Ilir Cenollari: Koha në dimensionin filozofik

ILIR CENOLLARI

 

KOHA NE DIMENSIONIN FILOZOFIK

 

(ESE)

 

(“Koha është pasuria e vetme, për të cilën mund të tregohemi kopracë pa u turpëruar” Pjer KORNEJ)

Ka kohë apo nuk ka kohë? Në lidhje me çfarë koha ka kuptim? Çfarë është çasti dhe çfarë përjetësia? Po ekzistenca?  Kush e prodhon kohën?  Çfarë është mosha dhe çfarë koha? Ku qëndron dallimi mes tyre? Në ç’raport qëndron shpirti me trupin, materia me idenë? Këtyre pyetjeve janë munduar t’i përgjigjen mendimtarët e mëdhenj të njerëzimit nga lashtësia deri në ditët tona. Le t’u hedhim një sy pikëpamjeve të atyre që kanë shtjelluar këto probleme.

 

 

KOHA

 

Nga e sotmja

mund të shkohet lehtë tek e djeshmja,

mund të shkohet edhe tek e nesërmja;

nga ky çast,

mund të shtegtosh nëpër vite,

shekuj, mijëvjeçarë,

mund të fluturosh nga të shkrepet,

tek e panjohura, e pandodhura, misteri.

Koha është hapësirë, fushë e paanë;

të duket se ecën përpara,

sikur ngjitesh lart,

kur në të vërtetë shkon mbrapa,

kur fundosesh nëpër hone.

Koha është pëlhurë e stërmadhe,

po ta grisësh, ta shqyesh,

mbeten vetëm ditët e nyjëzuara

në litarin e gjatë të  jetës…

Koha është iluzion i madh.

 

Ilir Cenollari

 

 

 

ARISTOTELI, shekulli i V p.e.s.

 

Aristoteli pohon se çdo qenie synon të përmbushë atë që ajo ka mundësi, që është e aftë ta realizojë. Kalimi nga mundësia në realitet sjellë kënaqësinë (por edhe lëvizjen). Te çdo qënie ka një dëshirë që gjallëron jetën e saj, edhe natyra ka një dëshirë të përjetshme që e gjallëron atë, nga dëshira e Zotit. Natyra synon, dëshiron, natyra është e përpirë nga dashuria, nga erosi, që e përpunon nga brenda matierien. Erosi nuk është vetëm njerëzor, kozmik por dhe ontologjik. Erosi, dëshira, dashuria është shkaku final, është qënia në veprim, është dëshira për veprim, për pavarësi. Kjo dëshirë e përjetshme lind idenë e kohës së përjetshme. Kjo kohë e përjetshme s’është gjë tjetër veçse procesi i ndryshimit të vazhdueshëm të sendeve, procesi i lëvizjes së përhershme që prek gjithçka dhe këdo.

Në themel të kohës sipas Aristotelit është “motori i parë”, i origjinës së lëvizjes, jo i krijimit të botës nga Kaosi. Nga ky motor i parë burojnë të gjitha lëvizjet, në çdo lëvizje është ai që lëviz dhe që i kapërcen të gjitha lëvizjet njëkohësisht. Motori i parë është në kohë por nuk është kohë. Pra, Aristoteli na thotë se nuk ka kohë por ka lëvizje, lëvizje të përhershme, e cila sjell ndryshimin. Lëvizja buron nga dëshira, nga nevoja e brendshme për veprim, për realizim, për përkryerje, për ndryshim, për rritje. Qëniet e gjalla synojnë drejt Zotit, i cili përfaqëson Aktin e Kulluar, veprimin e Kulluar. Zoti është veprimtaria më e lartë, Zoti është mendim, mendim në veprim, pa asnjë farë materie, pa asnjë tepricë force, papërcaktueshmërie. Mendimi hyjnor sipas tij është mendim i mendimit, është veprimtari dhe përkryerje, të cilin nuk mund ta imitojmë. Veprimi i kulluar përkryhet në vetveprim, universi përfaqëson përkryerjen e veprimit të kulluar nëpërmjet hapësirës dhe kohës. Shfaqja e kësaj përkryerje është lëvizja rrethore e Universit.

