Ekskluzive nga Fotaq Andrea & Dritan Muka: Shpatat e “Skënderbeut” në Vjenë nuk janë të Gjergj Kastriotit

Triptik – Pjesa e Tretë

Shpatat e “Skënderbeut” në Vjenë nuk janë të Gjergj Kastriotit

- Mit e realitet -

Ekskluzive nga Fotaq Andrea & Dritan Muka

Domosdo, është një pohim i guximshëm nga ana jonë, për të shpallur sot, pa drojë, se shpatat e « Skënderbeut » në Vjenë nuk janë të Heroit Kombëtar Shqiptar Gjergj Kastriotit. Ky përfundim, siç do vëmë re, nuk është marramendje apo i rastësishëm, nuk është një apriorizëm, por rezultat i një analize të hollësishme të mjaft të dhënave dokumentare, përtej çdo sofizmi e mitizimi klasik që u është bërë gjer më sot “Armëve të Skënderbeut në Vjenë” duke filluar nga treçereku i fundit i shekullit XVI.

Jo pa qëllim, këtë studim për « Shpatat e Skënderbeut » po e përfshijmë në Pjesën e Tretë përfundimtare të Triptikut tonë. E kemi një arsye. Fakti është se me Pjesën e Parë të këtij Triptiku ne nuk synuam të bënim thjesht një kritikë arti apo një polemikë me Profesoren amerikane të Artit Louise Rice lidhur me veprën artistike të piktorit francez Jacques Stella që e titulluam Figura e Skënderbeut sipas një kompozimi në gravurë në vitin 1631. Po ashtu, as me Pjesën e Dytë të Triptikut ne nuk u nisëm thjesht për të gjetur se cila figurë historike qëndron prapa grafikës së v.1580 « Koka e prerë e Skënderbeut » me tërë ato të dhëna misterioze që ajo kokë mbarte me vete. Jo. Pikësynimi ynë kryesor ishte si e si të kapnim që në fillim fillin e mëndafshit që lidhte tërë Triptikun njëherësh : atë ndikim të fuqishëm dalmato-hungarez që ka lënë gjurmë të dukshme jo vetëm në ikonografinë kastriotine në kapërcyell të shekujve XVI-XVII, por edhe në krejt shkencën e skënderbegologjisë, sidomos lidhur me shpatat e vërteta të Skënderbeut shqiptar. Sepse, siç kemi vërtetuar tashmë, në jetën e gjatë pesëshekullore të Perandorisë Osmane, ka pasur mjaft « Skënderbenj » historikë.

Pa mëdyshje, pa dy pjesët e para të këtij Triptiku, ky fill i mëndafshit i ndikimit hungarez që u munduam të shpështjellim, na shfaqej fillimisht si një nyje gordiane e pazgjidhshme. Lypsej një rezultante, një emërues i përbashkët themeltar i mbarë studimit tonë për të vërtetuar përse Gjergj Kastrioti Shqiptari i piktorit Stella më 1631, me kokën e dhisë mbi përkrenare paraqitej me pamje e veshje hungareze, me mustak dhe pa mjekrën klasike. Duhej vërtetuar me hulumtim të imët tek historiani Hammer prania e figurës historike të pashait turko-pers Iskander Beeg i Bossega-s (Pozhekut), vrarë nga heronjtë hungarezë, për të çelur shtegun e hulumtimit drejt së vërtetës së madhe lidhur me shpatat e Skënderbeut në Vjenë. Ajo « Kokë e prerë e këtij Skënderbeu të Bossega-s » e vitit 1580 do të bëhej burimi i tërë koklavitjes dhe pështjellimit historik që do pasonte për shekuj me radhë. Ngaqë, « edhe turko-persi Skënderbe i Ulama-s e kishte një shpatë », siç e kemi nënvizuar qëllimisht që në pjesën e dytë të Triptikut. Dhe shpatë madje të dhuruar…

Është fakt se, që në dhjetor 1897 tek revista Albania, në shkrimin « Armët e Skënderbeut në Muzeun e Vjenës », Faik Konica shpreh për herë të parë dyshimin për vërtetësinë e shpatës së Skënderbeut ekspozuar në atë kohë në Muzeun Perandorak, shpatë e gjatë, e harkuar dhe me përdorim dyduarsh, e cilësuar si « shpatë boheme », 121 cm e gjatë, me peshë 3 kile e 300 gram. « Përkrenarja, shkruan ai, është domosdo e Skënderbeut; sa për shpatën, ka një dyshim, siç e vë në dukje edhe etiketa e saj […][i]. Por me sa duket, edhe pse nuk ka prova të sigurta, (nënvizimet tona, F.A & D.M.) ka në të kundërt gjasa të forta për të besuar se kjo kordhë është mirë e bukur ajo që ka vënë në përdorim krahu i fuqishëm i Gjergj Kastriotit. »[ii] Me fjalë të tjera, Konica thotë : neve na e ka ënda ta cilësojmë si shpatë e Skënderbeut, por prova për zotërim të saj nga KryeHeroi ynë nuk ka !

Në mars 1901, Fak Konica shkon vetë në Vjenë dhe viziton Muzeun për të parë me sytë e tij armët që i njiheshin Skënderbeut. Artikulli që ai shkruan përsëri në frëngjisht te Albania e tij, titulluar « Hulumtime për armët e Skënderbeut »[iii], i kushtohet këtë radhë shpatës së dytë më të shkurtër, 88 cm e gjatë, që shoqëronte atë vit në muze përkrenaren me kokën e dhisë. (Vërejmë në parantezë, se vetë kjo lëvizje në muze - herë njëra, herë tjetra shpatë, ose të dyja bashkë, që i njihen Skënderbeut shqiptar për të shoqëruar përkrenaren e tij - është mjaft kuptimplote). As në këtë shkrim nuk mungon dyshimi i Konicës lidhur me vërtetësinë e shpatës së dytë të shkurtër të Skënderbeut tek shprehet : « Çdo shqiptar do bëjë pyetjen : a janë këto armë të vërteta, a kanë qenë me të vërtetë në zotërim të Skandërbegut dhe a ka prova për vërtetësinë e tyre ? »[iv] Kemi kështu këtu një pasiguri të plotë problemore, për më tepër që kjo shpatë e dytë e shkurtër përmban në faqe të saj shkruar me germa arabe formulën « Kampionit të Allahut Skënderbeut », ku Konica pikat se emri i Heroit është shkruar « gabim ». Dhe jo vetëm, por i vunë në dukje se shpata ishte e inventarizuar në vitin 1590 me prejardhje nga Bosega dhe se ajo « mbante ende njolla gjaku mbi vete » !

Do të ishin kjo pasiguri e Konicës dhe mjaft elementë të gjymtë e të dyshimtë të këtyre dy shpatave të njohura si të Skënderbeut shqiptar që, ndër vite, do të bëheshin strumbullari i koncepteve dhe i komenteve të shumta, nga ku do zinin fill edhe vetë mistifikimi e mitizimi, sidomos kur shpata e dytë më e shkurtër (që po e quajmë « Shpata Bosega » për lehtësi leximi), do shoqëronte të parën, cilësuar « Shpata Boheme ». Dhe që të dyja shpatat, në intervale të ndryshme kohore, do « mbronin » stoikisht në muze përkrenaren e Skënderbeut me kokën e famshme të dhisë. Kësisoj, postulati « armët vijnë nga kohë të mugëta, të turbullta! » do të vishte gjithçka me tis habie e admirimi bashkë, për t’i shndërruar përfundimisht « Shpatat e Skënderbeut në Vjenë » në simbole të fuqishme kombëtare për të cilat kishin aq shumë nevojë Rilindja shqiptare, periudha e totalitarizmit dhe vetë trazicioni demokratik. Shumë piktorë rilindës shqiptarë, nën ndikimin e romantizmit francez etj., nuk do mungonin të shfaqnin Skënderbeun mbi kalë me shpatë a kordhë në dorë dhe në mënyrë të hovshme sulmi.

111 vjet më vonë që nga koha e F. Konicës, dhe konkretisht më 19 nëntor 2012, dy « Shpatat e Skënderbeut », së bashku me përkrenaren, vijnë nga Vjena në Tiranë, për t’u ekspozuar për herë të parë para publikut shqiptar admirues që mezi priste t’i shihte fizikisht e t’i fotografonte me radhët 40 mijë vetëshe në ditë. Dhe me të drejtë, kur Heroi ynë Kombëtar njihej si « Njeriu

i Shpatës »[v], luani i Shqipërisë, ai që kishte asgjësuar me dorën e tij në beteja tremijë osmallinj, që e kishte çarë më dysh një ka me një të rënë të kordhës, apo prerë në duel kundërshtarin nga koka në këmbë dhe mespërmes trupit, ai që ndeshej me gjigandin skitin si gladiatori i fundit i Mesjetës dhe që i dhuronte Mehmetit II shpatën e vet, por jo krahun e fuqishëm. Me ato shpata magjike, me një fjalë, ishin bërë Bëma të Mëdha, si Kreshniku francez Rolan me Dyrendalin e vet, shpatën mitike që çau shkëmbin më dysh apo si shpata Ekskalibur e mbretit Artus që as deti nuk e përpiu.

E megjithatë, hija e dyshimit për vërtetësinë e « Shpatave të Skënderbeut në Vjenë » rëndonte mbi Tiranën zyrtare si një re e mbarsur me pavërtetësi edhe ditën e parë të ekspozimit të tyre në Muzeun Historik Kombëtar, kur drejtori i këtij institucioni, Prof. Luan Malltezi do detyrohej të pohonte se « Vetë Konica ka qenë një ndër të parët dyshues » (nënvizimi ynë), dhe se « Në opinionin e përgjithshëm ato [shpatat] trajtohen si armët e Skënderbeut. Edhe ne kemi dëshirë t’i shohim të tilla këto armë. Specialistët, e veçanërisht historianët, përfundon prof. Malltezi, e kanë për detyrë të shpjegojnë karakterin e vërtetë të këtyre armëve ».[vi] Dhe përtej kësaj dëshire e detyre, për t’i bërë edhe më të besueshme shpatat, gjithçka do vishej me autoritetin e Faik Konicës, i cili i kishte parë me sy armët e Skënderbeut në Muzeun Perandorak që në fillim të shekullit XX, duke konsultuar madje edhe literaturën përkatëse për to[vii].

Veçse, lypset të nënvizojmë gjithashtu se Konica, me të drejtë, shkon më tej në skepticizmin e tij për vërtetësinë e shpatave të Skënderbeut, kur shkruan : « … për të pasur tërësisht provën bindëse, do duhej ditur ku dhe nga kush Arqiduka Ferdinand i ka marrë këto armë, dhe në zotërim të kujt ato kanë qenë që prej vdekjes së Skanderbegut gjer në çastin kur u përfshinë në koleksionin e tij. Por, ka mjaft të ngjarë që këto pyetje të mos mund të zbardhen kurrë », përfundon Konica mosbesimin e vet[viii]. Dhe pikërisht këtu, do thonim, fle lepuri, dhe mbase një lepur i madh fshehur në ferrë të vogël. Ky është thelbi i çështjes nëse do ishte e mundur të ndërtohej një historik i plotë i rrugëtimit të atyre armëve që nga princesha Donika që i mori ato me vete më 1468 deri te Irena Kastrioti, stërmbesa e saj, që i trashëgoi gjithë dashuri e përkujdesje armët e stërgjyshit të pacenuara deri ditën kur ajo ndërroi jetë në vitin 1565[ix]. Themi « ferrë e vogël », duke pasur parasysh « Testamentin » që ka lënë Irena Kastrioti, ajo grua tejet e emancipuar që zë vend nderi në parinë italiane të kohës, siç e përshkruan me plot ngrohtësi e madhështi prof. Lutfi Aliaj.[x]

Nga ana tjetër, duhet të nënvizojmë se me Faik Konicën fillon publikisht jo vetëm dyshimi për vërtetësinë e shpatave të Skënderbeut, por edhe një lloj dykuptimësie e adhurimi i verbër për to. Gjë që do çelte sigurisht udhën e dëshirës së ethme për t’i parë « Shpatat e Vjenës » si një nevojë e domosdoshme e Rilindjes shqiptare, për t’i shndërruar në simbole të ringjalljes dhe bashkimit të popullit shqiptar rreth figurës së Heroit Kombëtar. Dhe, ja Konica që shkruan : « Këto armë përfshihen, me një fjalë, 130 vjet pas vdekjes së heroit në po atë koleksion që janë edhe sot ; ky fakt, edhe pse nuk është një provë absolute e vërtetësisë së tyre, të paktën i bën ato fort të mundshme për të qenë të vërteta… ».[xi] Me fjalë të tjera, kjo do të thotë se ndjejmë vërtet dhembje që armët mund të mos jenë të vërteta, por neve na e ka ënda që t’i trajtojmë ato si të tilla. Këtu nis udhën e vet edhe vetë mitizimi kur kemi përballë njëra-tjetrës dy gjëra të skajshme: mossiguri e dëshirë. Janë pikërisht fjalët gjithë rezerva, por edhe joshëse të Konicës që do përdoreshin herë pas here për fetishizimin dhe legjendarizimin e shpatave, kur për më tepër, herë njëra, herë tjetra, shoqëronin në Muze të Vjenës përkrenaren e Skënderbeut, vërtetësia e së cilës as që mund të vihej në dyshim. Dhe argumentimi me këtë rast nuk do mungonte : « Përderisa ekziston përkrenarja e vërtetë e Skënderbeut në koleksionin perandorak të Austrisë, përse të mos jenë të vërteta edhe shpatat që mbajnë emrin e tij (!) »

Në fakt, më 1901, vërejmë se Faik Konica ishte në kulmin e marrëdhënieve të ngushta miqësore me autoritetet austriake që financonin botimin e Albania-s së tij dhe mbështesnin e ndihmonin aktivisht rilindasit shqiptarë. Duke qenë figurë erudite e mirënjohur e kohës, Konica nuk kish si të mos diskutonte hapur me autoritetet e Muzeut Perandorak për vërtetësinë a pavërtetësinë e shpatave, duke iu kërkuar dokumente dhe inventare për historikun e tyre, duke pyetur ndoshta me mprehtësinë që e karakterizonte se si ka mundësi që emri i Skënderbeut të ishte shkruar « gabim » në njërën shpatë dhe ç’punë kishin fjalët « Kampionit të Allahut », shkruar në të ! Pale edhe origjina e kësaj shpate nga « Bossega », përcaktuar në inventarizimin e saj ! Pale edhe « njollat e dukshme të gjakut » në të !

