Kujtim Mateli: Djepi i lindjes së shoqërisë njerëzore

Tri luginat e famshme që u bënë djepi i lindjes së shoqërisë njerëzore

Nga Kujtim Mateli

Çdo qytet, ka simbolet e veta me të cilat identifikohet. Këto simbole, qytetet i vendosin në qendër të tyre. Shumë qytete evropiane janë ndërtuar rreth simbolit të tyre, që në shumicën e rasteve është një kishë. Qytete të tjerë mund të jenë ndërtuar rreth simboleve të tjerë, në momentin në të cilin ata janë themeluar, që në shumë raste shpjegon dhe arsyen pse është ndërtuar një qytet i caktuar. Rasti i qytetit të Përmetit është disi i ndryshëm, i veçantë dhe i pashpjegueshëm deri në ditët e sotme. Përmetarët mbajnë për simbol të qytetit të tyre një shkëmb të rrumbullakët, një shkëmb i përmasave gjigante, unik jo vetëm për hapësirën ballkanike, por dhe përtej saj. Studiuesi Stilian Adhami, ka dhënë disa veçori të tij si dhe disa tregime e gojëdhëna rreth tij. Është i vendosur në bregun e lumit të Vjosës, me lartësi që arrin deri në 42 metra, afërsisht po kaq është dhe diametri i tij. Nga ana juglindore, pra buzë Vjosës është më i lartë, kurse nga ana veriperëndimore më i ulët. Maja e shkëmbit (më mirë të themi pjesa e sipërme e tij, sepse maja e tij është një shesh që arrin në 650 metra katror), ka disa ndërtime të periudhave të ndryshme. Anët e këtij shkëmbi, pra maja e tij, janë të rrethuara me mbeturina muresh. Përveç mureve rrethues, në anën juglindore të sipërfaqes ndodhen gërmadhat e dy të ndarave të puqura me njëra-tjetrën, rreth 10 metra larg murit rrethues, edhe këto mure me të njëjtin konstruksion me muret rrethues. Njëra prej tyre (5 x 2,5m) ka qenë e mbuluar me qemer smërçi dhe duket se ka shërbyer si stere për të mbledhur ujin e shiut, kurse tjetra (6 x 3,2 m) ka qenë e mbuluar me çati. Studiuesi Stilian Adhami ka shfaqur mendimin se duhet  të ketë qenë tempull. Me gjithë interesin e qytetarëve, të cilët gati e kanë adhuruar atë, interesimi i institucioneve ndaj tij pothuajse ka munguar deri para pak kohësh.
Interes për qytetin e Përmetit, rrjedhimisht dhe për simbolin e tij, shfaqi vetë kryeministri i  Shqipërisë, z. Edi Rama, i cili pas disa projekteve që u realizuan në këtë qytet në kuadër të projekteve të Rilindjes Urbane, e cilësoi atë si “kartëvizita evropiane e Përmetit të rilindur” .

Guri i qytetit të Përmetit ose Omfalia i famshëm i Paruesë

Ministrja e kulturës, znj. Mirela Kumbaro, ndoqi nga afër nisjen e punimeve që parashikonin rikualifikimin urban të hapësirës rreth Gurit, restaurimin e rrënojave të hershme mbi të, sistemimin e shkallëve për një akses të sigurt të vizitorëve dhe ndriçimin e tij për të nxjerrë në pah pamjen madhështore të kësaj mrekullie natyrore edhe pas perëndimit të diellit.
 “Në fakt,- është shprehur Ministrja e Kulturës, znj. Mirela Kumbaro,-  nuk është vetëm një monument i rrallë natyre, po dhe monument kulture, pikërisht për shkak të rrënojave të kishës së vjetër që mbart mbi vete. Po është dhe një pikë e jashtëzakonshme panoramike. Është projekt që do të bëjë ndryshimin e ngjyrave dhe do ta kthejë në atraksion të fortë”.
 Kryetari i bashkisë së Përmetit, z. Niko Shupuli, ka qenë i interesuar që të kryhen edhe gërmime arkeologjike në rrënojat që ndodhen në majë të gurit, zbulime të cilat do të tërheqin edhe më tepër vëmendjen e turistëve.
Tashmë, Guri i Qytetit, ka marrë tjetër përmasë dhe tjetër vlerë falë këtyre ndërhyrjeve që u realizuan gjatë kësaj vere të vitit 2017 dhe të atyre që mund të kryhen më vonë.
Po teksa shikon interesimin e lartë të institucioneve qeverisëse dhe të banorëve të qytetit të Përmetit, natyrshëm të lindin pyetjet: Po në të shkuarën, cila ka qenë marrëdhënia shpirtërore e banorëve të kësaj lugine me këtë simbol të qytetit të sotëm të Përmetit? A ka pasur ky Gur ndonjë rol edhe në vetë lindjen e qytetit të Përmetit?
1
Që të mund të arrijmë të themi fjalën tonë rreth këtij guri, le të depërtojmë në lashtësi, në burimet e shkruara, të sjellim dëshmi në lidhje me nderimin dhe adhurimin që kishin për gurin e rrumbullakët, i cili në antikitet quhej Omfalia. A ka qenë guri i Përmetit, si pjesë e këtij adhurimi?
Nga ato që na kanë lënë autorët e antikitetit, tek grekët e lashtë ishte përhapur besimi se Delfi ishte qendra e botës dhe që ka lidhje me orakullin e Delfit. Zeusi për të gjetur qendrën e tokës, nisi dy shqiponja nga dy skajet e botës. Ato u nisën njëkohësisht dhe fluturuan me shpejtësi të barabartë. Kur po kalonin mbi fushën e Delfit, Zeusi hodhi një gur nga qielli për të parë se ku ishte ekzaktësisht qendra e botës. Guri mori emrin omfalos dhe u bë simbol i Apollonit, i orakullit të shenjtë dhe në përgjithësi i rajonit të Delfit.