 

Lëvizja e padukshme

 

Shpërhap shikimin mbi vendin tim:

natyrë e qetë tretur në ngjyrë ulliri,

erë që vrapon në krahët e shpendëve.

 

Pamja e vagëlluar largësive humbet,

peizazh i valëzuar malesh, luginash

dhe ajër i butë,  i ëndërrt,  mjegullor.

 

Përqendrohem, hetoj me sy gacëllues,

thellë e më thellë, gjer në rrëzë

dhe objektet rrekem pranë  t’i qas.

 

Mes njëjtrajtshmërisë uniforme,

nis të shquaj profile qerthujsh,

rryma ravguese, lëvizje rrethore, spirale,

qarkullime të ngadalta, të përhershme…

 

Në fund të pamjes, përherë e më qartë,

dalloj rrënjët e jetës si shtrihen mbi dhe,

krahët e fortë të njerëzve të tokës,

muskujt e fryrë e të palodhur të lumenjve,

të mbjellat kur ndryshojnë faqen e arave,

lavën e jetës në ndryshim, formësim,

Shqipërinë time në lëvizje.

 

Ilir Cenollari

 

 

 

SHEN AGUSTINI SHEKULLI I IV- V e.s.

 

Shën Agustini, një nga filozofët më të mëdhenj të krishterimit por dhe të filozofisë, shtron problemin e Kohës dhe habitet: për ne koha është e kaluara, e tashmja, e ardhmja. Por koha e kaluar nuk është më, e ardhmja nuk ka ardhur ende, e tanishmja është një limit pikash që priren drejt zeros midis këtyre të dyjave. Pra, ku ndodhet koha? Ajo ka humbur, ajo nuk ndodhet gjëkundi. Agustini pohon se Zoti e krijoi botën duke u nisur nga asgjëja, Zoti ka krijuar botën dhe kohën në të njëjtën kohë. Akti i krijimit nuk prodhohet në kohë por ai e prodhon kohën. Akti krijues i Zotit nuk pushon së prodhuari vetveten sepse ai nuk ka qënë i kryer njëherë e përgjithmonë. Për Zotin përjetësia është tërësia e kohës e rrokur prej tij, për Zotin koha është zhdukur sepse ajo ka marrë fytyrën e përjetësisë. Zoti është dija e përjetshme, e pranishme në të gjitha kohrat. Zoti di gjithçka qysh më parë. Kjo është paradija hyjnore. Zoti është i brendshëm te shpirti, më i brendshëm se “vetja ime”, se njeriu, zoti është në në qendër të vetes time, aq sa unë nuk mund të jem, zoti është në shpirt. Pra, ka një mister të kohës sikur në shpirtin tonë të ketë diçka jolëndore që e hedh poshtë kohën. Kështu ne jemi të detyruar të kërkojmë shpëtim te diçka që e tejkalon kohën, qoftë kjo koha që na është dhënë, qoftë kjo një kohë e “menduar”. Pra, përderisa zoti është në përjetësinë e tij, koha nuk ekziston. Është e pamundur të vendosësh një lidhje mes kohës dhe përjetësisë; kjo lidhje varet nga mënyra se si vendoset ekzistencialisht secili prej nesh në raport me përjetësinë.

 

 

TE LIDHESH KOHEN

 

Të lidhesh kohën me fije drite,

të saldosh vitet, t’i derdhesh në një pikë,

shekujt t’i bashkosh në një poezi,

të afrosh brezat e pamoshë,

jetën ta ngjizësh në shtratin e dashurisë,

kohës t’i japësh jetë.