E marrim me mend në kësi rasti një « ngritje supesh » nga ana e autoriteteve muzeore për të mos dhënë që në atë kohë një përgjigje të drejtpërdrejtë për « vërtetësinë » e shpatave të Skënderbeut dhe për t’i lënë gjërat « në hava », në ambiguitet të plotë. Gjë që shfaqet dukshëm në krejt shkrimin e Faik Konicës të marsit 1901. Por fundja, gjithçka mund të përligjej me idenë se aq ishte caku i njohjes në atë kohë për « vërtetësinë » e shpatave. Pa përjashtuar në të kundërt as idenë se ndoshta qëllimisht nuk jepej në këtë mes një përgjigje e prerë dhe e rëndë mohuese, e cila veç t’i asgjësonte nga Koleksioni i Vjenës ato shpata të njohura që prej tre shekujsh si të Skënderbeut shqiptar. Kësisoj çdo përgjigje « shtyhej në kohë », duke u majisur miti e duke ua bërë qejfin shqiptarëve me një përkëdheli të lehtë të sedrës së tyre romantike për armët e Skënderbeut.

E megjithatë, derisa « Shpatat e Skënderbeut » të vinin në kryeqytetin e Shqipërisë, shumë ujë do të rridhte në Lanën e Tiranës me urat e veta më të gjera se të gjata në botë.

I magjepsur nga « Armët e Skënderbeut » në Vjenë, Ahmet Zogu, me dëshirën për t’u vetëshpallur « Skënderbeu III »[xii], do t’i kërkonte Vjenës zyrtare reliktet e Heroit Kombëtar Shqiptar në shkurt 1929, duke dërguar aty një të deleguar për të sjellë shpatën dhe përkrenaren e Skënderbeut në atdhe. I kërkoi me dëshirën e zjarrtë që të vendoste mbi krye përkrenaren e Skënderbeut dhe të ngjeshte në mill shpatën e tij « të vërtetë » me rastin e ceremonisë në prill të atij viti për kurorëzimin e tij « Mbret i Shqipërisë » në Krujën legjendare, shpallur në atë kohë kryeqytet i Shqipërisë. Dhe ishte i gatshëm të paguante një shumë tepër të madhe të hollash vetëm e vetëm të zotëronte « Armët e Skënderbeut ».[xiii] Një « Jo » e mirësjelltë e qeverisë austriake, ku përmblidheshin ndoshta edhe « arsye të tjera të pathëna rreth vërtetësisë së shpatave » rrënoi krejt ëndrrën e mbretit të ri të Shqipërisë për të ngjeshur në trup armët « origjinale » të Heroit. Por prapë, Vjena zyrtare nuk mungoi t’i « dhuronte » me këtë rast mbretit të ri shqiptar një kopje të përkrenares së Skëndebeut, por jo të shpatave, edhe kjo një diçka tepër domethënëse për « rezervën » që ruanin specialistët vjenezë lidhur me origjinat dhe vërtetësinë e tyre![xiv]

Në mars 1932, gazeta Besa, organ qendror gjatë mbretërimit të Zogut, jep për herë të parë të dhëna konkrete për « Armët e Skënderbeut në Vjenë », duke bërë një historik të tyre që nga koha e Ferdinandit II, Arqidukës së Tirolit, në vitet 1570-1580, kur ai koleksiononte në kështjellën e tij të Ambrasit në Innsbruck armë dhe armatura princërish dhe prijësish ushtarakë të shquar. Vëmë në dukje se këto të dhëna të gazetës Besa që vijnë sot nën penën e Dr. Dorian Koçit[xv] përbëjnë në thelb po ato që na ka përcjellë në vitet 1930 ish konsulli austriak për Shqipërinë Leo Alexander Freundlich, i cili u mbështet për historikun e tij kryesisht në studimin e Dr. August J. Gross, në atë kohë konservatori i Muzeut të Vjenës - Kunsthistorisches Museum.

Ne kërkuam në Arkivin Shtetëror të Tiranës, në Dosjen « Skënderbeu », dokumentin e Leo Alexander Freundlich përkthyer në shqip nga Xhaferr Belegu nën titullin « Gjanat e Shejta të Heroit Kombëtar Shqiptar ».[xvi] Ky dokument, i vetmi që jep një historik të përmbledhur të Armëve të Skënderbeut në Vjenë do të shndërrohej gradualisht ndër vite si akti themeltar ku do të mbështeteshin tërë studjuesit tanë, të cilët nuk arritën një herë të dalin jashtë kornizave të tij, nuk vunë një herë në pikëpyetje pështjellimin dhe vërtetësinë e të dhënave që ai mbart me vete. Megjithëse, lypset të themi se në atë dokument bëhet njëfarë përpjekje për të përshkruar shkurt rrugëtimin e gjatë të armëve nga vitet 1570-1580 deri në fund të viteve 1880, ku përfshihen deri diku shpërnguljet e tyre në kohë nga një kështjellë në tjetrën dhe inventarizimet e tyre ndër vite, por me boshllëqe e pasaktësira. Nuk mungojnë as përshkrimet e shpatave, as hollësitë dytësore. Por që, në fakt, tërë këto do bënin edhe një efekt të kundërt, të padëshiruar. Sepse, siç do vëmë re, zbulohet tërthorazi falsiteti për vërtetësinë e shpatave, edhe pse ato « pasaportizohen » si të vërteta e të besueshme, si të mbështetura gjoja mbi një bazë shkencore historike, duke dashur t’i jepet njëfarësoj përgjigje edhe vetë kërkesës së Faik Konicës më 1901 kur parashtronte pyetjen : « nga dhe si kanë ardhur që në fillim të dy shpatat dhe përkrenarja në kështjellën e Ambrasit ?»

Në këtë mënyrë, historiku që u bën Freundlich shpatave të njohura si të Skënderbeut do funksiononte e lulëzonte mrekullisht dhe njëanshmërisht në terrenin shqiptar, do t’u vinte për osh mbarë zemrave kombëtare, do t’i ngazëllonte për gati një shekull. Por nga ana tjetër, do të mpinte krejt mendjet e studiuesve, pa mundur këta të thellohen më shumë në vërtetësinë dhe rrugëtimin e gjatë të këtyre shpatave ardhur që nga Mesjeta.

Dhe pasoja do të ishte e rëndë, sepse me këtë historik do ushqehej e ndërzehej edhe vetë miti për dy shpatat, nën hijen e vërtetësisë së përkrenares së Skënderbeut. Gjithçka do bazohej - ­as më shumë, as më pak -, në faktin se « Shpata Bosega », mbante të shkruar në faqe të saj emrin e « Skënderbeut » me germa arabike dhe nën ortografinë « Scander Beeg » ; kurse në mill me bojë të kuqe e në gjuhën e vjetër germanike mbante të shkruar emrin « Scänderwech ». « Shpata Boheme », në të kundërt mban në teh forma të gdhendura dhe një kryq, asgjë më shumë. Sidoqoftë, karakteristikat thelbësore të tyre na qenkeshin se njëra shpatë na paskësh njolla gjaku mbi vete dhe tjetra na qenkësh bërë për dorë gjigandi, që vetëm Skënderbeu shqiptar mund ta vërviste mbi krye të turqve osmane. Gjë që i hiqte faktikisht kësaj shpate « kaba të rëndë » prakticitetin e saj, por edhe plasticitetin e krahut të fuqishëm të Skënderbeut shqiptar, kur ai njihej për lëvizje të shpejta e të zhdërvjellta të shpatës së tij mbi koka osmanësh.

Në maj 1937, motrat e Zogut do vizitonin gjithë kureshtje e krenari Koleksionin e Armëve në Muzeun e Arteve historike të Vjenës. Çuditërisht, ato panë aty vetëm shpatën e madhe të harkuar Boheme dhe përkrenaren ngjitur me të, por jo shpatën e shkurtër Bosega. Sepse, sipas autoriteteve muzeore, shkruan prof. Kristo Frashëri, « ekzistonin ende dyshime nëse ajo i përkiste ose jo Heroit shqiptar. Por, pas Luftës së Dytë Botërore, vazhdon prof. Frashëri, dyshimet për shpatën e dytë u davaritën (nënvizimi ynë, F.A & D.M).[xvii] Por, si u davaritën ? Asnjë përgjigje, asnjë argument, duke lënë të kuptohet se kemi të bëjmë me një çështje që është nën « juridiksionin » dhe përgjegjësinë e autoriteteve dhe studiuesve austriakë.

Me sa duket, vizita e motrave të Zogut në Kunsthistorisches Museum do të shkaktonte njëfarë reagimi nga ana e autoriteteve muzeore të Vjenës në mbështetje të një politike të re mikluese dhe afrimi të Austrisë me shtetin e vogël shqiptar buzë Adriatikut dhe me shqiptarët kudo në Ballkan, që adhuronin dhe krenoheshin me të drejtë me KryeHeroin e tyre. Sepse, siç vë në dukje Dr. Dorian Koçi në një shkrim të tij të dytë për shpatat e Skënderbeut, « Me porosi të qeverisë shqiptare të paraluftës, një kopje identike e përkrenares së Skënderbeut, punuar më 1937 nga një mjeshtër i talentuar austriak u ekspozua në Muzeun Historik të Tiranës. Me iniciativën e Dr. Karl Paç, vijon ai, si edhe të mjaft intelektualëve të kohës, u ngrit një sallë e veçantë kushtuar Heroit Kombëtar të shqiptarëve Gjergj Kastrioti Skënderbeut. Ata i kërkuan Ministrisë së Arsimit të caktonte mjetet e duhura financiare për të paguar përgatitjen e kopjeve të objekteve origjinale të Skënderbeut, që gjendeshin në Muzeun e Oborrit Perandorak të Vjenës. Falë parave të mbledhura me këtë rast, kopja e shpatës dhe kopja e përkrenares së Skënderbeut u ekspozuan në muze”.[xviii]

Duke qenë në rolin e të deleguarave, miss-et mbretërore të 1937-ës e luajtën për bukuri rolin e tyre historik për të sjellë në Shqipëri kopjet e armëve të Skënderbeut që ndodheshin në muze të Vjenës, “vërtetësia” e të cilave do merrte kështu një ringjallje të hovshme deri në vitin 1941, kur “sipas një dokumenti të Arkivave të Shtetit, Ministria e Punëve të Jashtme njoftonte Luogotenencën e Përgjithshme Mbretërore se shpata dhe përkrenarja e Skënderbeut që ruhen në Vjenë nuk janë origjinale. Ato ka dashur t’i emërojë ashtu pronari i tyre Arqipeshkëvi Ferdinand (ndoshta nëpunësi ka dashur të thotë ‘Arqiduka’) [Ferdiand II i Tirolit] për t’u rritur vlerën.”[xix]

Më pas, “Në tetor 1942, Sekretari i Partisë Fashiste Shqiptare, Kolë Bibë Mirakaj, i propozon Drejtorit të Institutit  të Studimeve Shqiptare, Mustafa-Merlika Krujës që me rastin e festimit të 500 vjetorit të kthimit të Skënderbeut në Shqipëri (1943) t’i kërkohet Führerit, përmes Duçes që në shenjë homazhi për popullin shqiptar t’i dhurojë shpatën dhe përkrenaren e Skënderbeut”, të cilat ruhen në Vjenë.”[xx]

E megjithatë, entuziazmi për vërtetësinë e armëve të Skënderbeut në Vjenë nuk do shuhej as para, as pas viteve të luftës së dytë botërore, përderisa dyshimin për vërtetësinë e shpatave e asgjësonte në çast prania e përkrenares së vërtetë të Gjergj Kastriotit në krah të tyre. Dhe kulmi do arrihej më 1968, në 500 vjetorin e vdekjes së Skënderbeut, ngjarje tejet e shënuar, kurorëzuar me shumë sukses nga Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (Tiranë, 12-18 janar 1968).

