kapetani suliot , Marko  Boçari , i sapo graduar  gjeneral. Mori nen komande  treqind  suliote trima  dhe  gjashte mije ishin  burra vullnetare , ne ndihme te   mbrojtjes se  qytetit . Turqit sulmonin  me  dymbedhjetë mije asqere te zgjedhur . Sulmi turk ishte i furishem dhe munden te  kapexenin  vijen e pare te mbrojtjes . Mbrojtesit  hoqen shkallet  dhe  sulmi   i pare u  neutralizua me kete inteligjence ushtarake. Perfaqesusus I  Qeverrise greke ne kete beteje ishte   Metaksai , qe ishte politikan , jo ushtarak . Fillimisht  e pyeti Markon , ne se numuri i pakte i forces mbrojtese ishte problem . Marko u pergjigj thjesht dhe qarte : “ Me numura maten bagetia . Burrat  maten me trimeri “. ( 229 ) Mbas fillimit te   luftimeve  te Mesollonjes , Marko  vendosi te  dergonte   familjen ne Ankona , si vend i qete dhe i sigurte , per civilet . Larg kesaj lufte te ashper . Metaksai  e pyeti , per kete vendim dhe  e miratoi vendimin e kapetanit . Kur po ndahej me familjen  , ne port , Marko  , ju drejtua djalit, Dhimitrit : “ Dua te shkollohesh . Te rritesh dhe te edukohesh si arbenor . Ti  permbahesh tradites suliote , qe jane besa , trimeria , dashuria , per lirine “. Marko   kishte nje merak , ne zemer , ne kohen e ndarjes , me njerzit  e tij te dashur. Ja cili ishte meraku : “ Femijte  e lindur ne token arbenore , do te  shkonin  ne dhe te    huaj . A do te mundet Krisulla , t’i edukonte , qe te mbeteshin ne palce , suliote , arbenore ? “ ( 235 )

Tregimi , “Kopshti  i Edenit “ , na paraqet nje tabllo  te nje familje  çame , te vendosur  ne  Elbasan , mbas shpernguljes se dhunshme  nga shtepite   e tyre, ku kishin  ndertuar nje jete , per t’u pasur zili , nga  te gjithe fqinjet . Ne   Elbasan  , familja rrinte me qira , ne nje lagje te preferuar te   qytetit . Burri punonte ne pune shteti , gruaja  merrej me shtepine dhe femijte . Pronaria e shtepise i lajmeroi te lironin banesen , se i duhej , per nevoja te saj .

Çami , ju pervesh punes , per te ndertuar nje prone te vogel dhe nje shtepi , brenda saj , duke imituar   banesen ne vendlindje .  I gjeten  nje toke inproduktiive , ne  periferi te qytetit , ku kishte uje dhe drita te sigurta . E ndertoi shtepine , tip baranke , por te paster dhe te ngrohte , pastaj  ju pervesh punes , per  te  sistemuar baçen . Toka ishte  krejt zallishte , ne pamje te pare inproduktive . Me pune sfilitese , pastroi  guret dhe  hoqi koren inproduktive , nxorri siperfaqen  e tokes me taban  dhe  mbolli   disa lloje   peme frutore , kryesisht  agrume .  Perpara   kopshtit , mbolli nje bllok me qipariza ,  sic quhet , brezi mbrojtes . Aty  mbante dhine , pula , rosa . Piktori , qe  e pikasi si objekt te punes se tij  , kete  kopsht e  quajti , “Kopshti Edenit “

Me keta dy tregime  te fundit , nuk kemi te bejme me asnje lloj fantazie te    autorit . Suljotet dhe  Marko Boçari   jane   çamet  e origjines , trima te beses  dhe te tradites  se punes  te ndereshme . Per tregimin e   “Kopshtit te  Edenit“ , shqiptaret jane deshmitare  , per punen  e madhe dhe te kualifikuar te  çameve , kudo , ku u vendosen ne  Shqiperi . Kudo e ndryshuan mjedisin dhe e begatuan vendin . Kete mund ta shofim ende ne  Fier , Durres dhe kudo , ku u instaluan  çamet  , qe u shpergullen barbarisht nga venlindja  e tyre   e lulezuar. . Toka e Çamerise , sikurse dhe ajo e Shqiperise , jane te lara me gjakun e bijve te tyre , qe i dollen per zot memedheut . Te tera tregimet , ne menyren me origjinale , vertetojne etnitetin  shqiptar te  krahines se çamerise martire . Kur lexon keto tregime  lexusi krijon bindjen e plote se krahina  çame ngjan me ate labe , lunxhote , delvinjote, kosovare , tetovare , ulqinake . Kane nje te kaluar , nje histori ,  te njejtat zakone . Jeta ne Çameri deshmon se  ajo krahine eshte  banuar nga njerez punetore , te ndergjegjshem dhe me aftesi  te theksuara shtetformuse .  Qeverria  greke e viteve  40 te shekullit te kaluar , shkeli padrejtesisht mbi gjakun e tyre dhe i shpernguli barbarisht . Qeverite  e sotme  greke , nuk jane fajtore , per gjemen e ndodhur , por  po behen fajtore , per fshhehjen e krimit .

Ky liber tregon realisht  ,  me mjetet e artit, cila eshte Çameria dhe historia e detajuar e saj . E kerkon interesi kombetar , qe Ministrite tona te kultures dhe e jashteme , kete liber ta perkthejne  ne anglisht dhe greqisht dhe ta shperndajne ne shume kopje . Ne perkrahje te  kesaj ideje , eshte fjala e Hillari Klinton , simbas deklarates te ciles , ekziston problemi i maisur  çam.

Gjat leximit te librit te Resmi Osmanit , u ndjeva  çam , ne te gjithe qenien time njerezore .  Zyrtaret , qe nuk njohin genocidin   e ushtruar mbi çamet , jane  aq fajtore , sa dhe  homologet  etyre , qe shkaketuan kete genocid fashist te  shekullit  njezete .

Une nuk kam lexuar veper me te argumentuar  historikisht dhe artistikisht , realisht dhe  bindes  , per problemin  çam .

Autori i   vellimit eshte  me origjine nga Mazreku . E njef  jeten sociale , shpirterore dhe historine  e  vendlindjes , sepse eshte i talentuar dhe i ditur .         Ai eshte  edhe deshmitar okular i masakres . Ngjarjet  e  shpernguljes  me force te  çameve i ka perjetuar drejtperdrejt  , me  familjen dhe te afermit e tij . Nga ky fakt  , lind pyetja e natyrshme : Zyrtaret , qe mohojne problemin  çam  ku mbeshteten  ? Kete  pyetje  e shtron  ky liber , per te sensibilizuar   opinionin zyrtyar  rajonal dhe boteror , per çeshtjen  çame , si problem i pa zgjidhur  , thjesht per kokfortesi te  qeverrive greke .  Shpejt  a von do te dali nje  Qeveri  greke  , ta pranojë , me ndergjegje ,  kete realitet  te hidhur . Europa  nuk duhet t’ja lejoi vetes  nje problem te  mprehte  ne ballkan  :Te veje prona te i zoti , norma elementare  e demokracise .Kjo kerkohet minimalisht .

Illo Foto , Studjus – NY, Gusht 2022