Në shekullin e dytë pas Krishtit, udhëtari dhe gjeografi Pausanias udhëtoi në fushën e Delfit dhe na ka ofruar dëshmi të rralla në veprën e tij. Guri omfalos, që konsiderohej si “Kërthizë e botës” ishte i zbukuruar dhe kishte formë ovale.
Kjo dëshmi e Pausanias nuk është e vetme. E dëshmon Eskili, tek “Orestia”, si dhe Euripidi, tek “Ifigjenia në Taruidë”.

Guri Omfalos në Delf në rreth 1 metër lartësi 

Po si është guri Omfalos që gjendet në Delf? Ai është një gur i rrumbullakët, në rreth një metër lartësi. Sipas mitologjisë thuhet se ky gur zëvendësoi gurin origjinal që ishte këtu dhe që ishte një meteor. Pra, guri që gjendet në Delf, është një kopje e gurit origjinal. Po si u zhduk guri i mëparshëm që mendohet se ishte origjinali? Në faltoret e antikitetit, krahas adhurimit për perënditë, ruhej dhe adhurimi për gurin e shenjtë. Kjo do të thotë që faltoret ruanin një kopje të gurit origjinal që ndodhej jashtë tyre.

Po ku ndodhet origjinali, i cili ka ekzistuar para se shoqëria njerëzore të bënte zbulesën më të rëndësishme në jetën njerëzore, atë të ekzistencës së perëndive. Sigurisht që guri i rrumbullakët i Delfit është një kopje e gurit natyror që shoqëria njerëzore nderonte para zbulesës së perëndive. Vendosja e gurit omfalos edhe në orakullin e Delfit, tregon rëndësinë që kishte ky gur në shoqërinë e asaj kohe.

Stefan Bizantini, mbi qytetet dhe popujt,
“Parauaioi, fis thesprot, Riani në Thesalika, libri IV:
Kurse bashkë me parauajt ishte dhe i famshmi Omfaliea. Quhen me këtë emër nga që banojnë pranë lumit Auo”. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, fq. 420
Informacioni që na jep Stefan Bizantini është i qartë. Edhe në kohën e tij, në shekullin e V-të pas Krishtit, guri Omfalia vazhdonte të ruante emrin dhe famën e tij.

Kështu, i famshmi Omfalia, është guri i rrumbullakët që në kohët prehistorike konsiderohej si qendra e botës apo kërthiza e saj. Ky gur ishte në tokën e parauejve, të cilët banonin pranë Vjosës. Në tokën e parauejve, rrëzë maleve Dhëmbel e Nemërçkë ku banonte ky fis, gjendet guri i qytetit të Përmetit, i denjë për të menduar se ky gur ka qenë vërtet Omfalia, rreth të cilit vinin nga të gjitha anët e botës.
Përmasat e tij janë të pakrahasueshme me ndonjë gur tjetër në këtë hapësirë që mund ta konkurrojë dhe që mund të hidheshin dyshime se Omfalia i Parauejve nuk ka të bëjë me Gurin e Përmetit. Jo vetëm në hapësirën e trevës së Përmetit, por ai është unikal në tërë hapësirën ballkanike, çfarë të bën të mendosh se ishin përmasat e këtij guri që i bënë evropianët e kohës së arëve ta konsideronin këtë vend si qendra e botës.

Kjo përforcohet edhe nga dëshmia që sjellim më poshtë:
Enzo Gatti, Ilirët, Sh.B. Bargjini, Tiranë 2005 fq. 88 .

“Anijet pellazge dhe rrugët e tulave sjellin shtegtarë. Zbresin në gjirin e Artës… Pastaj shtegtarët nisen në këmbë drejt luginës së shenjtë të Aoos” .

Dëshmia e Enzo Gattit na shpie në mijëvjeçarët IV-III para Krishtit, atëherë kur u ngjiz dhe gjuha indoevropiane, atëherë kur rrugët e tulave lidhnin gjithë Evropën deri në Indi.

Cila është arsyeja që këta udhëtarë bënin një rrugë kaq të gjatë, duke ecur në këmbë për në luginën e shenjtë të Aousit?

Sigurisht që ishin tempulli dhe orakulli i Dodonës që ndodhet vetëm 20 km larg Omfalias, por edhe ky gur që është hyjnizuar para se perënditë të shfaqeshin me fytyrën e tyre njerëzore.

2
Po cilat janë dëshmitë që vërtetojnë se guri Omfalias, i konsideruar si qendra e botës, ishte dhe një gur i hyjnizuar?
Në marrëdhëniet njerëzore, midis dy individëve apo dhe më shumë si garanci se njëra palë do t`i qëndronte besnik palës tjetër viheshin gjërat e shenjta, si shembull mund të sjellim betimin “për atë Zot” etj. Po në një pjesë të trojeve shqiptare, si garanci se premtimi nuk do të shkelej, bëhej mbi gur, deri në shekullin e kaluar. Që njeriu të jetë më i besueshëm vë si garanci gjënë për të cilën beson më shumë dhe humbja e saj pas një betimi të rremë është baras me ndërprerjen e jetës njerëzore. E sjellim këtë dëshmi nëpërmjet një autori të huaj.

Edvin Jacques "Shqiptarët, historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme" fq. 77

"…duke iu referuar një tradite edhe më të hershme të adhurimit të natyrës nga stërgjyshërit pellazgë, fshatarët shqiptarë shpesh përdorin shprehjen (që ndoshta nuk ndeshet në asnjë vend tjetër të botës) "për këtë gur", duke marrë në dorë një gur ose duke treguar një gur diku pranë…”.  Kanuni i njohur i Lekës shprehej se fshatarët duhej t`i paralajmëronin vjedhësit e mundshëm se malli i udhëtarit që kalonte në tokat e tyre ishte i paprekshëm, pasi ndodhej nën mbrojtjen e besës së tyre. Kjo gjë vihej në dukje duke vënë një gur mbi mallin. 255 Liria, Shtator 1989, 5.
Betimi më solemn që mund të bëjë një shqiptar nuk është për Krishtin apo për Muhamedin, por “për këtë gur” 256 Liria  tetor 1985, 3.
Kështu sa herë që dilte puna për caktimin e kufijve midis dy fiseve, pleqtë e të dy palëve, që ishin zgjedhur për të gjykuar çështjen, në fillim bënin betimin e tyre për gurin me ceremonitë dhe solemnitetin e duhur dhe pastaj fillonin shqyrtimin e kufijve dhe jepnin gjykimin që ishte i formës së prerë”.