 

Ilir Cenollari

 

 

EMANUEL KANTI (1724 – 1804)

 

Kanti thotë se koha dhe hapësira janë forma të ndjeshmërisë sonë, jo realitete që ekzistojnë nga vetvetja dhe të pavarur nga subjekti ndijor, ato nuk u përkasin sendeve dhe as janë veti e sendeve. Hapësira dhe koha janë kushte të domosdoshme dhe universale të përvojës ndijore, hapësira dhe koha janë forma a priori të të ndjerit, sepse ato janë gjithmonë të pranishme të subjekti që mendon. Koha është kushti i çdo vazhdimësie dhe njëherëshmërie, kohën nuk e lind vazhdueshmëria dhe as njëkohshmëria. Koha dhe hapësira janë realitete përbërse të çdo përvoje. Hapësira dhe koha janë me natyrë idesh sepse ato i përkasin shpirtit. Tek shpirti ka diçka që e kapërcen botën fenomenale, domethënë që ekziston përpara çdo çasti të dhënë kohor. Përjetësia është pikërisht kjo gjë: shpirti e kapërcen kohën. Shpirti është i lirë dhe i pavdekshëm, ndryshe nga trupi që është i vdekshëm në kohë.

 

Koha

 

Nga e sotmja

mund të shkohet lehtë tek e djeshmja,

mund të shkohet edhe tek e nesërmja;

nga ky çast,

mund të shtegtosh nëpër vite,

shekuj, mijëvjeçarë,

mund të fluturosh nga të shkrepet,

tek e panjohura, e pandodhura, misteri.

Koha është hapësirë, fushë e paanë;

të duket se ecën përpara,

sikur ngjitesh lart,

kur në të vërtetë shkon mbrapa,

kur fundosesh nëpër hone.

Koha është pëlhurë e stërmadhe,

po ta grisësh, ta shqyesh,

mbeten vetëm ditët e nyjëzuara

në litarin e gjatë të  jetës…

Koha është iluzion i madh.

 

Ilir Cenollari  “Ikësit e mëdhenj”

 

 

 

HENRI BERGSON (1859 – 1941)

 

Bergsoni habitet nga raporti mes sasiores dhe cilësores, mes thellësisë dhe cektësisë. Sipas tij ka dy lloj njohjesh: të brendshme, të drejtpërdrejtë dhe të jashtme, gjeometrike, mekaniçiste, sasiore, me një fjalë shkencore. Kur Uni merret me shqyrtimin e vetvetes, ai shndërrohet në dicka tjetër, ai projektohet jashtë vetes së tij. Uni që vëzhgon vetveten projektohet në një lloj hapësire të veçantë dhe atje kristalizon përvojat e veta sikur ato të ishin sende. Mbresat dhe përjetimet të shënuara me anë të fjalëve janë si objektet që zënë një hapësirë të përcaktuar. Kjo hapësirë në realitet është ajo që ne e quajmë kohën tonë. Kohën e përjetuar ne e transformojmë në hapësirë dhe ne e shqyrtojmë veten tonë në këtë projeksion hapësinor, pra në hapësirë-kohë. Koha e shndërruar në hapësirë është një paraqitje e rreme e kohës. Por përveç kësaj kohe të rreme (hapësirë-kohës) ka dhe një kohë reale, të vërtetë, në përmasën e saj të thellë. Kjo kohë është “rrjedhë e pastër kohore”. Pra, ideja është të mos ngatërrojmë hapësirën e përshkruar përgjatë lëvizjes me vetë aktin e lëvizjes sepse janë dy gjëra të ndryshme.

