Fotaq Andrea: Pena të arta franceze për shqiptarët (5)

Pena të arta franceze për shqiptarët (5)

Nga Fotaq Andrea

PORTRETE TË SKËNDERBEUT

Dorëshkrim anonim [1899]

Fakti që Muzeu i Vienës zotëron shumë portrete të lashta të Skënderbeut i ka shtyrë dijetarët e këtij Muzeu të bëjnë një studim lidhur me këto portrete1, nga ku janë marrë të dhënat e mëposhtme :

Ka shumë të ngjarë që gjatë vizitës së Skënderbeut në Venecie më 1466 portreti i tij të jetë bërë nga piktori i famshëm Gentile Belini. Ky portret është zhdukur, por botimi i parë i veprës së Marinus Barletusit « De vita e rebus gestis Scanderbegi », botuar në Romë përmban një gravurë në dru 25.8x17.4 cm me prejardhje nga Venecia dhe firmosur BV (Bernardinus Venetus de Vitalibus) që ka qenë gdhendur pak a shumë më 1500 në bazë të skicimeve të Gentile Bellinit.

Një nga portretet e Skënderbeut që ndodhen në Muzeun e Vienës me mbishkrimin SCANDERBEGVS duhet të jetë kopje e këtij stampimi të vitit 1500 të Bernardinus Venetusit. Ai e tregon heroin shqiptar në profil nga ana e majtë, flokët e prera rrafsh, me një mjekër të gjatë ; kryet i ka të veshura me takije të përhime ngjeshur mirë pas koke, përbërë nga cohë e stolisur, mbi takije ka një kapë të kuqe pa bordurë, ku shfaqet vetëm pjesa e sipërme. Coha e mantelit paraqet llojin e vizatimit që ishte në përdorim në fund të shekullit XV dhe është e veshur me gëzof.

Muzeu i Vienës zotëron po ashtu një portret të dytë me mbishkrimin GEROGIVS • CASTRIOTVS • SCANDERBEGVS, me kokën e kthyer në anën e djathtë ; fytyra dhe kostumi kanë pak përngjasë me portretin e parë të ardhur nga Venecia ; ky portret i dytë është një kopje e vjetër që duhet të jetë bërë në Firence, por kjo kopje është më e re nga ajo e Veneciës, dhe daton nga mesi i dytë i shekullit XVI. Në galerinë e Firencës gjendet një portret i Skënderbeut i ngjashëm me kopjen e mësipërme.

Ky portret është i njohur në Shqipëri, sepse françiskani Leonard De Martino e ka fotokopjuar dhe shpërndarë në shumë kopje.

Më në fund, portrete të Skënderbeut pak a shumë fantaziste janë riprodhuar në botime të ndryshme ; përkthimi gjermanisht i veprës së Barletit botuar në Frankfurt më 1533 nga Joannès Pincianus ilustrohet me një portret ku veshja është krejt e ndryshme ; një botim i mëvonshëm i së njëjtës vepër botuar më 1577 përmban mbi frontespic një portret të kthyer më të majtë, me kapë me pendë dhe një tunikë me gajtane, Skënderbeu duke mbajtur më të djathtë një « buzdogan » ; ky portret është riprodhuar në frontespicin e librit « T’nodhunat e Shcypnis », botuar më 1898.

Ballina e një prej botimeve të Barletit, shek. XVI.

Më në fund, Imzot Doçi, i ndjeri abat i Mirditës dhe personazh shumë patriot solli rreth vitit 1897 nga Italia një portret, ku asgjë e saktë nuk njihet ; nuk dihet nëse kemi të bëjmë me një kopje të ndonjë portreti tjetër apo me një vepër fanteziste. Paraqet një njeri me hundën shkabë, mjekrën të gjatë e të përhime, kryet mbuluar nga kapë me xhufkë, veshur me mantel të qëndisur e jakë të gëzoftë. Mbi kornizën e portretit është vendosur një pllakë që mban mbishkrimin Vera Regis Skanderbeg effigies, ex portioritus A. Urbis2 documentis (Portreti i vërtetë i mbretit Skënderbe, sipas dokumenteve të lashtë të...).