Kështu, tri dekada të plota (1937-1968) do përforconin ndër shqiptarët idenë se dy shpatat e Skënderbeut, së bashku me helmetën ekzistojnë shëndoshë e mirë në Vjenë, ngaqë nuk paska më pikë dyshimi për vërtetësinë e tyre ! Një fait accompli i plotë, por tejet i heshtur dhe enigmatik gjatë gjithë Konferencës së Dytë të Studimeve Albanologjike, kur nuk iu kushtua të paktën një kumtesë e thjeshtë armëve të Skënderbeut, ndërkohë që do merrnin pjesë në atë Konferencë të bujshme mbi 60 studiues të shquar shqiptarë e të huaj, raportet dhe kumtesat e të cilëve do të zinin mbi 800 faqe libër.

Arsyeja e kësaj heshtjeje varri për armët ishte e thjeshtë : një top sekret i lutjes që i kishte bërë Vjenës zyrtare qeveria shqiptare e kohës për t’i kërkuar asaj riatdhesimin e armëve të Skënderbeut në Shqipëri « në formë dhurate » ! Por, pasuar nga një « Jo ! » e prerë, kategorike, nga pala austriake, mbështetur në « arsye parimore ». Një shuplakë e fortë kjo, për regjimin monist, që nuk pranonte kurrfarë disfate. Për më tepër që afishohej gjithandej me krenari e bujë thënia e Enver Hoxhës, shndërruar në fjalë të urtë, se « Populli shqiptar e ka çarë rrugën e Historisë me shpatë në dorë ». Hollësitë dhe përplasjet e të dy palëve, shqiptare e austriake, një çështje kjo sa historike aq edhe politike e diplomatike, i pasqyron të plota sudjuesi i mirënjohur Ylli Polovina në shkrimin e tij « Armët e Skënderbeut nuk ua japim dot » - kërkesa top sekret e Mehmet Shehut për kancelarin austriak ».[xxi] Dosja e kësaj kërkese të qeverisë shqiptare të kohës nxjerr në pah acarimin e marrëdhënieve midis dy vendeve, përmbledhur e tëra « ironikisht » në stilin gazetaresk : « Ne po ju kërkojmë një përkrenare dhe dy shpata, jo topa dhe tanke… ».[xxii]

Një tjetër « Jo ! » austriake do vijonte në mesin e viteve 1990, kur drejtori i Muzeut historik kombëtar të Krujës Z. Mehdi Hazisi do lëshonte thirrjen : « Ka ardhur koha që armët e strategut shqiptar Skënderbeut, t’i kthehen muzeut që mban emrin e tij Gjergj Kastrioti Skënderbeut ».[xxiii] Veçse, sa më shumë këmbëngulej në pozicionet hermetike të të dyja palëve, shqiptare dhe austriake lidhur me armët e Skënderbeut në Vjenë, aq më shumë nxitej dëshira dhe fantazma e shqiptarëve për të zotëruar « origjinalet » joshëse të këtyre armëve që po shndërroheshin në « frute të ndaluara biblike » ; aq më shumë shtohej, nga ana tjetër, vlera e tyre në Vjenë, por me një gëlltitje të zorshme të pështymës për « pavërtetësinë » e shpatave. Ngaqë mitizimi i tyre po shndërrohej gradualisht në pengesë, në sfidë të vërtetë sidomos për botën studimore shkencore me arritjet e pakufijshme të informatikës dhe internetit.

Nuk do vononte dhe në shkurt të vitit 2005, në gazetën Shekulli, studiuesi i ri Dritan Egro do guxonte të dilte hapur në opinionin publik shqiptar në favor të idesë që « shpatat e Vjenës nuk janë të Skënderbeut ». Si të kishte bërë mëkat, shkrimi i tij u zhduk shpejt dhe krejt nga faqja e internetit, pa lënë të paktën një gjurmë për ta patur si pikë referimi. Asgjësimi i kësaj ideje, cilësuar « antishqiptare » dhe « antishkencore », do kërkonte drejtpërdrejt angazhimin e prof. Kristo Frashërit, me autoritet absolut si njohësi më i mirë i « Historisë së Skënderbeut ». Kësisoj, argumentimet e studiuesit Egro na vijnë tërthorazi nga vetë përgjigjet që jep prof. K. Frashëri në studimin « Skënderbeu dhe shpatat e tij. Si qëndron çështja e shpatave të Skënderbeut? »[xxiv]

Faksimile e fillimit të studimit të Leo Alexander Freundlich, që ruhet në AQSh.

Vërejmë paraprakisht se pikëmbështetje e studimit të prof. K. Frashërit do të jetë historiku i « Armëve të Skënderbeut » hartuar nga ish konsulli austriak për Shqipërinë Leo Alexander Freundlich në vitet 1930. Në mënyrë të përmbledhur, po parashtrojmë « kundër argumentet » e prof. K. Frashërit për të hedhur poshtë studimin e Dritan Egros:

1. Kush na siguron se Skënderbeu nuk ka përdorur shpatë të tipit bohemian ose islam ?

2. Nuk është sjellë dëshmi se kjo apo ajo shpatë ka qenë pronë e filan princi ose luftëtari bohemian ;

3. Nuk është sjellë dëshmi se kjo shpatë nuk është përdorur nga Skënderbeu, por nga filan sulltan apo kalif islam ;

4. Askush deri më sot nuk ka thënë se kjo apo ajo shpatë është e tipit shqiptar ose e tipit skënderbegian. Është thënë vetëm se atë shpatë e ka përdorur Skënderbeu (« Është thënë » nuk përbën argument – F.A. & D.M.) ;

5. Sipas Dhimitër Frëngut, shpata e Skënderbeut ishte një pallë e harkuar me tehe shumë të holla dhe me damaskine me shumë hijeshi, e cila për cilindo dukej e rëndë, kurse për të ishte e lehtë. Shpata që ndodhet në Muzeun e Vjenës i përgjigjet njoftimit të Dh. Frëngut edhe nga ornamentet damaskine që ka. (Vërejmë në parantezë se ka në këtë thënie të prof. Frashërit një ngatërresë : ornamentet damaskine apo me arabeska janë te shpata e vogël e drejtë, ose « Shpata Bosega » dhe jo te shpata e rëndë e harkuar ose « Shpata Boheme » – F.A. &.D.M.) ;

6. Skënderbeu dihet se ka blerë mëse një herë armë nga Evropa ;

7. Cilësimi se shpata është e tipit bohemian nuk është argument për të thënë që ajo nuk është shpatë e përdorur nga Skënderbeu ;

8. Skënderbeu ka qenë i familjarizuar më tepër me shpatat turke me trup të harkuar se sa me shpatat me trup të drejtë ;

9. Sipas Faik Konicës, mbishkrimi turqisht, ndonëse me gabime lexohet : « LibehadurAllah Iskanderbeg », që ai e ka përkthyer « Kampioni i Perëndisë Skënderbeu » ; (Jo, - nënvizojmë ne : Konica e ka përkthyer mëse saktë formulimin me germa arabike në shpatë : « Kampionit të Perëndisë Skënderbeut.”[xxv]

10. Nuk është faji i Skënderbeut që emri i tij është shkruar gabim në shpatë, por i kovaçit, i cili nuk është e thënë që të ishte njohës i shkëlqyer i shkrimit osmanisht ;

11. Ne kemi shembull vetë vulën e Skënderbeut (vulën e madhe), në të cilën emri i Skënderbeut është shkruar gabimisht « Skanderbig » në vend të « Skanderbeg » - vetëkuptohet që gabimi është i artizanit që prodhoi vulën ;

12. Tre shpatat që prodhoi mjeshtri i shkëlqyer italian, që vajti në Krujë me kërkesë të Skënderbeut – sipas dëshmisë së Dhimitër Frëngut – shpata që prisnin edhe hekurin, duhet të kenë pasur të shkruar (në tehe) emrin e Skënderbeut me mbishkrim turqisht, dhe njërën syresh Skënderbeu ia dërgoi Mehmetit II. (Lihet të kuptohet kështu me këtë hamendësim të prof. K. Frashërit se një tjetër nga këto tri shpata, duhet të jetë ajo e Vjenës : Shpata Bosega) ;

13.  Pikëpamja se Skënderbeu ka luftuar për mbrojtjen e Krishtërimit, nuk është e saktë – Skënderbeu asnjëherë nuk ka thënë se luftonte për të mbrojtur fenë e krishterë… rrjedhimisht, fare mirë mund të përdorte kundër hordhive osmane një shpatë me emrin e Perëndisë shkruar në të. (E megjithatë, s’duhen harruar këtu vlerësimet papale të Skënderbeut tonë si « Atlet i Krishtit », « Luftëtar i Jezu Krishtit », « Kapiten i përgjithshëm i Selisë së Shenjtë », si dhe vajtja e Skënderbeut në Selinë e Shenjtë dhe dhuratat e shenjta në emër të Vatikanit që iu bënë atij nga vetë Papa Pali II, shpata e nderit dhe përkrenarja me kokën e dhisë) ;

14. « Më 30 tetor 1590[xxvi], shpata e Skënderbeut prej Bosega (sic!) e lyer me argjend, hyri në koleksionin e armëve” (të muzeut të Gratzit) – tërheq vëmendjen prof. K. Frashëri, mbështetur te historiku i Leo Alexander Freundlich.

Sikurse shihet nga tërë këto kundër-argumenta të prof. K. Frashërit që i përmblodhëm në formë tezash, synohet njëfarësoj të mbahet gjallë miti me çdo kusht, se « shpatat janë të vërteta, janë të Skënderbeut shqiptar », se « populli ka nevojë për simbole », dhe rrjedhimisht « ne i duam si të tilla » ! U krijua kështu bindja se përderisa foli historiani i regjur i jetës së Skënderbeut, neve të tjerëve s’na mbetet veç të ngazëllehemi e të fërkojmë duart, jemi në rregull dhe ja ku iu mbyll goja edhe një studiuesi të ri që del me « konkluzione fëmijërore », sipas fjalëve që përdor prof. K. Frashëri në adresë të D. Egros.

Edhe pse duket qartas se tezat e prof. Frashërit janë si nga halli, me lojë të hollë sofizmash, me kundër-argumente « joshëse » të formës kategorike, kaq do mjaftonte që « Shpatat e Skënderbeut në Vjenë » të rifitonin një pasaportizim të dytë vërtetësie edhe më të fuqishëm, përtej çdo dyshimi, që do t’i tulaste sërish autoritetet muzeore të Vjenës të cilat, të ndërgjegjshme për falsitetin e gjërave, e shihnin me sytë e tyre si po trashej miti i shpatave në emër të « patriotizmit të flaktë » shqiptar. Sepse, nga referimet që u bën D. Egro « kolegëve të muzeut të Vjenës » të krijohet përshtypja sikur janë këta të fundit që e mbështesin dhe e nxisin studiuesin e ri shqiptar Egro në argumentet e tij dyshuese për të dalë hapur publikisht në opinionin shqiptar se shpatat nuk janë të Skënderbeut.

Por, ja që nuk pinë ujë, as këtë radhë, sinjalet e dyshimit për vërtetësinë e shpatave, kur e kundërta do ndodhte : tezat e prof. Kristo Frashërit të vitit 2005 do të përbënin bazën « shkencore » për të veshur me « vërtetësi » të re shpatat. Dhe, me rastin e ngjarjes së madhe të 100 vjetorit të Pavarësisë, nuk do mungonte dëshira shpirtërore dhe kërkesa e domosdoshme e palës shqiptare për sjelljen e Armëve të Skënderbeut në Shqipëri në nëntor 2012. Dhe armët erdhën, donin a s’donin specialistët austriakë.[xxvii]

Le të shohim nga afër konkretisht, duke u mbështetur kryesisht në vëllimet prestigjioze të Kunsthistorisches Museum[xxviii] se ku qëndron pavërtetësia e shpatave që i janë njohur Skënderbeut, nisur thjesht nga fakti që njëra na mbaka të shënuar në teh a në mill emrat Scanderbeeg dhe Scänderwech dhe tjetra na paska në faqe të saj një kryq dhe qenka e bërë për dorë gjigandi !

Shpata Bosega dhe Shpata Boheme.

« Shpata Bosega »

Në Pjesën e dytë të Triptikut tonë, ne nxorëm në pah praninë e figurës historike të turko- persit Iskander-Beeg Ulama, pashait të Bossega-s/Pozhekut, i quajtur ndryshe edhe Scanderbeeg, vrarë nga heronjtë hungarezë në shtator 1580. Dhe menjëherë, në tetor të atij viti kemi edhe grafikën e kokës së prerë të këtij pashai persian në dy variante[xxix]. Por jo vetëm kaq, kemi mbi të gjitha, po këtë muaj, inventarizimin e shpatës që ai zotëronte, të cilën po e japim të plotë e të saktë : « Më 30 tetor të vitit 1580[xxx], shpata e Scanderbeeg të Bossega-s, e larë në argjend, iu dorëzuar armatorëve » [të Ferdinandit II të Tirolit]. [xxxi] Gjë që do të thotë qartë se kjo shpatë hyri përfundimisht që nga kjo datë në koleksionin e arqidukës Ferdinandi II në kështjellën e Ambrasit.