Dëshmia e mësipërme është e qartë: Hyjnizimi i gurit të shenjtë mund të ketë qenë dhe ndër popuj të tjerë, por me kalimin e kohës ky hyjnizim u zbeh gjersa u harrua, ndërsa shqiptarët që e kanë hyjnizuar Gurin Omfalia, nuk mund ta harronin këtë rit të besimit të tyre.

Fakti që guri i hyjnizuar ruhet në veri të trojeve shqiptare dhe nuk ruhet në vendin e tij të origjinës, pra në luginën e Përmetit, e kërkon një shpjegim. Mendimi im është se hyjnizimi i gurit Omfalia ka qenë i shtrirë në të gjithë territorin e shqiptarëve dhe koha e këtij hyjnizimi duhet të ketë qenë tepër e gjatë. Pikërisht, lugina e Përmetit, si epiqendra e besimit, bëri hapin e dytë të rëndësishëm duke shkuar drejt zbulesës së perëndive.  Lindja e institucioneve të para fetare: tempull dhe orakull ka qenë padyshim një hap përpara nga besimi i mëparshëm i Omfalias. Njerëzit u drejtoheshin këtyre dy institucioneve dhe merrnin përgjigje për pyetje të ndryshme që kërkonin. Kjo e ka zbehur adhurimin e gurit Omfalias për ato treva që ndodheshin më afër Dodonës, por jo dhe rëndësinë e tij, përderisa Stefan Bizanti thotë për të: i famshmi Omfalia. Në pjesët më të largëta nga Dodona, të cilët i drejtoheshin asaj më rrallë, e kanë pasur më të fortë adhurimin për gurin e shenjtë. Për këtë mund të sillet ky argument. Kur perandori Teodosi e shkatërroi Dodonën rreth 17 shekuj më parë, që t`i hapte udhën besimit të Krishterë, banorët e luginës së Përmetit dhe të trevave rreth saj, ruajtën fuqishëm deri në shekullin e kaluar simbolin e orakullit që është lisi i shenjtë dhe malin  e Tomorit si seli e Zotit. Pjesa veriore e trojeve shqiptare ruajti më fort besimin mbi shenjtërinë e gurit Omfalia, me gjithë ndikimin e krishterë që e kërkonte betimin të bëhej mbi Krishtin apo besimi mysliman mbi Muhamedin.

Kjo dëshmon edhe atë që populli shqiptar është i pa lëvizur në këto troje, që nga periudha e hyjnizimit të gurit të qytetit të Përmetit, ndryshe edhe betimi në gur do të ishte harruar ashtu siç e kanë harruar, (mund të themi se ndoshta nuk e kanë praktikuar fare), edhe popuj të tjerë që janë vendosur në këtë hapësirë të gadishullit Pellazgo-Ilirik.
Shtrirja e betimit mbi gur në të gjithë hapësirën shqiptare, tregon se hyjnizimi i Gurit Omfalia, duhet të ketë vazhduar në disa mijëvjeçarë para lindjes së Besimit Pellazgjik, duhet të ketë pasur një periudhë të gjatë para ardhjes së popujve të tjerë në këtë hapësirë ballkanike.

Fakti që hyjnizimi i gurit të shenjtë u ruajt vetëm tek shqiptarët, tregon se popujt e tjerë duhet ta kenë praktikuar në një periudhë të shkurtër kohore, në mos nuk e kanë praktikuar fare, pasi mund të kenë ardhur në trojet që mbajnë sot në kohën besimit dodonian. Nëse tek popujt e tjerë të Ballkanit, besimi pellazgjik u shua me vendosjen e Krishtërimit, tek shqiptarët nuk u shua as Besimi Pellazgjik që mishërohet tek kulti i malit të Tomorit, as ai i Gurit të Përmetit, që ruhet ende në disa krahina në veri të trojeve shqiptare. Të ruash një traditë që është në zanafillë të shoqërisë njerëzore, tregon se shqiptarët janë të vetmit që i mbajnë këto troje që kur qenia njerëzore u strukturua në shoqëri.

3

Betimin mbi gur, si një rit që vjen që nga kohët më të hershme dhe që përcakton identitetin autokton në këto troje e ka trajtuar dhe Pashko Vasa. Besimi mbi gur është një epokë e tërë historike që ka shoqëruar popullin tonë përpara besimit në shumë perëndi që quhet dhe besim pellazgjik. Fakti që besimi pellazg nuk e asimiloi dot, por bashkëjetoi me të në një periudhë historike që matet me mijëvjeçarë; fakti që besimi i këtyre dy mijëvjeçarëve të fundit nuk e asimiloi dot, por bashkëjetoi me të, tregon se besimi mbi gur që e ka origjinën  tek ky Gur i qytetit të Përmetit ka pasur para besimit të Dodonës një periudhë të gjatë historike. 

Pashko Vasa, “E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët”, (Studim historik dhe kritik) 1879, Tiranë 2008, fq. 23
“Pavarësisht nga sa e sa rite të tjera fetare që i përkasin besimit të vjetër të pellazgëve dhe që as Krishti dhe as Muhameti nuk kanë mundur t`i zhdukin fare nga mendja e popullit shqiptar, është betimi mbi gur, që ekziston dhe përdoret akoma në të gjitha malësitë shqiptare; ky betim shoqërohet me të njëjtin nderim dhe me të njëjtën madhështi sikurse në kohët e para të hershme”.