Portretet e Skënderbeut në Muzeun e Vienës bëjnë pjesë në koleksionin me portrete të njerëzve të shquar që arkiduka Ferdinand, guvernator i Tirolit i kishte mbledhur rreth vitit 1560 ; ky princ i pëlqente objektet e artit dhe ishte një koleksionist i madh ; veprimtarët e tij ose i kanë blerë ose i kanë porositur këto portrete në Itali ; prej gati 400 vjetësh, ato gjenden në Austri dhe mund të konsiderohen si portretet më autentike të heroit të madh shqiptar. Pjesa më e madhe e portreteve orientale, përfshirë edhe portretin e Skënderbeut që gjenden në koleksionin e arkidukës Ferdinand janë mbledhur nga shkrimtari Pirris që jetonte në Komo të Italisë në gjysmën e parë të shekullit XVI.

Les portraits de Skanderbeg conservés au Musée national de Vienne

(Portretet e Skënderbeut të ruajtura në Muzeun kombëtar të Vienës)

AQSH,Tiranë, F.18, D. 4, fl.18-22.

Caton R . Woodeville, Lule për Skënderbeun,1910

Léon CHARPENTIER

Leon Sharpentier (1859-1945), publiçist e shkrimtar, deputet në vitet 1914-1919, senator në vitet 1920-1930 si dhe dy herë zgjedhur në postin e Kryetarit të Bashkisë së Sedanit.

FESTA E LULEVE PËR HEROIN KOMBËTAR SHQIPTAR

Festa e Luleve* për nder të Skënderbeut bëhet në fillim të Bajramit, domethënë të pashkëve myslimane. Është mjaft e veçantë tek shqiptarët, për të kremtuar pikërisht kujtimin dhe kreshnikëritë e Heroit të madh Kombëtar që çliroi Shqipërinë nga zgjedha e turqëve.

Gjatë natës që i paraprin Festës së Luleve, burrat e Shqipërisë, të gjithë luftëtarë mblidhen dhe pleqtë zënë e u tregojnë të rinjve historinë e Skënderbeut, e cila përcillet nga brezi në brez. [...]

Pasi luftëtarët kanë kaluar gjithë natën duke i kënduar lavdisë së Heroit Kombëtar, gratë, me të zbardhur agu i mëngjesit, ngjiten në ballkone e tarrraca, duke mbajtur në duar shporta plot lule, të cilat nisin e i hedhin simbolikisht drejt tokës e drejt diellit.

Ndër këngët e vjetra, që janë të shumta në Shqipëri e Maqedoni, njëra jep shpjegimin e krejt këtij simbolizmi kaq poetik :

“ Ti ishe i ri si trëndafil i kuq, gjithë nur e dritë, si vetë agimi, o Heroi ynë, kur u shfaqe ngadhnjimtar para motrave e nënave shqiptare, ishe gjithë çiltërsi, si vetë vesa e mëngjesit dhe gjithë fuqi si vetë ky diell që po ngrihet në qiell. I dhe dritë e shkëlqim natës së errët që kish pllakosur në vend. Foshnjat në djep u drodhën nga gëzimi, vogëlushët gjithë bëlbëzime nisën të këndojnë këngët çlirimtare, dhe vetë varret plot shpresë zunë e u drodhën. Kurse sot, foshnjat në djepe rënkojnë dhe varret s’po bëzajnë. Lule, o lule, bini ëmbël në zemër të Shqipërisë, në zemër të Heroit !”

Nuk ka vajzë a grua në Shqipëri që të mos i dhurojë lule Kastriotit të madh.[...]

Journal des Voyages, n° 710, 10 korrik 1910.

LE SIEUR DU LOIR

TË VETMIT NJERËZ QË RUAJTËN LIRINË

Udhëtimet e Fisnikut të Luarës, në bazë të shumë letrave shkruar prej tij nga Levanti, me shumë të veçanta, që nuk kanë qenë njohur më parë dhe që kanë të bëjnë me Greqinë dhe me sundimin e Sulltanit të Madh, me fenë, doket dhe zakonet e shtetasve të tij…Me relacionin për rrethimin e Babilonit më 1639 nga sulltan Murati*.