Me fjalë të tjera, shpata në Vjenë, që i është njohur historikisht dhe që vazhdon t’i njihet edhe sot e kësaj dite Skënderbeut shqiptar nuk është e tij. Ajo shpatë e ka, mirë e bukur, një pronar historik : Skënderbe Ulama-në, pashain e Bossega-s (Pozhekut) shpuar tejpërtej në gjoks me heshtë nga heroi hungarez George Zriny, që krenar mbante me vete edhe grafikën e kokës së prerë të këtij pashai.

I jepet kështu përgjigje e drejtpërdrejtë deklarimit të prof. Frashërit, i cili parashtronte : « Nuk është sjellë dëshmi se kjo shpatë nuk është përdorur nga Skënderbeu, por nga filan sulltan apo kalif islam. » Dhe dëshmia që kjo shpatë është e « Skënderbeut » të Pozhekut dhe jo e Skënderbeut shqiptar vërtetohet nga vetë fakti që « Shpata Bosega » u fut në koleksionin e Ferdinandit vetëm një muaj pas vrasjes së këtij pashai turko-pers duke u inventarizuar më 30 tetor 1580. Merr kuptim kësisoj edhe prania e njollave të freskëta të gjakut në shpatë pas një muaji të koleksionimit të saj, njolla gjaku për të cilat ishte vënë në dijeni Faik Konica më 1901 nga autoritetet e Muzeut të Vjenës, në bazë të regjistrit të inventarit historik. Sepse është jashtë çdo logjike që njollat e gjakut në këtë shpatë të na qenkëshin ruajtur për 112 vjet me radhë që nga koha e vdekjes së Skënderbeut shqiptar më 1468.

Inventarizimi i parë i Shpatës Bosega, 30 tetor 1580 dhe gabimi i inventarizimit të saj me emrin Geörg

Scanderbeeg i Possega-s (Bossega), inventare nr. 4597, 5556, Kunsthistorische Sammlungen, vëll.7, 1888.

Por mbi të gjitha, ky inventar i 30 tetorit 1580 do të zbulonte edhe gabimin e rëndë trashanik kur emri i Skënderbeut të Pozhekut nuk u regjistrua Ulama por Geörg (Gjergj) : Scanderbeeg Geörg aus Pozsega[xxxii], duke lënë kështu të hapur shtegun për gjithë pasaktësitë që do të ndodhnin në të pastajmen, gjer në ditët tona : që « Shpata Bosega » i është njohur në mënyrë të padrejtë Gjergj Kastrioti shqiptarit, dhe jo zotëruesit të saj të vërtetë turko-persit Iskanderbeeg Ulama. Kjo bie dukshëm në sy edhe në inventarin e 30 majit 1596, me nr. 5556, ku përkrenarja dhe dy shpatat (ajo e Bosegës dhe ajo Boheme) bashkohen në një triadë të hekurt dhe do t’i njihen për herë të parë « zyrtarisht » e « historikisht », por krejt gabimisht, Heroit shqiptar Geörg Scanderbegg.[xxxiii]

Dhe domosdo, gabimi do të vijonte rregullisht në krejt inventarët që do pasonin[xxxiv], dhe jo vetëm në inventarë, por edhe në vetë gravurën që do realizohej më 1601 nga Dominic Custos, sipas vizatimeve të Giovanni Battista Fontana, ku Skënderbeu shqiptar me përkrenaren te këmbët paraqitet me shpatën e turko-persit Ulama në dorë[xxxv].

Dhe çka na siguron nga ana tjetër për vërtetësinë e shpatës së Skanderbeg Ulama-së është fakti shumë domethënës që inventarizimi i 30 tetorit 1580 mban të regjistruar edhe shpata e armë të tjera që janë futur në atë kohë në koleksionin e Ambrasit, ku bien në sy shpata e Cassan (Hasan) Beut, doreza e hekurt e parakrahut të sulltanit Sulejmanit, helmeta e Mehmet Pashës, krahas relikteve të tjera nga Gjergj Zhiska, Barbarossa, Andre Doria, Joann de Medicis, nga mbreti Steffan i Polonisë, nga mbreti Filip i Spanjës, nga Ferdinandi i Kastiljas, etj., etj.[xxxvi]

Arrijmë këtu në një çështje edhe më delikate, kur Prof. Kristo Frashëri citon Faik Konicën sipas të cilit emri i Skënderbeut është shkruar « gabim » në shpatë dhe ku lexohet « Kampioni i Perëndisë Skënderbeu » : Libehadur Allah Iscanderbeg.

Jo, na siguron Faik Konica, por edhe përkthyes profesionistë të persishtes e të arabishtes,[xxxvii] është përdorur këtu - dhe pa gabime - shkrimi arabik i vjetër (me arabeska a me zbukurime damaskine), për të shprehur ndoshta në osmanishte të vjetër të shekullit XVI një përkushtim të lartë të shpatës, ku lexohet : « Kampionit të Allahut Skënderbeut » në rasën dhanore, ose « Për Kampionin e Allahut Skënderbeun », në kallzore. Ka një ndryshim të madh midis dy shprehjeve, atij të cituar nga prof. K. Frashëri në rasën emërore « Kampioni i Perëndisë Skënderbeu », që jep zotëruesin e armës dhe « Kampionit të Allahut Skënderbeut », që shfaq një përkushtim të bërë nga dikush që dhuron shpatën.[xxxviii]

Pa u ndalur në termat « Perëndi » e « Allah », që nuk shprehin veçse një paragjykim mbi besimet, dhe pa e cytur më tej tezën sipas së cilës « sikur nuk shkon që Skënderbeu shqiptar të ketë luftuar turqit osmanë me shpatën e Allahut »,[xxxix] kur ndërkohë mbante edhe shpatë nderi nga Selia e Shenjtë, tërheqim vëmendjen se në atë periudhë sulltani i osmanëve ishte Sulejmani i Mrekullueshëm (1495-1566). Dhe ka të ngjarë që shpata t’i jetë dhënë që në moshë të re turko-persit Iskanderbeg Ulama si dhuratë nga ky sulltan, për ta nderuar për bëmat e tij heroike në luftë kundër « giaurëve » (kaurëve). Njëlloj sikurse ka vepruar historikisht Papati në Vatikan që prej shekujve XIII-XIV me « Shpatat e Nderimit (Eppées d’Honneur) për Figurat e larta historike dhe luftarake të katolicizmit.

Shpata Bosega ku është shkruar me germa arabike emri Iscanderbeeg (Ulama) dhe vula ku është shkruar emri Scendarbico.

Bie poshtë po ashtu edhe teza se në shkrimin arabik paska gabim « kovaçi », sikurse na paska gabim edhe te vula e madhe, ku emri i Skënderbeut është shkruar « Scendarbico » në vend të « Skanderbeg ». Jo, as këtu nuk ka gabim skribi apo artizani, se për të tilla gabime në objekte me vlerë të lartë, në atë kohë të fluturonte koka ; në vulën e madhe thjesht është shkruar emri « Scendarbigo », ndoshta në dalmatishten e vjetër të Raguzës, ku mund të jetë prodhuar vula. Deri më sot, ne kemi listuar mbi 70 mënyra të ndryshme shkrimi të emrit të Skënderbeut, që shprehin zanafilla të larmishme dialektesh, gjuhësh, lokalizimesh, personazhesh historikë, etj. Dhe, këtu na vjen në ndihmë edhe prof. Kasem Biçoku, emër i nderuar në historiografinë shqiptare dhe veçanërisht në shkencën e skënderbegologjisë, i cili thekson lidhur me trajtën « Scendarbico » të emrit të Skënderbeut në vulën e madhe se kjo trajtë « nga ana gramatikore është e saktë, por edhe nga ana grafike », duke u mbështetur madje ky studiues, me objektivitet të lartë, dy herë edhe në vëzhgimet e studiuesit Dritan Egro.[xl]

« Shpata Boheme »

Kjo shpatë, me përdorim dy duarsh, e madhe 121 cm dhe e rëndë 3,3 kg, i është njohur historikisht Skënderbeut shqiptar pa ndonjë arsye të veçantë, por thjesht sepse duhet të jetë ndër të parat shpata mbresalënëse gjuetie të tipit bohem, që e ka bërë prof. K. Frashërin të shprehet se « Skënderbeu blinte armë nga tërë Evropa » ! Nëse do siguroheshim se Heroi ynë - që ka thyer qindra shpata për 25 vjet në beteja -, e ka bërë vërtet një gjë të tillë, ai duhet të ketë blerë të tilla armë jo thjesht për vete - për të mos rënë në egocentrizëm -, por edhe për kreshnikët e vet që e shoqëronin në beteja për një çerek shekulli me radhë! Kur ai, në fakt, nuk mbante dot me pagë a nozullim 5 apo 10 mijë kalorësit e vet heroikë.

Nuk kemi asnjë dëshmi përse kjo shpatë boheme, « vepër gjermano-austriake e viteve 1490 », siç cilësohet në faqen digjitale të Kunsthistorisches Museum « i është njohur historikisht Skënderbeut tonë. Veçse sigurohemi që disa herë përmendet në inventare dhe burime dokumentare, që prej dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit XVI, e njohur si shpatë e Geörg Scänderwech, nisur thjesht nga madhësia dhe sidomos nga « madhështia » e shpatës. « Kjo shpatë – shprehet Leo Alexander – të jep të besosh, nga pesha e randë dhe nga gjatësia se Kastrioti me një të sjellme i ndante në dy pjesë trupat e armiqve ».[xli] Veçse shprehja « të jep të besosh » nuk përbën as këtu argument. Ashtu sikurse edhe përshkrimi mitik e romantik i kësaj shpate nga ish konservatori i Muzeut historik të Vjenës Dr. August J. Gross në vitet 1930 : « Dhe kjo shpat ! Kush mundet me e mbajtë kët shpat ! Kush asht i zoti dhe i fuqishëm me e rrotullue kët armë kundër armikut të tij ? Vetëm një hero, pajisun me fuqi të nji gjigandi e me nji krahë e cila të jetë vetë prej çeliku ! »[xlii] Shumë mitike dhe romantike këto cilësime, asgjë më shumë ! Dhe ndoshta kjo paraqitje impresionuese e kësaj shpate mund të shpjegojë karakterizimin e saj si shpatë e denjë për krahun herkulian të Skënderbeut shqiptar, e tipit apo e nivelit të tij. Dhe nuk mungojnë në këtë drejtim as ilustrimet për bëmat herkuliane të Heroit tonë mbështetur te Barleti, aty ku e ka zanafillën më të hershme, në shumë raste, edhe vetë mitizimi i heroit tonë.

Skënderbeu gladiator, ilustrime të veprës së Barletit në gjuhë të ndryshme.

Veçse, del qartë nga historiku i mësipërm që i bën Dr. Gross armëve të Skënderbeut nën penën e Leo Alexander, një detaj me rëndësi kur ai shprehet, gjithnjë sipas përkthimit shqip të Belegut : « Arqiduka i Tirolit Ferdinandi… ishte i pajisun me një kultuer humaniste dhe n’atë kohë, kur [ai] ishte qeveruesi i Bohemisë më 1544-1566 në Pragë mirresh me arte dhe mbledhëte gjana me vlerë artistike dhe historike » (nënvizimi ynë F.A. & D.M). Pyesim : të jetë vallë një rastësi që pikërisht po në atë kohë « Shpata Boheme » e Skënderbeut tonë, të ketë pasur « fatin » për të hyrë në koleksionin e Ferdinandit II në kështjellën Ambras[xliii] ? Dhe a është një rastësi e dytë, fakti që edhe Jacob Schrenekh von Notzing, sekretari personal i Ferdinandit II që u mor përmbi tri dekada drejtpërdrejt me koleksionin e armëve të Ambrasit, ishte me origjinë nga Bavaria? Dhe a kemi të drejtë të hamendësojmë në këtë rast që kjo « Shpatë Boheme » të jetë cilësuar e koleksionuar si e KryeHeroit shqiptar thjesht për nder të tij, thjesht për të plotësuar ndonjë boshllëk apo për të zëvendësuar ndonjë shpatë origjinale kastriotine të humbur ? Sepse, vetë fakti që vetë shpata nuk mban të shkruar në faqe të saj emrin e Skënderbeut shqiptar, tregon se ajo nuk është prodhuar assesi enkas për të. Për më tepër që tipologjia e saj nuk shpreh kurrëgjë të veçantë që të ketë lidhje historike me Skënderbeun tonë, ndërkohë që seria e shpatave boheme të husardëve çekë, hungarezë a austriakë është gati një shekull më vonë nga vdekja e « Atletit të Krishtit ».