Pashko Vasa, E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Tiranë 2008, fq. 24.
“ Në rastet e rënda dhe kur është rasti për të marrë një vendim me peshë të madhe, pleqtë e fiseve të Shqipërisë, myslimanë e të krishterë pa dallim, ftohen në palët kundërshtare që të betohen me gur, para se të fillojnë bisedimet për çështjet që janë thirrur të gjykojnë”.

Besimi mbi gurin e shenjtë i ka kapërcyer kufijtë e gadishullit Ilirik dhe e gjejmë edhe në kryeqytetin e botës romake, në Romë. Besimi mbi gurin e shenjtë në Romë nuk ekzistonte tek të gjithë popujt që e formonin atë dhe sipas autorit të veprës “Historia romake në Romë”, ky besim ekzistonte tek etruskët të cilët e kishin marrë nga pellazgët, ose ky besim ekzistonte vetëm tek popujt që emërtoheshin etruskë dhe pellazgë. Po autorët e antikitetit dëshmojnë se u quajtën etruskë, ajo popullsi e gadishullit tonë që u vendos në Itali dhe formoj Etrurinë.  E citojmë dëshminë e ZH. Amperit:

Pashko Vasa, E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Tiranë 2008, fq. 23.

“ Të gjithë historianët e përmendin këtë betim dhe ZH. Amperi në veprën e vet “Historia romake në Romë” kallëzon ngjarjen e mëposhtme me shumë hollësi. Sila, para se të largohej nga Roma për të shkuar në luftë kundër Mitridatit, kishte kërkuar me këmbëngulje nga Cina, kryetari i partisë së Marit (Mariusit) një betim, me anën e të cilit ky të zotohej solemnisht se nuk do të fuste asnjë gjë të re në Romë gjatë mungesës së tij. Cina nuk desh që Sila këtë betim ta bënte mbi hyjnitë romake, por në gurin e shenjtë, dhe për këtë gjë sipas një riti të lashtë të etruskëve, që e kishin marrë nga pellazgët. Cina e bëri betimin duke e vendosur gurin në fillim mbi supin e vet e duke e hedhur pastaj prapa në të njëjtën kohë që shqiptoi me zë të lartë mallkime kundër vetes së vet, po t`i shkelte zotimet e marra”.

a-Lidhjen midis popullsisë iliro-epirote dhe etruskëve e vërteton mjaft qartë që të dy popujt në të dy krahët e Adriatikut, kishin të njëjtin zakon, i cili nuk ekzistonte tek popujt e tjerë. Besimi mbi gurin e shenjtë është dëshmi që nuk mund të anashkalohet. Nëse mund të përkonte tek dy njerëz, mund të jetë dhe rastësi, por kur shtrihet mbi popuj, tregon lidhjen shpirtërore midis tyre.
b-Dëshmisë së besimit tek guri i shenjtë, që vërteton lidhjen midis popullsisë iliro-epirote me atë etruske, e vërtetojnë dhe gjetjet arkeologjike në qytetin e luginës së Carakovistës. Oponenti i disertacionit të Karapanos  ka vërejtur se dorezat prej bronzi të gjetura në luginën e Carakovistës ishin të njëjta me ato që gjenden në Muzeun Etrusk të Vatikanit. Po kështu dhe disa lloj zbukurimesh (Planche nr. XLII), që gjenden në Carakovistë dhe që nuk gjenden në arkitekturën greke, janë dhe në Muzeun Etrusk të Vatikanit. Kjo vërteton lidhjet e drejtpërdrejta midis Epirit dhe Etrurisë (Për hollësi shih Kujtim Mateli “Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit II, faqe 130-132).
c- Nermin Vlora Falaski  në studimin e saj “Pellazgët-Ilirët-Etruskët-Shqiptarët” botuar në Prishtinë 1998, vëren një lidhje midis mbishkrimeve etruske dhe gjuhës shqipe. Këtë lidhje e kanë vërejtur dhe gjuhëtarë të tjerë.
Pashko Vasa vëren mungesën e këtij besimi fetar në Greqi, duke vërtetuar në këtë mënyrë lashtësinë e këtij riti në trojet shqiptare, i cili e shpie lashtësinë e këtij populli në këto troje shume kohë para lindjes së besimit pellazgjik në shumë perëndi.
Pashko Vasa, E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Tiranë 2008, fq. 24.

“ Ne nuk dimë që ky rit dhe ky betim të jenë futur në zakonet fetare të Greqisë: të paktën nuk gjejmë as gjurmët që t`na e provojnë këtë. Ky është pikërisht një rit primitiv, të cilin vetëm pasardhësit e pellazgëve e kanë ruajtur dhe e kanë mbartur me vete përmes shtegtimeve të tyre, në ato vise ku janë vendosur”.
II
Vjosa (Dia, Dea- Aia, Aea- Aoos, Aos) një lumë i hyjnizuar

1

Nuk ka qenë vetëm guri i qytetit i shenjtëruar, por edhe vetë Vjosa ka qenë një lumë hyjnor. Këtë e dëshmon Enzo Gatti kur thotë se shtegtarët, pasi zbresin në portin e Artës, nisen në këmbë drejt luginës së shenjtë të Aoos. Nga Herodoti mësojmë për lidhjet e Egjiptit të lashtë me Dodonën e Epirit. Ky komunikim realizohej nëpërmjet pëllumbave. A është ky një komunikim real ku pëllumbat shpinin dhe merrnin njoftime nga Dodona në Thebë dhe anasjelltas apo kemi të bëjmë me një tregim mitologjik?  Nga Herodoti mësojmë gjithashtu se ky komunikim ka qenë dhe në rrafshin e përvojës që të dy vendet i jepnin njëri-tjetrit në rrafshin fetar nëpërmjet grave priftëresha. Po nëse egjiptianët e kishin shpallur Nilin të shenjtë, në Epir gjejmë Vjosën si lumë të shenjtë. Shenjtërimi i lumenjve duhet të ketë qenë faza paraprijëse, para se njerëzit të ngrinin tempuj dhe të shenjtëronin perënditë duke u dhënë fytyrë njerëzore. Shenjtërimin e Vjosës në nivel Perëndie na e jep ky njoftim i rëndësishëm i autorit Valer Maksimi, i cili jetoi në shekullin e parë të Krishtit. Sigurisht që ngjarja është shumë e hershme dhe tregon përplasjen midis të ardhurve dhe vendasve.
Valer Maksimi « Ngjarje dhe thënie të shënuara », libri I, V,2.
« Apolloniatët nuk u penduan pse në një luftë të vështirë me ilirët kërkuan ndihmën e epidamnasve. Këta të fundit u thanë se po u dërgojnë për ndihmë lumin Aea, që rrjedh pranë mureve të tyre
-Ne pranojmë çfarë të na jepni, - u përgjigjën ata dhe lumit Aea i caktuan radhën e parë në ushtri, si komandant i tyre. Megjithëse nuk kishin shpresë, ata i mundën armiqtë e tyre duke i veshur këtë triumf besimit të këtij falli ; ata i bënë fli lumit Aea, sikurse një Hyu dhe pas kësaj vendosën ta venë në krye të ushtrisë në të gjitha betejat ». Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, fq. 183.