[…] Ecëm dy orë të mira përgjatë bregut të detit dhe nuk hasëm veçse një fermë rreth një milje larg Avlisit, deri tek një kasolle arnautësh, që ishte larg saj dy a tre lega.

Me siguri në fjalën arnaut ju do ndaleni, dhe do çuditeni që ka popuj në Greqi që nuk i njihni. Kjo lloj popullsie përbën sot një pjesë të madhe të banorëve të saj dhe për ta shtuar edhe më shumë habinë tuaj, do t’ju thoja se pavarësisht nga robëria e përgjithshme që i rrethon, janë të vetmit njerëz që ruajnë në mënyrë të pamposhtur këtë liri, për të cilën janë goditur aq shumë, për të cilën kanë bërë aq shumë, duke zhvilluar tërë ato luftra. Janë shpërndarë fshatrave të Greqisë dhe mbahen për të krishterë, e megjithatë nuk dinë asgjë për fenë tonë, në mos vetëm emrin dhe nuk praktikojnë asnjë rit tjetër veç bërjes së kryqit. Nuk e di nga e ka origjinën ky popull dhe, megjithëse i quajnë edhe shqipëtarë, nuk besoj se vijnë nga Shqipëria : por duket lehtë që janë të huaj.** Përveç gjuhës së vendit, kanë edhe një tjetër që është e veçantë, dhe që të tjerë veç tyre nuk e mësojnë kurrë. Veshja e tyre është e ndryshme nga ajo e grekëve, dhe ngjason më shumë me veshjen e fshatarëve të Francës, dhe mbi kokë, që e mbajnë të rruar, mbajnë një kapuç të bardhë në të përhimë e me majuc, që është aq i vogël sa mezi mbulon çafkën ; por dallimi më i madh, më duket mua, është ai që ka të bëjë me vetë njerëzit ; janë më të gjatë e më të fuqishëm se grekët. Jetojnë zakonisht  së bashku, si në një manastir, ku çdo familje ka banesën e vet.

Gratë e tyre, prej të cilave pashë mjaft të bukura, i zbukurojnë hijshëm kryet dhe mbajnë në kokë dy rrathë prej druri, njëri që vendoset si kurorë dhe tjetri që u zbret gjer tek mjekra. Gjerdani, apo si të thuash vargareja është e përbërë nga lëndë e drunjtë, apo nga fije liri veshur me pëlhurë, në të cilën varin monedha të ndryshme, nga më të huajat e më të rrallat, si më të vlerësuarat, ku më ra në sy një Teston nga Franca. Kur ato rrinë në shtëpi për të bërë gjalpin dhe djathin, burrat dalin e rrinë në fshat, në pritje për të marrë produktet e për t’i shitur zonave përreth gjatë ditëve të pazarit, ose pastaj ruajnë kopetë. […]

Dielli po perëndonte tashmë dhe nuk po shihnim ende vend ku mund të ndaleshim për të kaluar natën.

Frika që kishim nga arnautët** na bënte që as mos e shkonim ndër mend të fushonim nën pemë, aq shumë ishim të vendosur të udhëtonim për tërë natën, nëse nuk do kishim dalluar shumë për së largu një dritë pishtari që na shërbeu si vetë fanari për ata që lundrojnë. Na shpuri në një strehë arnautësh ku mbërritëm më në fund, pas tre orësh udhëtimi që kishim bërë. Porta ishte e barrikaduar dhe të lehurat e qenëve që nga brenda, ngritën disa djelmosha që e ruanin dhe që në fillim nuk pranuan të na fusnin brenda, megjithë urdhrin e jeniçerit për ta hapur.

Në fillim, nga frika dhe pasiguria, gratë u tërhoqën nëpër kthinat e tyre, por kërshëria nxiti njady prej tyre të afroheshin me një qiri. Donin të na shihnin, ashtu sikurse edhe ne e kishim të njëjtën dëshirë për t’i parë dhe, pasi i përshëndetëm me mirësjellje dhe u thamë ca fjalë të mira, e panë edhe vetë që nuk ishim njerëz për t’u patur frikë.