Shumësi sasior mund të matet, mund të shprehet me anë të një numri sepse ajo përbëhet prej elementësh të dallueshëm. Kjo shumësi përfshin unin sipërfaqësor dhe zbatohet te objektet. Shumësia cilësore shpreh unin e thellë që nuk mund të numërohet, vëzhgohet sepse përmbledh të përjetuarit, të vepruarit, unin që jeton. P.sh. gjashtë goditje radhazi të akrepit të orës përjetohen ndryshe për secilën goditje, pra, jo si numërim por si një melodi. Parimi i përcaktushmërisë nuk ka kuptim për Unin e thellë për të cilin nuk ka dy çaste të njëllojta. Ky parim ka vlerë për shkencën: shkaqe të njëllojta në të njëjtat kushte prodhojnë të njëjtat pasoja. Pra, parimi i përcaktueshmërisë është i vlefshëm për kohën homogjene, për kohë-hapësirën, për të jashtmen, sipërfaqësoren. Uni i thellë si një zgjatje kohore e kulluar është një proces krijues që pasuron çdo çast të ri që i jepet për të jetuar. Ai i  shpëton përcaktueshmërisë apo ligjit të ruajtjes së energjisë. Akti është i lirë vetëm atëherë kur ai është prodhuar tërësisht nga uni i thellë, nga shumësia cilësore e zgjatjes së kulluar kohore. Kjo zgjatje përmban të gjithë të kaluarën e unit në tërësinë e saj. Kur jetojmë në zgjatjen kohore të kulluar (jo në hapësirë-kohë) jemi të aftë të marrim një vendim në brendësinë e qënies tonë. Hapësirë-koha është përmasë e shkencës, zgjatja e kohore e kulluar është përmasë e lirisë njerëzore. Shkenca është e mrekullueshme por asaj i shpëton diçka thelbësore. Materia i përket botës së hapësirës, të trupit, kujtesa i përket kohëzgjatjes së kulluar, unit të thellë, shpirtit. Ja si e përjeton poeti kohën dhe mungesën e saj në në një poezi antologjike, të jashtëzakonshme të titulluar “Lypësi i kohës”. Besoj se Dritëro Agolli nuk është nisur nga ideja filozofike e Bergsonit kur ka shkruar këtë poezi. Ai është nisur nga vetja e tij, është një ndjesi personale, një përjetim i thellë sa individual aq dhe përgjithësues. Njeriu sipas Dritëroit është një qënie që mbushet dhe zbrazet me kohë, koha është si ajri për mushkërinë. A rron dot pa ajër, a rron dot pa kohë? Ezistenca ka kuptim vetëm kur jeton në “kohëzgjatjen e kulluar kohore”, jo në hapësirë-kohë, ekzsitenca ka kuptim kur jemi në gjendje të marrim një vendim të lirë, jo kur rrojmë sa për të thënë, kur jemi bërë “kufomë” për së gjalli.

 

 

LYPESI I KOHËS

 

Atij i ikën të gjitha: ditët, javët, muajët e vitet,

I ikën ashtu pa kuptuar sa gati s’arriti t’i shohë.

Ishin vitet e tij, kur njeriu urdhëron, vërtitet e rritet,

po ikën dhe mbeti pa kohë, dhe thotë: “na ishte një kohë”!

 

Njeri pa kohë, i zbrazur nga koha që pate!...

Të jesh pa kohë, më i mjerë se të mjerët,

Askush s’të pyet ku shkove, ka vajte,

Atëherë ti bëhesh lypës i kohës që kanë të tjerët.

 

Ai ushqehet e rron, po rron si kufomë,

fle dhe zgjohet sipas instiktit dhe normës.

Veçse ka mbetur pa kohë, ka mbetur një qënie pa formë,

Nëse do ta quanim kohën përmasë të formës.

 

Dritëro Agolli “Lypësi i kohës” Tiranë 1995.

 

 

Hegeli pohon se dialektika i lejon historisë universale të kapërcejë, të mbikalojë antitezat, kontraditat, konfliktet e krijuara nga vetë hsitoria universale. Ai është mendimtar i totalitetit, historia është veprim njerëzor, lëvizje, ndryshim tërësor,unik i botës dhe shoqërisë. Kjo është ajo që e quajnë domosdoshmëri: përtej së mirës dhe së keqes.

 

SOREN KIERKEGAARD (1813 -1855)

 