Sipas këtij tregimi lumi Aea (Vjosa e sotme) kishte fuqi hyjnore. Po pse pikërisht Vjosa është ngritur në nivel perëndie? Skylakis Kardiensis (shek VI-V para Krishtit) një nga gjeografët më të vjetër e më të njohur, na thotë se lumi që kalonte pranë Apolonisë quhej Dias; çfarë është plotësisht e kuptueshme se bëhet fjalë për lumin e Vjosës.

Në gazetën “Shekulli” datë 09.08.2016 gjejmë këtë informacion për lumin Vjosa “Lumi Vjosa, ashtu si Nili e lumenj të tjerë, janë të mitizuar. Nga tërë lumenjtë e Shqipërisë, vetëm Vjosa është quajtur Lumë i Shenjtë. Për Vjosën janë thurur mjaft legjenda. Gryka e Vjosës ishte, jo vetëm një strehim i sigurt për anijet, të cilat mund të hynin deri afër mureve rrethuese të Apolonisë, por edhe për t’u mbrojtur nga armiqtë. Me të drejtë shumë historianë e kanë quajtur “jetëdhënëse”. Ndërmjet skulpturave të shumta, të ekspozuara në Pavijonin e Lashtësisë në ?Muzeun Historik Kombëtar, të bën përshtypje ajo që i kushtohet lumit Vjosa. Vjosa është personifikuar në skulpturë nëpërmjet figurës së një plaku të shtrirë e të mbështetur në krahun e djathtë, me flokë deri te supet, me mjekër të dendur. Sipas një njoftimi të Muzeut, skulptura është në gur të bardhë, 49 cm e lartë, 70 cm e gjerë dhe i përket shek. III para Krishtit, zbuluar në Apoloni. Paraqitja antropomorfe e Vjosës tregon se ky lumë ka qenë i begatë dhe luginat pranë tij, pjellore. Ajo personifikohet me një perëndi. Gjymtyrët e zgjatura në formë valëzimi të kësaj perëndie, ku skulptori nuk ka qartësuar detajet anatomike, simbolizojnë dallgët e lumit Vjosa”.

Vjosa perëndi

III
Dodona sipas gjeografit dhe hartografit Philippi Cluverus
Ndërmjet atyre hartave që mundohen ta paraqesin Dodonën në vendndodhjen e saj të vërtetë, është dhe ajo që ka për autor Philippi Cluverus. Në librin e tij “Introductio Universam Geographiam-tam Veteram quam Novam...” Luneburge, 1686, pas faqes 346 të këtij libri jepet një hartë e rëndësishme për vendndodhjen e Dodonës. Dodona ndodhet në lindje të Kaonisë dhe në kufirin verior të Molosisë.

Harta e Philippi Cluverus 1686

Në hartë shohim se në tokën e molosëve rrjedh një lumë. Ky është i pashënuar me emër dhe ky është lumi Aoos, sepse në veri të Molosisë që është lugina e Përmetit, ky është i vetmi lumë (Vjosa e sotme) që rrjedh nga juglindja drejt veriperëndimit. Në të djathtë të tij është një degë tjetër e lumit Aoos që në hartë është shënuar lumi Dodon. Ky lumë rrjedh nga veriperëndimi drejt juglindjes. Në terrenin konkret ky është lumi i Dëshnicës së sotme që rrjedh nga veriperëndimi drejt juglindjes. Në hartë, bashkimi i lumit të Dodonës me atë të Aoosit bëhet në juglindje të qytetit të Dodonës. Vendosja e këtij qyteti e tempulli bashkë është aty ku është sot kalaja antike e Këlcyrës dhe rrënojat e qytetit poshtë kalasë në shpat të malit. Ajo që vërehet në këtë hartë është saktësia me të cilën harta ka paraqitur luginën e Dëshnicës dhe atë të Aoosit. 
1- Drejtimi  i rrjedhës së lumit Dodon nga veriperëndimi drejt juglindjes.
2- Bashkimi i lumit Dodon me lumin Aoos ka atë saktësi sa ç`është saktësia e bashkimit të këtyre lumenjve edhe në ditët e sotme.
3- Dodona është paraqitur saktësisht aty ku ndodhen sot rrënojat e qytetit bashkë me kalanë antike (tempulli). Të gjitha këto saktësi nuk mund të realizoheshin nga Philipp Cluveri, nëse ai nuk do të kishte përpara një hartë të mëparshme ku të ishte vendosur Dodona. Nëse ky autor do të ishte mbështetur vetëm nga thëniet e autorëve të vjetër, do të kishte pasur pasaktësi sikundër ka dhe për pjesë të tjera të hartës. Gjërat e marra me mend, i afrohen së vërtetës, po kurrë nuk përshkruajnë të vërtetën. Pozicioni gjeografik kaq i saktë për luginën e Dodonës dhe qytetin e saj, dëshmojnë që Dodona pellazge duhet të ketë qenë e vizatuar në skica dhe harta nga autorët e antikitetit.
Ajo që kishin të qartë përpiluesit e hartave deri në shekullin e XIX, ishte bregdeti. Në pjesët e brendshme, asnjëri nuk i ka vendosur dot lumenjtë në rrjedhën e tyre reale. Kjo për faktin se hartat, sidomos ato historike, përpiloheshin pa pasur një hartë fizike të kohës së tyre, por përshkruheshin qytetet njëri-pas tjetrit ashtu siç i përshkruanin autorët e antikitetit. Harta të cilën po studiojmë, duke u nisur nga malet  e Vetëtimës (Akrokeraune) kemi Panormus, Himarë (Chimera), Sarandë ( Onkezmus) dhe më në jug Butrint. Po t`i shohim pozicionet e këtyre vendeve të bregdetit në raport me Dodonën (Këlcyrën) do të shohim se janë afërsisht po ato raporte që gjejmë edhe sot në një hartë fizike të Shqipërisë.