Hymë më në fund brenda, dhe na shpunë në kthinën më të bukur të banesës së tyre. Nuk është nevoja t’ju themi që nuk kishte tavan të praruar ; por as do ta merrnit po ashtu me mend se ishte më shumë një stallë sesa një kthinë pa oxhak, ku lypsej të mbanim kuajt me vete, sipas mënyrës së njerëzve të parë.

Dy a tre rrogozë të vjetër që shërbenin për shtrojë mobilonin atë hyrje të shkëlqyer, dhe sapo kishim hyrë brenda kur tërë njerëzit e shtëpisë erdhën tek ne për të na nxjerrë, gjithsecili, me ngrohtësi të jashtëzakontë, diçka për të ngrënë.

Dikush na vinte përpara ullinj, një tjetër na sillte vezë, një tjetër prodhime bulmeti ; por çka ia vleu më shumë ishte kur dy gra na sollën bukë e sallatë, me një kaposh të madh që e poqëm në çast për darkë. [...]

Udhëtimet e Fisnikut të Luarës…

Paris, 1654, Avec privilège du Roy.

Le Comte de CHOISEUL-GOUFFIER

Konti dë Shuazël – Gufie (1752-1817), Kalorës i Legjionit të Nderit, Anëtar i Akademisë së Mbishkrimeve, ambasador i Francës në Konstandinopojë dhe më pas Drejtor i Akademisë së Arteve të Bukura e të Bibliotekave në Rusi, Per i Francës dhe ministër shteti. Botoi veprën e tij trevëllimshe “Udhëtim piktoresk në Greqi”, që njohu sukses të madh për vizionin romanesk me të cilin përshkruan Greqinë nën sundimin otoman, të dëshiruar për të rigjetur lirinë. Në tekstin e mëposhtëm komenton gravurën “Ushtarë shqiptarë”, që në mjaft raste i njihet edhe atij vetë autorësia.

USHTARË SHQIPTARË

Jean Baptiste Hilaire, « Ushtarë shqiptarë », 1782

Ky vizatim është bërë duke patur parasysh një truprojë shqiptare, që komandanti i Koronit me paturpësi e paguante për t’u mbrojtur nga ushtarë të tjerë të po këtij kombi, të cilët, shpërndarë fshatrave, vinin dhe godisnin turqit e garnizonit gjer tek muret ku mbroheshin. Këta shqiptarë krenarë do kishin qenë sërish heronj nëse do kishin pasur një Skanderberg në krye;  por nuk janë veçse kaçakë, pamja e jashtme e të cilëve flet për ashpërsi. Janë të gjithë shtatlartë, të dobët, të shkathët dhe gjithë nerv. Veshja përbëhet nga poture tepër të gjera, një fustanellë mbi gjunjë, një krahol zbukuruar me shumë radhë sumbullash të sermëta sa një kokërr ulliri, me pllakëza e varganë; mbajnë mbathina lëkure lidhur me lidhëse që shpesh ngjiten gjer tek gjunjtë, për të shtrënguar mbi pulpa e në kërcë pllakëza në formë të këmbës, duke i mbrojtur kështu nga fërkimi gjatë kalërimit ; zhguni i tyre, gajtanuar e shirituar në shumë ngjyra i jep tërë asaj veshjeje një pamje të përkryer, tepër piktoreske; mbi krye, nuk kanë mbulesë tjetër veç një takije me cohë të kuqe, që e mbajnë gjatë gjithë kohës, veç në mos u rëntë tek rendin në luftim. Me shumë guxim arrita të bëj vizatimin që po paraqes : ishin myslimanë, dhe dihet me sa fanatizëm e shohin versetin e fesë së tyre që ua ndalon figurimin e pamjes. Një nga ata të mjerë, që për një kacidhe do kish vrarë dhjetë vetë, ma ktheu se “për tërë arin e botës nuk do pranonte ta linte veten t’i mirrej fytyra për vizatim dhe se unë vetë do tmerrohesha ditën e gjykimit qiellor, kur gjithë ata njerëz të vegjël që prodhonte lapsi im do vinin e do më kërkonin shpirtrat e tyre.”[...]

Udhëtim piktoresk në Perandorinë otomane,

në Greqi, Troadë,... Paris, 1782.