Sakaq, studiuesit e sotëm « na sigurojnë » se lidhur me këtë « Shpatë Boheme » që i është njohur Gjergj Kastriotit, kemi të bëjmë këtu me « shpatë gjuetie », « shpatë duelesh tipike nga Bohemia », « shpatë e përdorur në luftërat husite në Çeki », etj. Sot kjo kordhë është cilësuar edhe si shpatë e madhe husardi e trupave hungareze të fillimit të shekullit XVI. « Për arsye datimi, vëren eksperti në armatologji Nicolas Baptise, ne nuk e konsiderojmë të mundur ta shohim këtë shpatë të lidhur me personazhin [Skënderbe] pavarësisht nga mendimet kundërshtuese. »[xliv]

Rrjedhimisht, ka të ngjarë që kjo shpatë e madhe boheme, pallë e harkuar, të ketë hyrë në vitet 1570 në koleksion të arqidukës Ferdinandi II si shpata e parë që i është njohur Skënderbeut tonë, ndërkohë që shpata e dytë, më e shkurtër, e njohur si « Shpata Bosega » do të hynte në koleksion 10 vjet më vonë, më 30 tetor 1580. Kjo periudhë e viteve 1565-1580 përbën periudhën fillestare të ngritjes në këmbë të koleksionit të Ambrasit, por edhe periudhën kur zë fill menjëherë vetë pavërtetësia e të dy shpatave të njohura si të Gjergj Kastriotit. Ndërsa studiuesit e armëve të Skënderbeut janë mbështetur kryesisht në periudhën 1578-1590 si pikënisje e historikut të këtyre armëve në koleksionin e Ambrasit.

Lart : Shpatë boheme me përdorim dy duarsh, ose shpatë gjuetie.

Poshtë : Shpata Boheme që i është njohur gabimisht Skënderbeut shqiptar.

Pas daljes hapur të studiuesit Dritan Egro më 2005, që shpatat e Vjenës nuk janë të Skënderbeut, prof. Olivier Jens Schmitt boton më 2008 veprën e tij « Skënderbeu », ku disi kalimthi vë në dukje se armët e Skënderbeut janë të mbështjella me legjendë, se « në rastin e shpatës gjatoshe, kemi të bëjmë me një shpatë duelesh tipike nga Bohemia, e cila zor se mund të ketë qenë në zotërim të Kastriotit. Kurse arma më e vogël… është një punim tejet elegant e i çmuar, siç mund të gjenden të tilla vetëm në koleksionet e sulltanëve në Topkapi Saraj » (nënvizimet tona).[xlv] Mesazhi ishte i qartë, por askujt nuk ia kishte ënda ta gëlltiste, pale ta treste.

Në shtator 2012, para se armët e Skënderbeut të vinin në Tiranë nga Vjena, përsëri u ngritën dyshime për origjinalitetin e tyre, këtë radhë nga studiuesi Frederik Stamati, « duke lënë të kuptohet se [ai] po punon për të zbuluar nëse është apo jo e vërtetë shpata që u mbajt në dorë nga heroi ynë kombëtar. »[xlvi] Veçse, pavarësisht se u bëhet edhe një herë përshkrim armëve të Skënderbeut, pavarësisisht se citohet Faik Konica i vitit 1901, si dhe prof. Schmitt i vitit 2008, përsëri në diskurin e Stamatit « dyshimi » mbetet në hava, flitet për një konferencë në Vjenë, por me sa duket sërish «top sekret», sepse asgjë nuk pipëtiu pas saj. Nga ana tjetër, Stamati premton për një studim, « por që ende nuk e kam përfunduar » - siç shprehet ai – duke i bërë njëkohësisht të ditur publikut se « Muzeu i Vjenës disponon dokumentacionin e blerjes së këtyre armëve të Skënderbeut dhe si janë trashëguar ».[xlvii] Dhe më në fund, njofton se studiuesi hollandez Frederik de Jong, njohës i osmanishtes, ka marrë përsipër të bëjë « deshifrimin e shkrimit arab në dy shpatat që i janë njohur Skënderbeut shqiptar », domethënë në « Shpatën Bosega » dhe në « Shpatën Boheme ». Por edhe në këtë rast, asgjë, asnjë rezultat, asnjë studim, që nga shtatori 2012. U la miti të majiset, me rrezikshmërinë e madhe që mbart me vete, tek e zhvesh nga vlerat reale, origjinale dhe njerëzore Gjergj Kastriotin. Dhe domosdo, shpatat e Vjenës do zbarkonin trumfalisht në Tiranë në nëntor 2012 mes euforisë së përgjithshme, ngjarjes së pazakontë të shekullit. Ngaqë « i do populli, ia ka qejfi t’i shohë si të vërteta », por JASHTË KUADRIT TË SË VËRTETËS SHKENCORE, që mbështetet vetëm mbi fakte e dokumente arkivore, jashtë realitetit me këmbë në tokë.

Megjithatë, një gjë vlen të theksohet në këtë mes : si ka mundësi që armët e Skënderbeut të lëshonin istikamin e tyre në Vjenë për të ardhur në Tiranë ? Kur prej gati një shekulli autoritetet e Muzeut të Vjenës u ishin përgjigjur negativisht kërkesave përsëritëse të palës shqiptare për t’i huazuar, duke u treguar të prera e të palëkundura në qëndrimet e tyre. Përse ky qëndrim i zbutur më 2012 ? Kaq forcë bindëse të kishte vallë tek autoritetet austriake argumenti i 100 vjetorit të Pavarësisë, i themelimit të shtetit shqiptar ? Ndërkohë që, më 2005, i ndjeri Moikom Zeqo -, i shkëlqyer në penë e erudicion, -, vinte në dukje se drejtori i përgjithshëm i Muzeut të Artit Historik të Vjenës Eilfries Sejpel e kishte siguruar atë (Moikomin, në rolin e tij të drejtorit të  Muzeut Historik të Tiranës), se ishte e pamundur që armët e Skënderbeut të huazoheshin për t’u ekspozuar gjetiu, qoftë edhe nëpërmjet bashkëbisedimesh presidenciale. Sepse fati i armëve të Skënderbeut ishte si fati i Mona Lizës : « … që nuk është ekspozuar kurrë në Itali, edhe pse atje e ka vendlindjen e saj » kjo kryevepër botërore që gjendet në Luvër të Francës.[xlviii]

Me sa duket, ndjenja e fuqishme kombëtare për t’i parë shpatat si idolum, si simbole historike të pamohueshme (në të kundërt, do të ishte mëkat t’i mohoje !), si të barasvlefshme me « Mona Lizën », vazhdonin e merrnin përparësi të çuditshme brenda kuadrit të tyre po aq të fuqishëm të mitizimit, apo legjendarizimit. Të kuptohemi : e kemi fjalën këtu vetëm për dy shpatat e Vjenës që i janë njohur Skënderbeut tonë historikisht, dhe assesi për përkrenaren e tij, që është mëse origjinale dhe dhuratë nga papati. Por rrugëtimi i kësaj përkrenareje nga Italia në Vjenë është tjetër histori, me enigmat që e shoqërojnë dhe që kërkojnë të zbërthehen.

Në revistën shkencore Palaver, nr 4, 2015, drejtori dhe historiani i Kunsthistorisches Museum Wien, dr. Matthias Pfaffenbichler boton për të dytën herë[xlix] një studim në gjermanisht titulluar « Përkrenarja dhe shpata e Gjergj Kastriotit, të quajtur Skënderbe », përkthyer në shqip me shumë mjeshtëri nga Genc Lafe. Që në titull bie në sy se bëhet fjalë vetëm për njërën shpatë, që e kemi cilësuar « Shpata Bosega » dhe aspak për shpatën e dytë apo « Shpatën Boheme ». Pas « vizitës » së kësaj shpate në Tiranë më 2012, erdhi duke u përforcuar nga studiuesit teza se kjo shpatë e madhe boheme nuk ka qenë në zotërim të Skënderbeut tonë, gjë që bëri që ajo të lihet gradualisht mënjanë, në heshtje, në folenë e vet, pa etiketimin klasik që njihej si e Skënderbeut.

Si flet kalimthi për inventarizimin e shpatës së shkurtër dhe të përkrenares në vitet 1593 dhe 1596 - kur ne, në të kundërt vumë në dukje vitin 1580 të invetarizimit të parë -, Dr. Pfaffenbichler bën një historik të shkurtër të tyre, ndalet në vitet 1601 dhe 1603 kur ato u botuan në Armamentarium Heroicum[l] dhe flet në linja të përgjithshme për historinë e Skënderbeut dhe të armëve të tij, duke përmendur historianët O.J. Schmitt, Thomas Bruno e Gamber Ortwin, të cilët kishin hedhur tashmë dyshime lidhur me vërtetësinë e këtyre armëve. Nuk po ndalemi në përshkrimin dhe historinë që ai i bën përkrenares së Skënderbeut, por në studimin e tij na tërheq vëmendjen teza e Jakob Schrenck von Notzing te botimi gjermanisht i Armamentarium Heroicum, sipas së cilës Gjergj Kastrioti synonte të kurorëzohej nga Roma, dhe konkretisht :

« Në vijim, Skënderbeu udhëtoi drejt Romës dhe argumentoi se gjendja e rëndë e bënte të nevojshme një Lidhje të princave të krishterë kundër turqve nën drejtimin e papës. Ai vetë u ofrua ta udhëhiqte ushtrinë e krishterë. Papa synonte ta bënte jo vetëm mbret të Shqipërisë por edhe të Maqedonisë. Por Skënderbeut iu pre kjo shpresë për shkak të armiqësisë dhe grindjeve ndërmjet princave të krishterë. Ai u kthye në atdhe e më pas nuk kreu bëma të mëdha, por as edhe bëma që të ishin në lartësinë e emrit të tij të deriatëhershëm » (nënvizimi ynë).[li]

Kjo tezë, për domosdoshmërinë e një Lidhjeje të princërve të krishterë kundër turqve osmanë, pavarësisht nga fjalia e fundit paragjykuese që vë në dyshim bëmat e mëdha të Skënderbeut në vitet e fundit të tij, meriton, për mendimin tonë, një studim të veçantë në shkencën e skënderbegologjisë, në është Skënderbeu ynë dhe jo Papa Piu II ideatori dhe nismëtari i kryqëzatës së krishterë mbetur në letër si projekt.

Me këtë rast, Dr. Pfaffenbichler nënvizon në studimin e tij dyshimin e madh për vërtetësinë e armëve të Skënderbeut tek shprehet: « Është e vështirë të besohet se arkiduka [Ferdinandi II] ka shtënë në dorë relika të princit shqiptar [Skënderbeut], sepse një sërë shkaqesh thelbësore dhe formale [zyrtare], lënë të mendohet se këtu kemi të bëjmë me një falsifikim. »[lii]

Po ashtu, Dr. Pfaffenbichler pohon se « Një njeri me formim të tillë të thellë, madje edhe me arsimim letrar si Gjergj Kastrioti, vështirë të kishte pranuar një shpatë me mbishkrim [arabisht] të palexueshëm » ; se « Vështirë të besohet që Gjergj Kastrioti, në pritje për kurorëzimin e tij si mbret i krishterë i Shqipërisë të përdorte shpatë me « aludime » të tilla… që të sjellin ndër mend kundërshtarin e madh të Kastriotit, sulltanin osman »[liii]. Dhe më në fund, ai del me konkluzionin se « Si shpata dhe përkrenarja duhet të jenë prodhuar në fund të shekullit XVI ».[liv] Një konkluzion, për mendimin tonë, gjysmë i gabuar, kur i japim të drejtë vetëm përsa i përket « Shpatës Bosega » që ai analizon, por jo për përkrenaren dhuratë papale, e cila është prodhuar në shekullin XV në punishten e Vatikanit nga mjeshtër të përsosur, por që është « masakruar » tri herë radhazi  (çmontuar e montuar keq), pas përfshirjes së saj në koleksionin e Ambrasit.

Nga ana tjetër, lypset të themi se këto argumente të Dr. Matthias Pfaffenbichler të krijojnë përshtypjen se i janë servirur pak a shumë që më 2005 studiuesit Dritan Egro, tek i gjejmë kalimthi edhe më 2008 në librin « Skënderbeu » të O. Schmitt, i cili nuk mungon të nënvizojë madje - me anë shënimi - bashkëbisedimin e tij gojor me Dr. Pfaffenbichler për çështjen e këtyre armëve. Nga hipotezat e parashtruara në studimin e këtij të fundit del se Ferdinandi i Tirolit « ka blerë nga Duka i Urbinos armë të falsifikuara nga tregtarë [italianë] mashtrues, se vetë tregtari i përkrenares, « që ishte njëkohësisht edhe falsifikues, me sa duket është përpjekur që me pjesë të veçanta… të prodhonte një « pasticcio që të njihej [përkrenarja] si e heroit shqiptar… »[lv].