Ekzistenca sipas Kierkegaardit është shfaqja e lirisë së përgjegjshme të individit. Veprimi i kryer nga njeriu lirisht nuk mund të rrjedhë nga ajo që ka ndodhur më përpara në kohë apo që ndodh në të njëjtën kohë, veprimi i njeriut realizohet nga ajo që ka ndodhur në zemër të subjektivitetit. Duke vepruar njeriu nuk e lë veten të zhytet në serinë e shkaqeve dhe të pasojave të rastit, përkundrazi, ai bëhet fillimi absolut sepse fut veprimin e tij të lirë i cili ka origjinë të ndryshme nga të veprimet e tjera, kryen një ndarje, një çarje ekzistenciale. Të ekzistosh sipas ekzistencialistëve duhet të shfaqesh përmbi magmën e sendeve, të shkaktosh një çarje, të mos jesh i prejardhur nga një vazhdueshmëri e njëllojtë. Një çarje e tillë prodhohet gjatë marrjes së një vendimi të lirë duke tejshkuar kohën e vazhdueshme, duke e “përshkruar” atë. Ky është çasti, atë e që e quajmë çast. Çasti nuk është ai që mendonte Shën Agustini se ne jemi të gjithë brenda kohës megjithatë e kaluara nuk është më, e ardhmja nuk ka ardhur ende, e tanishmja është asgjë ose një kufi mes dy asgjëve (iluzioni se ne jemi midis së shkuarës, të tanishmes dhe të ardhmes, iluzioni i lëvizjes me tren ku të duket se lëvizin pemët, shtëpitë, kodrat, ullishtet, etj., lëviz treni jo natyra). Po aq i drejtë sa është përfundimi se nuk ka kohë po aq i vërtetë është pohimi se ne gjithmonë jemi në kohë.

Sipas Kierkegaardit subjekti ekzistencial përcaktohet në kohë (d.m.th. në hapësirë, në hapësirë-kohë, koha e rreme) dhe vepron në kohë por veprimi i kryer prej tij nuk është në “kohë” sepse ai e “përshkon” kohën. Për ta bërë më të kuptueshme idenë e tij për kohën, Kierkegaardi përdor metaforën e kryqit. Boshti horizontal përfaqëson kohën, elementin ku lidhen si një zinxhir shkaqet dhe pasojat, boshti vetikal është çarja që prodhohet, çasti që prodhohet gjatë një vendimi të lirë. Krishti është çarja e kohës historike, Paradoksi nëpërmjet të cilit përjetësia ndërhyn për të ndarë vazhdimësinë e kohës empirike. Krishti është paradoksi absolut. Dishepujt e Krishtit p.sh. nuk ishin më të afërt me të se sa mund të jem unë sot që ndjek Krishtin, sa ç’mund të jetë çdo njeri prej nesh në një kohë tjetër. Njeriu, individi nëpërmjet vendimit të tij të lirë moral ose shpirtëror kryen një çarje në kohë dhe bëhet bashkëkohor me Krishtin në përjetësinë e çastit me ndihmë e veprimit apo të bindjeve të tij. Kështu krijohet një bashkëkohësi tjetër jo më në kohë por në përjetësi. Ky është thelbi i mendimit filozofik të Kierkegaardit, mendim që dallohet për një qartësi të madhe.

 

 

NDRYSHIMI

 

Ndërrohen kohët, epokat, rendet shoqërore;

e Vjetra shqepet si triko me fije të ngrëna,

si bluzë  me model të tejkaluar,

e Reja thuret me shtiza të mëdha, të gjata.

Qepet e shqepet koha -

me miliona fije endin pëlhurën e madhe,

fije që zgjaten, tendosen, këputen, tërhiqen

në peizazhin ndryshues, në mozaikun e jetës.

E Vjetra ndien dhembje, e Reja mospërfillje.

Ndërrohen kohët, epokat, rendet shoqërore

sipas ligjeve të pashkruara.

 

Ilir cenollari

 

 

KARL JASPERI (1883-1969)

 

Ekzistenca nuk i përket botës së fakteve por botës së lirisë. Ekzistenca është aftësia për të marrë një vendim të lirë që është në kohë por që e tejshkon kohën për të mbërritur te e përjetshmja. Përjetësia nuk është kohëzgjatje pa fund dhe as mungesë kohe. Përjetësia arrihet nëpërmjet “çarjes së kohës”, çarje që i jep peshë absolute çastit ekzistencial. Përjetësia ndodhet brenda kohës, është ajo që e tejshkon kohën. Kjo është transhendenca ose Zoti. Ekzistenca nuk është krijuar nga vetvetja, ajo është dhuratë e transhendencës (Zotit) dhe ndodhet diku në një kohë dhe në një vend të caktuar, në një situatë të dhënë. Situata përfshin të dhënat konkrete, hapësinore dhe historike, mes të cilave gjendet subjekti.