Duke pasur përpara hartën e Philipp Cluverit bindemi përfundimisht për vendndodhjen e Dodonës në luginën e Dëshnicës. Ajo, pavarësisht të metave që ka, ka të saktë atë çfarë ne na intereson: Philipp Cluveri e ka vendosur Dodonën me saktësinë e një përpiluesi të hartave të sotme. Siç duket, i tillë ka qenë materiali mbi të cilin ai është mbështetur. Dhe ky material është i besueshëm, sepse Dodona ka ekzistuar gjatë gjithë pushtimit romak dhe vizitorët e saj kanë qenë të shumtë. Nëse nuk mund të jepnin të dhëna të sakta për gjithë Epirin apo edhe më gjerë, vizitori i Dodonës, me njohuritë më minimale për përpilimin e një harte, e shihte qartë se qyteti ndodhej në shpat të malit, në këndin që formonte lumi Aos me lumin Dodon. Dhe përpiluesi i një harte të sotme, nuk ka se si ta japë më mirë. Çuditërisht është vërejtur edhe kthesa që merr lumi Dodon kur derdhet në Aos dhe është pasqyruar edhe në hartë. Edhe këndi që merr Aos kur drejtohet nga perëndimi është pasqyruar saktësisht. Siç duket ndonjë përpilues hartash ka qenë vizitor i Dodonës dhe e hodhi këtë mrekulli si dëshmi e pakundërshtueshme e ekzistencës së saj në këtë vend. Nuk është rastësi as saktësia e bashkimit të dy lumenjve, as fakti që aty ku ky autor vendos Dodonën të ndodhet një qytet i rrënuar dhe një kala antike.

Përfundime:
Shohim kështu që lugina e Përmetit ka qenë e shenjtëruar shumë kohë më parë, se qenia njerëzore e kësaj lugine t`i jepte shenjtërisë së lumit Vjosë një fytyrë njerëzore, pra të krijonte perënditë dodonase. Edhe sikur të mos kishim arritur në përfundimin (tashmë në tre libra) se Dodona qytet, tempull dhe orakull ndodhet në territorin e sotëm të Këlcyrës, vetëm fakti që lumi i Vjosës mbante dy emrat e kryeperëndive pellazge: Dia dhe Dea, do të çonte në përfundimin se qytetërimi i kësaj lugine ishte produkti që çoi në lindjen e qytetërimit dodonas. Pavarësisht nga shkalla e zhvillimit ekonomik që mund të ketë pasur Lugina e Sipërme e Vjosës, zhvillimi kulturor qëndron krahas dy qytetërimeve të tjera të njëkohshme që u krijuan në Mijëvjeçarët para Krishtit, atij të Egjiptit në rrjedhën e lumit Nil dhe atij shumer në Mesopotami, në rrjedhat e lumenjve Tigër dhe Eufrat. Qytetërimi i Vjosës (Dia-Aos) duket se ka dhe një periudhë historike që e kapërcen qytetërimin e perëndive të shumerëve dhe atë të egjiptianëve. Kjo është epoka e shenjtërisë së gurit, të gurit të shenjtë Omfalia, që nuk ka ekzistuar apo të paktën nuk është dokumentuar tek popujt e tjerë. Qytetërimi Omfalia, duke parë shtrirjen e tij të gjerë, në të gjithë territorin shqiptar, tregon se ka shoqëruar zanafillën e tij në një periudhë të gjatë, parahistorinë e shqiptarëve në këto troje. Vetë ky gur, i cili adhurohet dhe në ditët e sotme, flet shumë për kulturën e lashtë të shqiptarëve, që sa më shumë kërkon të depërtosh në thellësinë e tij, aq më tepër diamante sjell prej kësaj thellësie. Janë diamante që Lugina e Sipërme e Vjosës i krijoi jo për vete, por i ndau me popujt e tjerë, u dha atyre dhe mori prej tyre. Rrotull këtij guri të shenjtë të Përmetit, popujt e Botës sillnin kulturën e tyre dhe merrnin atë çfarë ishte krijuar në luginën e perlave, e emërtuar si lugina e Dias dhe Deas.
Nuk është rastësi, që kultura e Omfalias, të lindte kulturën e dytë më të rëndësishme, edhe kjo me përmasa evropiane si e para. Tashmë lumi i shenjtëruar me emrat Dia dhe Dea, mori tipare njerëzore dhe njerëzit e ngjitën atë, atje në shpat të malit Trebeshinë. Tashmë, sipas dëshmive të autorëve të antikitetit, në Dodonë vinin vizitorë nga të gjitha anët e Dheut. Po Dodona si institucioni më i rëndësishëm në hapësirën e sotme ballkanike, kishte marrëdhënie institucionale me qytetërimet e tjera. Kështu Herodoti na flet për bashkëpunimin midis tempullit të Dodonës dhe atij të Egjiptit.  Një ndërthurje kulturash dhe vlerash. Është koha kur luginat e lumenjve kishin prodhuar qytetërimet më të rëndësishme: qytetërimi dodonas në rrjedhë të lumit Vjosë (Dias-Aos), qytetërimi i shumerëve në rrjedhë të lumenjve Tigër dhe Eufrat dhe ai egjiptian në rrjedhë të lumit Nil. Luginat e lumenjve kanë qenë kështu djepi ku lindi dhe u rrit shoqëria njerëzore.