Ne ruajmë rezervat tona hëpërhë lidhur me këtë « gatesë pastiço » të përkrenares së famshme të Skënderbeut, por lypset të nënvizojmë se Irena Kastrioti e ruajti atë si sytë e ballit të pacenuar gjer më 1565, si një vlerë e çmuar historike trashëguar nga stërgjyshi i saj që u dha emrin e lartë dhe të nderuar fisnik « Kastrioti » tërë breznive të djeshme e të sotme në Itali.

Veçse, një e dhënë me shumë rëndësi e Dr. Matthias Pfaffenbichler, që hedh dritë të fuqishme në rrugëtimin e armëve të vërteta të Gjergj Kastriotit drejt Vjenës është fakti se « Bashkë me përkrenaren, Ferdinandi II i Tirolit mori edhe dy shpata, të cilat në Inventarin e Ambrasit të vitit 1596 njihen si të Skënderbeut. Njëra duhet të ketë qenë një shpatë e shkurtër e hollë armaturëshpuese dhe sot ka humbur » (nënvizimi ynë).[lvi] Për fat të keq, Dr. Pfaffenbichler nuk jep burimin nga e ka marrë të dhënën për këtë shpatë « të humbur » të Skënderbeut, e shkurtër, e hollë, por e aftë për të shpuar edhe metalin ! Kjo e dhënë dëshmon mjaftueshëm se përkrenarja papale e Skënderbeut ka hyrë në koleksionin e Ambrasit e shoqëruar nga kjo shpatë e tij e vërtetë, pikërisht dy armët që duhet të ketë trashëguar origjinale dhe të paprekura Irena Kastrioti gjer në vitin e vdekjes së saj më 1565.

Duke folur për dy shpatat e rreme të Skënderbeut shqiptar, për « Shpatën Bosega » dhe « Shpatën Boheme », ne vumë në dukje se kjo e fundit duhet të ketë hyrë në koleksionin e Ambrasit para vitit 1580 kur u vra pashai i Bosegës dhe u koleksionua shpata e tij në mënyrë të falsifikuar.

Në fakt, një relacion i hershëm, datuar më 26 qershor 1577 i ambasadorëve venecianë për dozhën Sebastian Venier[lvii] - dokument i parë zyrtar deri më sot, tepër i rëndësishëm -, vë në dukje se Arqiduka Ferdinand II është takuar me ambasadorët Giovanni Michiel, Lunardo Donado dhe Sigismondo di Cavalli për t’i vënë në dijeni se dëshiron të pasurojë Muzeun e tij në Ambras duke koleksionuar armë të figurave të shquara historike nga tërë bota, dhe se me këtë rast, dëshiron të ketë në koleksionin e vet armët e « të famshmit Sebastiano Venier ». Dhe për t’i joshur ambasadorët që të binden, por pa zënë në gojë emra konkretë të princërve e mbretërve, vetë arqiduka përmend si karem a si karotë, të themi, vetëm armët e Skënderbeut shqiptar në koleksionin e tij. Në dokument thuhet :

« … che havendo ella mesi insieme in una stantia ordinata a questo effetto come un’armaria le proprie armature di piu imperatori, re, principi et signori et capitanei et guerieri di ogni natione segnalati nella guerra, …raccontandoci di haverne fino ad hora raccolte molte et d’imperatori et di re con altri principal signori et capitani tanto di Germania, Francia, Spagna, Hungaria, Inghilterra, Polonia et fino d’Albania, nominado il Scanderbeg, quanto d’Italia ».[lviii]

Kemi kësisoj provën bindëse se armët e Skënderbeut, shpatë dhe sidomos përkrenare, kanë hyrë në koleksionin e Ambrasit që para qershorit 1577, « come un trofeo et un vivo testimonio ».[lix] Është e vërtetë se nuk e dimë për cilën shpatë konkretisht bëhet fjalë, por duke i besuar arqidukës dhe duke shmangur « Shpatën Boheme » dhe « Shpatën Bosega » si false, nuk mbetet tjetër veçse shpata origjinale e Skënderbeut, e shkurtër, e hollë dhe tejshpuese, për të cilën Dr. Pfaffenbichler thotë se ka humbur. Që kjo shpatë dhe përkrenarja janë futur në koleksionin e Ambrasit nuk ka pikë dyshimi, sepse vetë Ferdinandi II i Austrisë e shpreh qartë se armët (domethënë përkrenare plus shpatë) kanë hyrë në koleksion të tij. Sikur të kishte pasur dyshimin më të vogël për pavërtetësinë e armëve të Skënderbeut, arqiduka i famshëm i Tirolit nuk do guxonte të përmendte dhe mburrte këto armë tek venecianët dhe te dozhi Venier. Në fund të fundit, nuk do të ishte në nderin e tij të fisnikërisë së lartë të mashtronte dhe të binte aq poshtë me armë të falsifikuara në koleksionin e vet. Por, se çfarë ka ndodhur më tej me këtë shpatë origjinale, është tjetër punë, kur dimë që armët shpesh përziheshin e lëviznin nga një kështjellë në tjetrën në formë tokmaku për të humbur gjurmët, dhe kur inventarët jo gjithmonë kanë qenë të saktë, sidomos kur muzeumet plaçkiteshin pas luftërash dhe pushtimesh, pa zënë në gojë që armët çmontoheshin e montoheshin me njëra-tjetrën për tekat e ndonjë princi.

Veçse, një gjë është e sigurt nga sa parashtruam : relacioni i 26 qershorit 1577 është një datë e shënuar në katalogët e Kunsthistorischen Muzeum, që vërteton pikërisht gjurmët dhe praninë e këtyre armëve të vërteta të Gjergj Kastriotit në koleksionin e famshëm të Ambrasit. Dhe jo siç pretendohet sot se armët e tij janë të falsifikuara, madje edhe përkrenarja.

Një dëshmi tjetër që përforcon relacionin e 26 qershorit 1577 është fakti se arqiduka Ferdinand, siç thotë ndër të tjerë Dr. Pfaffenbichler, i ka blerë armët e Skënderbeut në Itali dhe « ka të ngjarë në Urbino ».[lx] Është edhe kjo një e dhënë me shumë rëndësi, për arsye se jo vetëm që ai nuk bie në gabimin e gjithë studiuesve që nga vitet 1930 me Dr. Auguste J. Gross, të cilët i referohen gabimisht dukës Marius Sfroza – në fakt, një figurë historike kjo e mesit të shekullit XVII[lxi] –  por çel udhën e një ideje të madhe origjinale se Ferdinandi II i Tirolit nuk i ka blerë armët e Skënderbeut të modifikuara a bastarduara nga tregtarë italianë, por i ka blerë origjinale dhe të pacenuara drejtëpërdrejt nga Duka sovran i Urbinos, që në atë kohë ishte Francesco Maria II i Roverës (1549-1631), anëtar i Lidhjes së Shenjtë kundër Perandorisë osmane dhe pjesëtar i betejës së famshme të Lepantos më 1571. Edhe në këtë rast, është jashtë logjike dhe pothuaj e pamundur që një dukë i mirënjohur i kohës së tij të blente armët e KryeHeroit shqiptar te tregtarë italianë mashtrues a falsifikatorë, dhe akoma më keq armë të cenuara e modifikuara prej tyre. Ai duhet t’i ketë blerë ato drejtpërdrejt nga Irena Kastrioti në vitet e fundit të saj rreth viteve 1560. Kur dihet tashmë se arqiduka Ferdinand II i Tirolit, pasi qeverisi Boheminë në vitet 1548-1563, e nisi veprimtarinë e tij për Muzeun e armëve në Ambras të Innsbrukut në vitin 1564.[lxii] Me fjalë të tjera, guxojmë të pohojmë se në kështjellën e Armbrasit kanë hyrë armët e vërteta origjinale të Skënderbeut, përkrenare dhe shpatë e shkurtër (e humbur) që në vitet e para të koleksionit të Ferdinandit të Tirolit. Dhe nëse Irena Kastrioti ka vdekur në vitin 1565, pa mëdyshje armët origjinale të Gjergj Kastriotit duhet të kenë hyrë në koleksionin e Ambrasit që në vitin 1564, ndër të parat armë origjinale të koleksionuara. Andaj dhe Arqiduka Ferdinand II mburrej me të drejtë me to për të joshur dozhën Sebastiano Venier dhe tërë figurat e shquara të Europës.

Vërejmë më në fund, se në fillim të vitit 2018, eksperti francez në armatologji Nicolas P. Batiste boton në revistën shqiptare « Studia Albanica » nr. 1, studimin në frëngjisht « Një shpatë e Giorgio Castriota të quajtur Skanderbeg dhe armët « shqiptare » në koleksionet e armëve të Venedikut ». Ajo çka na intereson në shkrimin e tij është fakti se dy shpatat e Vjenës që i janë njohur Skënderbeut tonë, « për arsye datimi, janë - siç thotë autori - të tipeve dhe të modeleve specifike dhe à priori, të vështira që t’i shohim të lidhura me veprimtaritë ushtarake teknike të një komandanti si Giorgio Castriota ». Teza e parashtruar prej tij është se shpata e madhe me përdorim dy duarsh të çon tek armë të tipologjisë që gjuetisë, si ato që ruhen në Oborrin e Maksimilianit I, ose si pallë husardi në trupat hungareze të fillimshekullit XVI ; kurse shpata e shkurtër - thotë ai - « të kujton shpatën turke, doreza e së cilës është e ngjashme me shpatën me faqe të harkuar të quajtur e Mehmetit II dhe që ruhet në Topkapi Saraj. »[lxiii] Bie në sy se Baptiste, përtej dyshimit për vërtetësinë e shpatave të Vjenës që i janë njohur Skënderbeut tonë, sikur kërkon të shprehë, tërthorazi, një mohim të heshtur, por duke u treguar njëkohësisht mjaft i rezervuar. Nga ana tjetër, veç analizës që ai u bën shpatave që i njihen Skënderbeut tonë në Vjenë e në Venecie, ai përmend kalimthi edhe një shpatë kastriotine në Kapodimonte të Napolit, të cilën ne e kemi quajtur « Shpata Ensis » dhe i kemi kushtuar më 2018 studimin « Enigma e shpatës së tretë “ensis” të Skënderbeut, e më tej… »[lxiv]. Këtë shpatë të një bukurie të veçantë, me disa elementë kompozicionalë përbërës, prof. Lutfi Aliaj, mbështetur tek studiuesit austriakë Ludwig von Pastor dhe Eduard von Sacken (të cilët i referohen shënimeve të kardinal Gonzagas)[lxv] e ka vlerësuar - mbase me të drejtë, por është koha që do ta vërtetojë -, si dhuratën papale që shoqëronte përkrenaren me brirët e dhisë, duke e cilësuar, në bazë të literaturës përkatëse si armë thjesht dekorative apo ceremoniale, pa përdorim funksional.[lxvi]

E përfshirë në gjininë e quajtur “Shpata Nderi” (Eppées d’Honneur), që dhuroheshin rregullisht çdo vit nga Papati duke filluar që nga shekulli XIII dhe e bekuar nga duart e Papës ajo assesi nuk varrosej me trupin e luftëtarit. Prof. Aliaj ka paraqitur të dhëna të veçanta për këtë shpatë të Skënderbeut, duke theksuar se ajo iu bë Kastriotit të Madh dhuratë nga Papa Pali II më 25 dhjetor 1466 (ditën e Krishtlindjes), së bashku me përkrenaren tashmë emblematike.

Lidhur me këtë shpatë, studiuesi frëng Baptiste, vë në dukje se në realitet, ajo është një objekt që ka dalë shumë vonë në skenë, “un objet beaucoup trop tardif”, objekt, me një fjalë, që nuk është marrë në konsideratë sa dhe si do duhej.

Edhe kjo shpatë reale dhe origjinale e Skënderbeut përbën një enigmë më vete, ashtu sikurse shpata e Skënderbeut në Venecie, hulumtuar nga

Lucia Nadin, zbuluesja dhe studiuesja e suksesshme e mjaft vlerave historike të epokës së ndritur kastriotine, ashtu sikurse shpata tjetër që përmendet si e Skënderbeut nga shkrimtari dhe poeti i madh frëng Théophile Gautier, shpatë të cilën ai e kishte parë më 1855 në kishën e lashtë të Shën-Irenës në Kostandinopojë, e ekspozuar krahas shpatës së Mehmetit II me mbishkrim germash të arta dhe krahas pancirit të artë të Timurlengut. Sipas autorit frëng, ajo është “një shpatë hekuri me teh të copëtuar e të ngrënë, dhe me dorezë në formë kryqi, që është shpata e Skënderbeut (sic!), e heroit atletik”.[lxvii]

Nuk ka dyshim se Donika Kastrioti kur u largua nga Arbëri, mori me vete edhe armët e Skënderbeut. Domosdo përkrenaren dhe krejt arsenalin e shpatave të KryeHeroit. Nuk bëhej fjalë këtu për një a dy të tilla, por për krejt serinë e shpatave të tij cilësore, pa harruar shpatat dhuratë dhe armët trofe, që zbukuronin të gjitha sallonin e tij princëror në kështjellën e Krujës, ku vendin kryesor e zinin pamëdyshje portreti origjinal i Skënderbeut nga Gentile Bellini,[lxviii] përkrenarja e famshme me brirët e dhisë dhe shpata dhuratë e papa Palit II, e cilësuar “ensis”.