 

PERFUNDIME

 

Çfarë bie në sy nga shtjellimi i pikëpamjeve të filozofëve për Kohën? Aristoteli: nuk ka kohë por lëvizje, lëvizja ndodh në kohë dhe në hapësirë. Lëvizja prek gjithçka, njeriun, qëniet e gjalla, natyrën, ujrat, lumin, avullin, erën, shiun, tokën, pyjet, të mbjellat, nëntokën, universin, planetët, satelitët, galaktikat. Lëvizja sjell ndryshimin. Ekzistenca  është lëvizje, vetë lëvizja ka ritme të ndyshme, kahe të ndryshme,  është e shpejtë, e ngadaltë, ritmike, e njëtrajtshme, spirale, ciklike, etj. Zoti është mendim, mendimi i mendimit është mendimi hyjnor, dëshira vë në lëvizje qënien dhe natyrën, dëshira, dashuria është e përjetshme sepse na jep idenë e kohës së përjetshme, idenë e përjetësisë. Nuk ka se si të mos mrekullohesh nga madhështia e këtij filozofi të lashtësisë. Gjithë mendimtarët e tjerë që vijnë pas tij, deri në kohët moderne, nuk kanë bërë tjetër veçse kanë rimarrë, kanë ritrajtuar, kanë shtjelluar idenë e Aristotelit për kohën si kategori filozofike.

Shën Agustini: Nuk ka kohë por ka Zot të përjetshëm që përcakton gjithçka, kohën e prodhon Zoti, akti i krijimit. Ekzistenca vendoset brenda kohës, brenda përjetësisë por dhe ajo ka diçka akohore, ajo e flak tej kohën.  Aristoteli thotë se nuk ka kohë por lëvizje, lëvizje që është e ngjashme me “aktin e krijimit dhe të rikrijimit” të botës në mënyrë të vazhdueshme. Zoti ndodhet te shpirti i njeriut, ai di gjithçka qysh më parë, pra, ai është mendim, mendim hyjnor, mendim i mendimit ose paradija hyjnore. Shtrimi i problemit të kohës duke marrë për pikë referimi veten tonë është iluziv, nuk lëviz koha por lëviz njeriu.

Emanuel Kanti: koha dhe hapësira nuk ka kuptim jashtë njeriut dhe aftësisë së tij për të ndjerë, jashtë ndjeshmërisë së tij. Njeriu rron në kohë dhe në hapësirë, ekzistenca e tij lë gjurmë pikërisht në kohë dhe në hapësirë por ai nuk e prodhon kohën e as hapësirën. Shpirti është i pavarur nga bota fenomenale, sepse tek ai ka lëndë të përjetshme, akohore, që ja kalon çdo sendi apo çasti të dhënë, çdo gjëje. Shpirti është i mbushur me lëndë përjetësie, me të shkuar, me të tashme, me të ardhme, pra është i mbushur me kohë. Në këtë sens për të nuk ka kuptim “koncepti kohë”. Zoti ndodhet në shpirt thoshte Agustini, zoti është i përjetshëm, shpirti është i përjetshëm, shkaku i parë është i përjetshëm. Ja filli lidhës mes këtyre filozofëve dhe përceptimit të tyre për kohën.

Henri Bergson pranon dy kohë, një kohë reale dhe një kohë të rreme. Koha reale është kohë e përjetshme, kohë e shpirtit, e thellësisë, e përjetimit, e ndjenjës së thellë, e lirisë. Kjo na shpie në mendimet e filozofëve të mësipërm, që pohojnë të njëjtën gjë. Pra, koha e vërtetë është akohore. Përkundrazi, koha e rreme është vendi që zë njeriu në hapësirë, “masa” e tij, hapësira e tij, vëllimi i tij, vitet e tij mbi shpinë. Pra, ai mund të ketë jetuar 100 vjet por kjo kohëzgjatje është e rreme sepse tregon kohë-hapësirën. Si e ka jetuar ai jetën e vet? Sa i lirë ka qënë? Çfarë ka bërë dhe çfarë përjetimesh ka patur? Akti i krijimit-krijon kohën thotë Shën Agustini. Duket se në këtë pikë filozofët janë koherentë, vetëm se e trajtojnë problemin nga këndvështrime të ndryshme dhe tejet origjinale.