Po nëse qytetërimi shumer dhe ai egjiptian njihen mirë, qytetërimi Omfalia, ndoshta qytetërimi më i vjetër i botës, si dhe ai i Dodonës, kanë mbetur ende të pazbuluar. Tashmë, nëpërmjet burimeve shkrimore, ka rënë rrezja e dritës dhe në këtë vend të panjohur për botën e qytetëruar.

2
Nuk ka më dyshim se Lugina e Sipërme e Vjosës është djepi i qytetërimit evropian, i atij qytetërimi që bëri hapin e madh që shkëputi njeriun nga bota e egër drejt shoqërisë njerëzore. Që njerëzit të bëhen bashkë, duhet t`i bashkojë diçka e përbashkët. Fillimisht ishte guri Omfalia që i bashkoi dhe krijoi tek shoqëria një vizion të përbashkët. Krahas adhurimit të gurit të shenjtë vazhdoi adhurimi për dukuri të ndryshme të natyrës, siç është adhurimi për diellin, lumenjtë apo dhe dukuri të tjera. Emri i lumit Di është dhe fillesa e gjuhës sonë. Mund të veçojmë grupin e fjalëve që kanë lidhje të drejtpërdrejt me lindjen e çiftit të perëndive: Di-Diona.  Çfarë është perëndia Di? Qenia hyjnore që përfaqësonte tërësinë e njohurive që shoqëria njerëzore kishte grumbulluar deri në atë kohë. Tek orakulli apo tempulli i perëndisë Di, njerëzit shkonin dhe pyesnin për gjërat që mendja e tyre nuk mund t`i kapte, pra për gjëra që njeriu nuk i di. Në emrin kuptimplotë Di, kjo perëndi u bë dhe perëndia kryesore në Dodonë, në Epir dhe Iliri. Pas emrit të perëndisë Di, dolën fjalët me kuptim të përgjithshëm në gjuhën shqipe si: di, dija, i ditur, dituri, perëndi, etj. dhe që me të drejtë, poeti ynë i madh Naim Frashëri dhe dijetarë të tjerë të përmasave evropiane, e kanë quajtur shqipen gjuhë perëndie.
Kjo pasuri shqiptare me përmasa evropiane ka lindur këtu, në këtë luginë të Përmetit. Nëse të parët e kësaj lugine ishin krijuesit e kësaj dijeje, pasardhësit e saj janë ruajtësit dhe pasuruesit e këtyre vlerave. Vetë lugina e Përmetit në ditët e sotme ngjan si një tempull perëndie, ku pothuajse mungojnë mëkatet që kryejnë njerëzit, mëkate që në vende të tjera, rregullat që sigurojnë vazhdimin e shoqërisë njerëzore ruhen me ligje të nxjerra nga shteti dhe mbrohen me strukturat e shtetit.
Një pyetje lind pas nxjerrjes në dritë të kësaj pasurie kaq të madhe që duket sikur nuk e mban dot e vetme lugina e famshme e Përmetit. Sigurisht që edhe krahina të tjera mund të përfaqësohen me këtë vlerë përmetare, sepse është produkt i vetë shoqërisë shqiptare. Po vendi i origjinës duhet të hedhë hapin e parë dhe të identifikohet me të. Qytetet në vendin tonë, shumë prej tyre edhe pse të vjetra, duket sikur kanë lindur në këto kohë moderne. Në qendër të tyre, përfshi këtu dhe qytetet: Përmet dhe Këlcyrë, nuk ka asgjë që të lidh me lashtësinë e tyre. Në qendër të tyre janë vendosur monumente apo statuja që të lidhin vetëm me një shekull, a thua se Përmeti dhe Këlcyra janë qytete të krijuara në shekullin e kaluar.
E ilustrojmë me shembuj:
Shembulli i parë:
Qyteti  Rec (Retz) në Austri, është një qytet i vogël, në veri të Vjenës . Pra një qytet i krahasueshëm me Këlcyrën dhe Përmetin. Në sheshin kryesor ku dhe ruhen simbolet e qytetit, ndodhet një obelisk rreth 10 metra i lartë, i mbushur me figura engjëllore që simbolizonin besim pagan të banorëve të kësaj pjese të Austrisë. Në shesh kishte dhe monumente të tjera me të cilat ky qytet identifikohej në rrjedhë të historisë së tij.
Shembulli i dytë:
 Në qytetin e Vjenës në Austri, në qendër  të tij, pranë kishës së Shën Stefanit, ishte një shesh në formë drejtkëndëshi, ku në mes të tij, një obelisk përjetësonte disa figura engjëllore me fytyrë drejt qiellit. Ky monument i kushtohej besimit të vjetër të vjenezëve, pra atij pagan. Ajo që duhej të bëjë Përmeti dhe Këlcyra është që të mos i lërë këto qytete pa histori, histori të cilën do t`ia lakmonin pothuaj të gjitha vendet evropiane.
3
Përmeti duhet të bëjë hapin i pari në këtë drejtim. Tashmë kemi një interes për gurin Omfalia, interes që ka marrë vëmendjen e qeverisë shqiptare. Ky Gur deri më sot ishte pa histori, nuk dihej arsyeja pse adhurohej dhe pse banorët e qytetit të Përmetit e konsideronin simbolin e qytetit të tyre. Tani ky Gur ka historinë e tij, histori që ka mbajtur përreth tij breza të tërë në mijëvjeçarë. Kjo zanafillë kaq e vjetër e banorëve të Luginës së Sipërme të Vjosës, sigurisht që meriton vëmendje. Në radhë të parë vëmendjen ndaj tij do ta ketë qytetari evropian, i cili i kërkon rrënjët e gjenezës së vet pikërisht në këto troje të Ballkanit Perëndimor. Fatmirësisht ky gur rrethohet nga ndërtesa publike dhe fare pak nga ato private.  Nëse do ta lirojmë nga ndërtesat që janë rrotull tij, do të krijohet sheshi nr. 1 i qytetit të Përmetit, që mund dhe të quhet: sheshi Omfalia, i mbushur me statuja të botës antike, të cilat do të paraqesin besimin dhe përkushtimin e banorëve të Përmetit apo Parauejt, sikundër përmenden në histori. Parauejt në shekullin e V-të para Krishtit ishin të organizuar në Mbretëri dhe historia ka regjistruar mbretin Oroidi të Parauejve, në krye të një ushtrie të fisit të parauejve dhe të orestëve, në një organizim të përgjithshëm epirot krahas molosëve, thesprotëve dhe kaonëve (Tuqididi, Historitë , libri II, 80,(5-6).