Në mars 2024, ne vizituam Muzeun kombëtar të Kapodimontes në Napoli ku ndodhet kjo shpatë “ensis”. Salla e armëve dhe armaturave ishte e mbyllur, në restaurim. Dhe kur ne shprehëm interesimin tonë te punonjësit e muzeut për shpatën e Skënderbeut që ndodhet aty, na vunë në dijeni, për çudinë tonë, se “shpata i ishte bërë dhuratë Skënderbeut nga mbreti Alfonsi V”, por pa ditur si kishte mbërritur ajo shpatë në atë muze të famshëm. Për më shumë informacion, na sugjeruan librin e Umberto Bile-s “Le armi del cavaliere giostrante” ku, në fakt, nuk është përmendur kjo shpatë e Skënderbeut.[lxix] Për fat të mirë, një foto e kësaj shpate është botuar më 1940 te libri i Angiolo Bianchotti-t “Giorgio Castriota detto lo Scanderbeg”.

Në mungesë të një informacioni minimal për rrugëtimin e kësaj shpate të famshme “ensis” të Skënderbeut nga Donika Kastrioti në Muzeun e Kapodimontes, parashtrohen me të drejtë shumë pikëpyetje e hipoteza. Por e sigurt është se, deri më sot, kjo shpatë është dëshmia e vetme që ka qenë në zotërim të Gjergj Kastriotit dhe shkëlqen mes errësirës së kohërave. Prania e saj sot në Napoli mbase e ka një shpjegim për mendimin tonë: me shpërnguljen e saj në kryeqytetin e Italisë së Jugut më 1468, Donika Kastrioti duhet ta ketë bërë këtë shpatë “ensis” - ndoshta të bekuar nga papa -, dhuratë te Ferdinandi II i Aragonës, djali i Alfonsit V, në shenjë mirënjohjeje të veçantë që ai e mirëpriti Zonjën e Madhe të Arbërit dhe familjen e saj gjithë bujari në atdheun e saj të dytë. Është një hipotezë që ne guxojmë ta parashtrojmë për të shpjeguar njëfarësoj praninë e kësaj shpate në muze të Napolit.

Pas shpatave të falsifikuara të Vjenës, ajo Boheme dhe ajo e Pozhekut, që i janë njohur gabimisht Skënderbeut tonë, me shpatën origjinale kastriotine në Napoli të një bukurie të rrallë, ashtu si ka qenë e pacenuar dhe e madhërishme edhe vetë përkrenarja e dikurshme e Vjenës, mbyllim këtu ciklin e Triptikut tonë, por duke lënë të hapur shtegun e një studimi të plotë për armët e vërteta të Kastriotit të Madh, me të papriturat që do sjellë koha për të korrigjuar, saktësuar e vërtetuar tezat dhe hipotezat që parashtruam në këtë studim dhe në krejt Triptikun tonë.

Në përfundim, me një mesazh pozitiv, nuk ka si të mos shprehim besimin tonë se edhe shpata apo shpatat e vërteta e të shenjta të Skënderbeut tonë ekzistojnë mirë e bukur të dokumentuara dhe ndoshta të pranishme fizikisht, përderisa vetë Providenca na ruajti, ndër të tjera objekte, dy portretet të tij në natyrë dhe katër kodikët e bibliotekës së tij, të cilat përbëjnë të gjitha së bashku vlera të larta për mbarë kombin shqiptar, e më tej.

Për pjesën e parë të këtij Triptiku, klikoni këtu:

https://www.zemrashqiptare.net/news/68141/ekskluzive-nga-fotaq-andrea-dritan-muka-figura-e-skenderbeut-sipas-nje-kompozimi-ne-gravure-ne-vitin-1631.html

Për pjesën e dytë të këtij Triptiku, klikoni këtu:

https://www.zemrashqiptare.net/news/68258/ekskluzive-nga-fotaq-andrea-dritan-muka-misteret-e-kokes-se-prere-te-skenderbeut.html

Tekst i rishikuar

© Fotaq Andrea e Dritan Muka

© Zemra Shqiptare

[i] Vijon në tekst etiketa në gjermanisht : « Zweihändiges Krummschwert angeblich von Georg Castriota, Fürsten von Albanien, genannt Skanderbeg » - « shpatë e harkuar me përdorim dy duarsh që duhet të jetë përdorur nga Gjergj Kastrioti, princ i Shqipërisë, i quajtur Skanderbeg ». Ky artikull është ribotuar kohët e fundit në Antologjinë « Faik Konica – Për një Shqipëri Europiane », përgatitur nga F. Andrea, botimet Jozef, 2025, f. 96-97.

[ii] Po aty.

[iii] « Faik Konica – Për një Shqipëri Europiane », f. 259-260.

[iv] Po aty.

[v] Cilësimi “Skënderbeu - Njeriu i Shpatës” vjen nën penën e prof. Aleks Budës në Konferencën e II të Studimeve Albanologjike, kur ai thekson:”Historiografia deri me sot i ka dhënë zakonisht luftëtarit, “njeriut të shpatës” Skënderbeut, vendin kryesor para burrit të shtetit [...]. Bëhet fjalë këtu për dy aspekte të të njëjtit personalitet”. (Konferenca II e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968) Tiranë 1969, f. 38.

[vi] Intervistë me prof. Luan Malltezin, “Armët e Skënderbeut false? Malltezi: Ta vërtetojnë historianët”, gazeta Shqiptarja.com, 20 nëntor 2012. (Më kujtohet fare mirë ajo ditë nëntori 2012, kur mbajta radhë në Muzeun Historik për të parë armët e Skënderbeut së bashku me kritikun e njohur të artit Agim Janina, i cili më tërhoqi vëmendjen për të parë rrethin e ngushtë të përkrenares, ndërkohë që më shfaqej në mendje koka e prerë e “Skënderbeut” dhe më buçisnin në vesh fjalët “Bossega, Bossega”, tek shihja shpatën e dytë të shkurtër vendosur vertikalisht në vitrinë).

[vii] Po aty.

[viii] F. Konica, “Për një Shqipëri Europiane”, vepër e cituar, f. 260. Nënvizimi ynë, F.A.& D.M.

[ix] Për vitin e vdekjes së Irena Kastrioti Skënderbeut jemi bazuar te blogu Geneatorg (Irene Castriota Scanderbeg dceased September 15, 1565) https://gw.geneanet.org/genroy?lang=en&n=castriota+scanderbeg&p=irene Prof. Lutfi Aliaj jep dy vite të vdekjes së saj : 1561 dhe 1565. Është një çështje me rëndësi për të kërkuar fillimet e lidhjes së Irena Kastriotit me Dukën e Urbinos, e më tej me Ferdinandin e Tyrolit për historikun e Armëve të Skënderbeut deri në Vjenë.

[x] Përpjekjet tona për të pasur një kopje të dixhitalizuar të Testamentit të Irena Kastriotit që ndodhet në arkivin e shtetit në Salerno deri më sot kanë dalë të pasuksesshme. Prof. Lutfi Aliaj i ka kushtuar Irena Kastriotit shkrimin “Irena Kastrioti Skënderbeu, dukesha II e Shën Pietro-s  në Gallatina dhe Princesha Bisinjano”, Forumi “Zemra Shqiptare”, 26.11.2023.

[xi] F. Konica, vepër e cituar, ibid.

[xii] Skënderbeu II i Shqipërisë ishte vetëshpallur Princ Vilhelm Vidi më 1913.

[xiii] Correspondance d’Orient, 21 Année, nr. 374, shkurt 1929.

[xiv] Gjurmuesi i rregullt e i apasionuar i bibliotekës së dixhitalizuar « Gallica » të Francës Aurenc Bebja, ka botuar në blogun e tij Darsiani.com në tetor 2018, një shkrim të gazetës « Le Temps » datuar më 31 gusht 1928, ku vihet në dukje : « “Një zyrtar i Muzeut të Arteve Historike në Vjenë raporton se Ahmet Zogu dhe dy persona të tjerë shqiptarë […], shkuan të shihnin përkrenaren e Skënderbeut që ruhet nga ky muze në koleksionin e mrekullueshëm të armëve të vjetra.

Ahmet Zogu kërkoi që t’i hapnin vitrinën dhe ta lejonin të prekte përkrenaren e heroit kombëtar të vendit të tij. Ai e mori reliktin në duar dhe, duke u përkulur me respekt, e afroi pranë buzëve me një gjest të madh nderimi.

Muzeu i Arteve Historike ka gjithashtu shpatën e Skënderbeut. Besohet se këto objekte vijnë nga një trashëgimi, sepse gjatë shekullit XVII e XVIII Habsburgët kryen dy martesa me anëtarët e familjes së Skënderbeut.” (nënvizimi ynë F.A. dhe D.M. - Mendojmë, me këtë rast se martesat, nëse janë bërë, duhet të jenë lidhur në shekujt XVI-XVII. Megjithatë, ky burim nuk na duket fort i besueshëm, duke qenë i pambështetur në dokumente).

[xv] Dorian Koçi, « Armët e Skënderbeut në Vjenë » 13.10. 2023 https://gazetadielli.com

[xvi] Falënderojmë me këtë rast punonjësit e Arkivit Armando Boçe dhe Mariana Shehi për ndihmën e çmuar që na kanë dhënë për këtë studim.

[xvii] Kristo Frashëri, “Skënderbeu dhe shpatat e tij. Si qëndron çështja e shpatave te Skënderbeut?, 11 Mars 2005,

https://albforumi.com/threads/skenderbeu-dhe-shpatat-e-tij.1726/

[xviii] Dr. Dorian Koçi, Shpata që iu dhurua Skënderbeut në Krishtlindjen e vitit 1466, Gazeta Shqiptare, 15.01.2019.

[xix] Gazeta Panorama, 12 janar 2018, « A janë origjinale shpata dhe përkrenarja e Skënderbeut në Vjenë ?

https://www.panorama.com.al/a-jane-origjinale-shpata-dhe-perkrenarja-e-skenderbeut-ne-vjene-arkivat-nxjerrin-dokumentet-dhe-thone-se/

[xx] Po aty.

[xxi] Ylli Polovina, « Armët e Skënderbeut nuk ua japim dot » - kërkesa top sekret e Mehmet Shehut për kancelarin austriak », gazeta Tema, 9 shkurt 2020.

[xxii] Po aty.

[xxiii] “Përkrenarja dhe shpata e Skënderbeut në Muzeun Historik » sipas blogut Durrës lajm, 22/12/2012 https://durreslajm.al/perkrenarja-dhe-shpata-e-skenderbeut-ne-muzeun-historik/

[xxiv] Kristo Frashëri, Ibid., 11 Mars 2005.

[xxv] F. Konica, vep. cit. f. 259. Gabimi vjen sipas historikut të Leo Alexander Freundlich.

[xxvi] Po aty. Është një e dhënë e gabuar përsa i përket vitit, sepse nga inventari i botuar në Anuaret e Koleksioneve të Historisë së Artit të Shtëpisë së Lartë Perandorake del viti 1580. Shih më pas shënimin nr. 30.

[xxvii] Nisur nga përvoja e suksesshme që kishim pasur në pranverë të vitit 2012 në Muzeun Historik Kombëtar për çeljen e ekspozitës « Arbreshët e Italisë në shekuj », në shtator të po atij viti i propozuam prof. L.Malltezit çeljen e ekspozitës me 400 portrete të hershme të Heroit Kombëtar Skënderbeut. Pasi na falënderoi për propozimin, Prof. Malltezi na njoftoi me entuziazëm se do vinin në Shqipëri, për herë të parë, Armët e Skënderbeut nga Vjena dhe se Ekspozimi i këtyre armëve do të bëhej në Muzeun Historik. Për këtë arsye, na shpjegoi ai, « nuk mund të pranohej propozimi ynë, nuk mund të kishte dy ekspozita paralele në të njëjtën periudhë në Muzeun Historik, sepse njerëzit do humbisnin më shumë kohë në sallën e 400 portreteve », dhe do na dilte, sipas fjalëve të profesor Malltezit « bishti më i rëndë se sopata ». I vumë në dukje me këtë rast dyshimin tonë që në atë kohë për shpatat « origjinale » të Skënderbeut, sidomos per « Shpatën Bosega », duke theksuar se Skënderebeu në luftën e tij 25 vjeçare kundër turqve « kishte përdorur e thyer po aq shpata sa stilolapse kish perdorur vetë prof. Malltezi në jetën e tij profesionale ». Na buzëqeshi me shumë nënkuptim (F.A.).

[xxviii] Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses (Anuare të koleksioneve të historisë së artit të Shtëpisë së Lartë Perandorake), vëllimet e viteve 1888, 1894, 1911, etj. ku përfshihen inventarë e relacione të ndryshme digjitalizuar nga Universitätsbibliothek, Heidelberg.

[xxix] Ekskluzive nga Fotaq Andrea & Dritan Muka: Misteret e Kokës së prerë të «Skënderbeut»,

https://www.zemrashqiptare.net/news/68258/ekskluzive-nga-fotaq-andrea-dritan-muka-misteret-e-kokes-se-prere-te-skenderbeut.html

[xxx] Duke u mbështetur te historiku i kësaj shpate nga Leo Alexander Freundlich, prof. K. Frashëri, përsërit gabimisht vitin 1590 në vend të vitit 1580, një ngatërresë jo e vogël, po të kemi parasysh se Iskanderbeg Ulama, pashai i Bossega-s ishte vrarë në shtator 1580 nga hungarezi Georg Zryni. Përveç këtij gabimi në datim, theksojmë se te historiku i Leo Alexander ka ngatërresa edhe në përshkrimin e shpatave, kur të dhënat e njërës i vishen shpatës tjetër. « Armët e Skanderbegut, Gjanat e shejta të Heroit Kombëtar Shqiptar », përkthyer nga gjermanishtja prej Xhaferr Belegut, AQSh, Dosja Skënderbeu.

[xxxi] Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses, VII Band. Wien, 1888. Urkunden, Acten und Regesten Aus Dem Archiv Des K.K. Ministerium des Innern, hartuar nga Heinrich Zimerman, faqe XXIX. Në faqen XVII të kësaj vepre, me nr. rendor 4597 jepet inventari i bërë në Graz më 1 nëntor 1590, ku përfshihet brena këtij inventari data e 30 tetorit 1580, kur « Shpata Bosega » u fut në koleksionin e arqidukës Ferdinandi II.

[xxxii] Po aty, Personen – Register zum II, Theil, CCCXXXIX.

[xxxiii] Po aty, nyja 321, ku bie dukshëm në sy për herë të parë ndryshimi i emrit, nga Scanderbeeg (i pashait pers Uluma), në Scanderbegg, i Skënderbeut shqiptar. Në këtë nyje, përshkruhet përkrenarja « e bardhë me kokën e dhisë e dy brirët », si dhe dy shpatat, njëra e rëndë « që, për këtë shkak është quajtur e Skënderbeut », dhe tjetra që « mban emrin e tij në teh, ku duken edhe njollat e gjakut ». Përkthim i lirë i përshkrimit nga gjermanishtja e vjetër nga ana jonë (F.A. & D.M.- nënvizimi ynë).

[xxxiv] Inventarët e viteve 1588, 1590, 1593-1596, etj. ku vazhdimisht shënohet Scanderbeeg Bossega apo Poszega. Vërejmë se inventari i vitit 1596, 30 maj, Innsbruck, me nr. 5556, f. 56, është pjesë e kapitullit punuar nga Wendelein Boeheim dhe jo nga Zimmermann, 1888, CCXXII,  - shënimi 2, siç vë në dukje kuratori Matthias Pfaffenbichler. (Archiv des k.k. Ministerium des Innern).Vërejmë po ashtu se edhe inventari i vitit 1765, 23 prill, me numër 19320, e ndryshon emrin e zotëruesit të Shpatës Bossega, nga Scanderbeeg në Scanderbegg, si në inventarit e 30 majit 1596, me numër 5556. Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses, Wien – Leipzig, 1903, f. XII, nr. 186.

[xxxv] Botuar në « Armamentarium Heroicum » apo « Ambras Armory of Heroes », 1601-1603 për koleksionin e Arkidukës Ferdinand II i Tirolit, që çeli Muzeun e Armëve dhe Armaturave në kështjellën Ambras pranë Innsbrukut.

[xxxvi] Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses, VII Band. Wien, 1888, vep.cit., faqe CCLXXII.

[xxxvii]Jemi bazuar këtu në shpjegimet që na kanë dhënë Znj. Djemali Nahid dhe Z. Noori Naser Ahmad, të cilët na sigurojnë se shkrimi në Shpatën Bosega nuk është në persisht apo në farsi, sepse gërma “L” në këto gjuhë nuk është nistore për të dhënë një përkushtim, por fundore. I falënderojmë kolegët tanë persianë në Strasburg për  ndihmesën që na dhanë me mjaft kompetencë.

[xxxviii] Tek Faik Konica kemi përkthimin mëse korrekt të shkrimit arabik të shpatës : Kampionit të Allahut Skënderbeut. F. Konica, vep. cit. f. 259.

[xxxix] Oliver Jens Schmitt, në veprën e tij « Skënderbeu », tërheq vëmendjen se « mbishkrimi arab i atyshëm [te shpata e vogël] është me gabime, ndaj nuk mund të mendohet se Skënderbeu, me njohje shumë të mirë të gjuhëve, të ketë pranuar një falsifikim të tillë. Kurse shpata e shkurtër është një punim tejet elegant e i çmuar, siç mund të gjenden të tilla vetëm në koleksionet e sulltanëve në Topkapi Saraj ». O.J. Schmitt, « Skënderbeu », Botimet K&B, Tiranë 2008, përkthyer nga Ardian Klosi, f. 123.

[xl] Kasem Biçoku, « Aleksandri i Madh në kujtesën historike të Skënderbeut dhe Shqipërisë », prurje nga K. Farka, 16-18 shkurt 2018, Shqipëria.com.

[xli] Leo Alexander Freundlich, « Armët e Skanderbegut, Gjanat e shejta të Heroit Kombëtar Shqiptar », përkthyer nga gjermanishtja prej Xhaferr Belegut, AQSh, Dosja Skënderbeu.

[xlii] Po aty.

[xliii] Po aty, f. 2 e tekstit shqip të daktilografuar, ku flitet për Ferdinandin II të Tirolit që ngriti në Ambras më 1564-1567 koleksionin e Armëve.

[xliv] Nicolas Baptiste, Une éppée de Giorgio Castriota dit Scanderbeg et les Armes « albanaises » dans les collections d’armes de Venise, Studia Albanica 2018/1, f .218. Po ashtu, O. Schmitt, « Skënderbeu », vep.cit. 123.

[xlv] Oliver Jens Schmitt « Skënderbeu », përkthim shqip nga Ardian Klosi, bot. 2008, K&B, f. 123. Krejt të dhënat e tij për armët e Gjergj Kastriotit, prof. Schmitt i mbështet në informacionin gojor të Dr. Matthias Pfaffenbichler, drejtorit të Armerisë perandorake dhe Muzeut të historisë dhe Artit të Vjenës.

[xlvi] Frederik Stamati, “Në kërkim të mistereve të shpatës së Skënderbeut”, “Ndodh edhe kjo: 500 vjet jemi gënjyer? Nuk janë të Skënderbeut armët në Vjenë?!“ https://www.facebook.com/watch/?v=388331158267096

[xlvii] Agjensia kombëtare e lajmeve “Presheva Jonë”, 13 shtator 2012. Në fillim të majit 2022, ne iu drejtuam prof. Frederik Stamatit me mesazh për ta pyetur nëse kishte pasur mundësinë të shihte apo ndiqte nga afër pasaportën dokumentare të armëve të Skënderbeut, nëse dinte diçka konkrete për prejardhjen e këtyre armëve apo historikun e tyre se si shkuan armët në Vjenë, kush i kishte zotëruar në Itali dhe kush i dorëzoi ato për t’u ruajtur në Vjenë. Në përgjigjen e tij prof. Stamati, që e kishte mbajtur në duart e veta “Shpatën Bossega” të Skënderbeut na përgjigjet: “Nuk kam pasur rast të shoh kartelën e armëve të Skënderbeut në muzeun e Vjenës.  Lidhur me këtë, mund të konsultoni një shkrim të Kasem Biçokut në botimet e tij për Skënderbeun. Ai ka shkruar për këtë çështje”.

[xlviii] Moikom Zeqo, « Fati i armëve të Skënderbeut, si fati i Mona Lizës », Forumi Shqiptar, 17.10.2005.

[xlix] Studimi i tij ishte botuar për herë të parë në Jarhbuch des Kunsthistorisches Museum Wien, vëll. 10 (2008) dhe përkthyer në shqip nga Genc Lafe në të njëjtin vit. Pas ardhjes së armëve të Skënderbeut në Tiranë më 2012, botimi për herë të dytë i këtij studimi te revista shkencore italiane Palaver 2015 ishte një sinjal tjetër nga autoritetet  muzeale të Vjenës për dyshimin e tyre të madh lidhur me vërtetësinë e armëve të Skënderbeut.

[l] Katalog i koleksionimit të armëve të arqidukës Ferdinandi II në kështjellën Ambras të Innsbrukut. Shih dhe shënimin 33.

[li]  Palaver 2015, nr. 4, f. 36.

[lii] Po aty, f. 37.

[liii] Po aty, f. 38.

[liv] Po aty f.39.

[lv] Po aty.

[lvi] Po aty. Një shpatë që ka lënë gjurmë, përmendur në ndonjë dokument, ka arsyet e veta për t’u shpallur « e humbur » : ose i është njohur një tjetri gabimisht ; ose është hequr nga koleksioni si e çregjistruar ; ose është çmontuar dhe pjesët e saj janë montuar te një shpatë tjetër ; ose më në fund është grabitur nga individ a plaçkitur gjatë luftërash e pushtimesh.

[lvii] Relacion i 26 qershorit 1577 me numër 11929, botuar në Urkunden Und Regesten aus dem K.U.K. Haus – Hof – und Staats Archiv in Wien, Herausgegeben Dr. Hans Von Voltelini [2] (Dokumente dhe regjistra të Arkivave perandorake dhe mbretërore në Vjenë botuar nga Dr. Hans Von Voltelini), faqe LXXVIII. Digitalisierung: Universitätsbibliothek Heidelberg. Relacioni është marrë nga Vjetari nr. 15 i vitit 1894, korrespondencë e hulumtuar prej Dr. Hans Von Voltelini. Bëhet fjalë për një relacion të ambasadorëve venecianë në Austri për dozhën Sebastian Venier, ku përmenden armët e vërteta të  Gjergj Kastriotit më 26 qershor 1577.

[lviii] Ne kemi mbledhur në një vend [kështjellë], posaçërisht të ngritur për këtë qëllim si një arsenal, armët e shumë perandorëve, mbretërve, princërve, fisnikërve, kapitenëve dhe luftëtarëve të të gjitha kombeve që janë shquar në luftëra,... deri tani, ne kemi mbledhur shumë armë të tilla nga perandorë, mbretër, fisnikë e kapitenë të mëdhenj të Gjermanisë, Francës, Spanjës, Hungarisë, Anglisë, Polonisë, madje edhe të Shqipërisë, konkretisht armët e Skënderbeut, si dhe të Italisë”.

[lix] Po aty, “si një trofe dhe dëshmi e gjallë”.

[lx] Dr. Matthias Pfaffenbichler, Përkrenarja dhe shpata e Gjergj Kastriotit... revista shkencore italiane Palaver 2015, f. 33.

[lxi] Me sa duket, te historiku i Dr. Gross dhe Leo Alexander Freundlich në vitet 1930, për armët e shenjta të Skënderbeut, emri i Dukës së Urbinos Francesco Maria II i Roverës i shekullit XVI ka dhënë emrin Marius Sforza, në fakt, ky i fundit, një figurë historike e shekullit XVII. Lapsuse të tilla janë të shpeshta në studimet e mjaft autorëve që i referohen historisë.

[lxii] Pierre Julien, Les curieuses collections du château d’Ambras..., në revistën Revue d’histoire de la pharmacie, viti 56, nr. 196,  1968, f. 27-30.

[lxiii] Nicola P. Baptiste, vepër e cit. f. 218.

[lxiv] Fotaq Andrea, Enigma e shpatës së tretë “ensis” të Skënderbeut, e më tej… botuar në forumin « Zemra shqiptare », 20 tetor 2018, https://www.zemrashqiptare.net/news/48875/fotaq-andrea-enigma-e-shpates-se-trete-ensis-te-skenderbeut-e-me-tej-.html?skeyword=a

[lxv] Lutfi Alia, Medaljoni i Gjergj Kastriotit me nr. 67, Zemra Shqiptare, 4 gusht 2018, https://www.zemrashqiptare.net/news/48719/lutfi-alia-medaljoni-i-gjergj-kastriotit-me-nr-67.html?skeyword=a

[lxvi] Eugene Müntz, Les éppées d’honneurs distribuées par les papes (Shpatat e nderimit shpërndarë nga papët). Revista La revue de l’art, ancient e moderne, Paris 1901, nr. 49, tome 9, viti V, f. 253-262.

[lxvii] Fotaq Andrea, Skënderbeu, heroi kombëtar shqiptar, bot. Zenit, 2017, f. 186.

[lxviii] F. Andrea e D. Muka, Më në fund, Skënderbeu i Belinit mes shqiptarëve, zbulim i rrallë historik

https://www.zemrashqiptare.net/news/57165/andrea-muka-me-ne-fund-skenderbeu-i-belinit-mes-shqiptareve-zbulim-i-rralle-historik.html?skeyword=bellini

[lxix] F. Andrea, vizitë në Muzeun e Kapodimontes, Napoli, 14 mars 2024 ; korrespondencë me Dritan Mukën, 12 prill 2024, arkivë personale.