Figura të tilla duhen të zënë vend në këtë shesh që do të pasqyrojë antikitetin, sepse krahas përmetarit filozof që me zgjuarsinë e tij depërtoi në misteret e universit dhe solli prej andej copëza realiteti të cilat u mëshiruan në shenjtërinë e gurit Omfalia dhe të lumit Dia, kemi dhe përmetarin prijës dhe luftëtar, që zgjodhi për organizimin e tij të brendshëm format më moderne të kohës antike.
Duke shkuar në rrënjë të origjinës sonë, nuk bëjmë krenar vetëm banorët e sotëm të Përmetit, por krejt trojet shqiptare, madje dhe fqinjët tanë dhe më tej kontinentin evropian.
Qendra e dytë e Përmetit që është sheshi ekzistues le të ruhet dhe mirëmbahet, le të pasurohet me element të rinj, sepse shumë shpejt do të konsiderohet sheshi i historisë moderne, sepse koha rrjedh shpejt dhe për brezat që vijnë, e sotmja jonë do të jetë historia e tyre.
4
Këlcyra, ka një histori të vetën brilante ashtu si edhe Përmeti. Shkallën e lartë të qytetërimit në Këlcyrë e tregojnë tri kalatë antike që e rrethojnë atë. Harta që ka për autor Philippi Cluverus e qartëson tashmë se ky qytetërim i përket atij të Dodonës. Megjithatë, Këlcyra ashtu si dhe Përmeti nuk e pasqyrojnë në sheshet qendrore të tyre këtë pasuri të çmuar. Edhe pse kalaja antike i dëshmon një qytetërim, të paktën 2300 vjeçarë, qyteti duket sikur e ka zanafillën në shekullin e kaluar. Një shesh i ri, që do të pasqyronte këtë pasuri antike, është i nevojshëm dhe tepër i domosdoshëm për qytetin e Këlcyrës. Po çfarë duhet të ketë ky shesh që të sjellë botën antike për banorët e Këlcyrës, vizitorët dhe turistët. Mendoj se modelet janë të ngritura dhe i përshtaten plotësisht shembujt e sjellë nga Austria. Një shesh ku mund të pasqyrohet besimi dhe qytetërimi antik. Nga bota e besimit, kemi çiftin e perëndive Dia dhe Dea të simbolizuara në lumin e Vjosës, me emrat e të cilëve thirrej ky lumë në kohët më të vjetra, apo në majën e malit Trebeshinë, Dea-Dean-Dejan. Emrin e Deas, në kohët më të vonshme, e gjejmë Diona. Sipas enciklopedistëve italianë, Dea ka qenë perëndeshë e mijëvjeçarëve të V-IV para Krishtit e cila u zëvendësua në një kohë të mëvonshme nga Diona. Ky konstatim i enciklopedistëve italianë vërtetohet më së miri me dëshmitë dhe gjetjet arkeologjike të periudhës së antikitetit. Vendosja e çiftit të Perëndive Dia-Dea me të cilat emërtohej lumi i Vjosës, apo çifti i perëndive Dia-Diona që nderoheshin në tempullin e Dodonës, do të shënojë dhe zanafillën e qytetërimit të banorëve të vjetër të trevës së Këlcyrës. Emri i Dionës përmendet dhe nga Homeri, që do të thotë se emri i saj ka qenë në përdorim në kohën e Luftës së Trojës, pra, 1200 vjet para Krishtit deri në kohën e shkatërrimit të Dodonës në shekujt IV-V pas Krishtit.
Dëshmia e Skylaksit, statuja që hyjnizonte lumin e Vjosës, si dhe harta e Philipp Cluverit që e vendos Dodonën në shpat të malit Trebeshinë, pikërisht atje ku ndodhet kalaja antike dhe rrënojat e një qyteti poshtë saj, janë dëshmi të pakundërshtueshme, të cilat vërtetojnë se banorët e këtij qyteti dhe të trevave që e rrethojnë atë, janë shënjuesit e qytetërimit evropian, qytetërim që lindi nga zbulesa që të parët tanë i bënë ekzistencës së Zotit, të cilin e emërtuan Di. Kjo zbulesë me vlerë universale, i cili grumbulloi rreth vetes njerëzinë, është një nga zbulesat më të mëdha që ka bërë shoqëria njerëzore deri në ditët e sotme. Këtu, në këto rrjedha të Vjosës dhe në këtë shpat të malit Trebeshinë, është shënjuar akti i Krijimit të shoqërisë njerëzore. Dia, emrin e të cilit mbante Vjosa e sotme dhe tempulli atje në shpat të malit, duhet të ketë një shesh në qytetin e Këlcyrës që të mbajë emrin e tij. Në këtë mënyrë orientojmë veten për të nderuar të parët tanë, por orientojmë dhe të tjerët për të parë se ku e ka zanafillën shoqëria e sotme evropiane. Le të hidhet së pari ky hap, le të krijohet një shesh që do të thirret: sheshi i Dias. Hap pas hapi, le të plotësohet me ato figura që e kanë mbrojtur perëndinë Di dhe banorët e trevës së Këlcyrës në rrjedhë të historisë antike dhe më vonë.