CHARLES-JOSEPH DE LIGNE

Princi Sharl Zhozef i Linjës (1735-1814), autor dramaturg, romacier, moralist e memoralist, ka luajtur një rol të rëndësishëm në këmbimet midis kulturave latine e gjermanike, dhe është një nga përfaqësuesit më origjinalë të traditës së moralistëve klasikë. Letrat e tij dhe “Fragmente nga historia e jetës sime” një përmbledhje kujtimesh, janë të mbushura me anekdota e personazhe që ka njohur gjatë udhëtimeve e shërbimeve të shumta ushtarake në vende të ndryshme, ku ka ndeshur edhe shqiptarët.

BATALIONI I SHQIPTARKAVE

Nga Kafa, apo Theodosia e lashtë.

Magjepsja ende vazhdon, megjithëse jemi gati në mbarim [të udhëtimit]. Ja një qytet i shkëlqyeshëm me xhamitë e veta, hamamet, tempujt e lashtë, dyqanet e vjetra, porti, dhe më në fund gjithçka tjetër nga një madhështi në përtëritje. Hyra në shumë kafene e dyqane. Pashë aty të huaj nga vendet më të largëta : grekë, turq të Azisë, fabrikues armësh nga Persia dhe Kaukazi. Nuk ka gjë më civile nga njerëzit që nuk janë të civilizuar, thashë me vete duke i parë. Kanë pamje të butë dhe pak a shumë të respektueshme kur u afrohesh. Gjuha është fisnike, si greqishtja apo spanjishtja : nuk ka as fishkëllimën, as rëndomësinë, as zvarritjen, as të kënduarën, as neverinë e gjuhëve të Evropës. Një tartar do shqyente sytë, ndodhur në një qytet të mirësjelljes e të nderimit të veçantë, sikur të dëgjonte në bulevard një karrocier duke u folur kuajve të vet, apo, në sheshin Mobert, një zonjë në mes të tregut duke biseduar me fqinjen. Çfarë krahasimi gjithashtu midis harbutësisë, kopracisë dhe pisllëkut të kombeve të Evropës me shpirtmirësinë dhe pastërtinë e atyre për të cilët po flasim ! Asgjë nuk bëhet pa u paraprirë nga blatime dhe pa u shoqëruar nga përkushtime. Blatimi që u bëjnë berberët klientëve të tyre është disi i jashtëzakontë : ua marrin kokën dhe ua fusin mes gjunjëve, duke derdhur mbi kokë një nga gjymet e tyre me ujë.

Nuk pashë veçse një grua : ishte një princeshë për nga gjaku, mbesa e sulltanit të fundit Selim-Xheraj. Perandoresha, para së cilës vajza u zbulua, më fshehu në fakt prapa një perdeje : ishte yll e bukur, dhe kishte më shumë diamante nga ç’kanë tërë gratë e Vienës së bashku, dhe kaq është pak të thuash.

Por nga ana tjetër, pashë, dhe e kam fjalën për fytyrën e zbuluar, vetëm ato të një   batalioni   shqiptarkash   të   një   kolonie  të  vogël  maqedonase  vendosur  në

Balakllava : dyqind gra apo vajza bukuroshe, me dyfekë, bajoneta e heshta, me gjokse amazonash, dhe me flokë të gjatë e gërshetuar hijshëm, kishin ardhur me rastin e vizitës sonë për të na nderuar, por aspak nga kërshëria. As që ka sehirxhinj në këtë vend : ngeshmëria i përket qytetërimit, ashtu sikurse paturpësia e lajka. Askush s’rendi pas nesh e askush s’ia mbathi kur ishim të pranishëm ; na shihnin thjesht me mospërfillje, pa përbuzje, madje me njëfarë dashamirësie, kur ne ndaleshim për të bërë ndonjë pyetje.

Në krahasim me murgjit e vendeve filozofe, që bredhin derë më derë dhe lihen pa u persekutuar nga toleranca që tregohet, do thoja se falë Perëndisë, as që ka këtu lypësa apo përderësa. Shtroja më e keqe e më të varfërit të tartarëve, kur asnjë prej tyre nuk kërkon dhe nuk ka nevojë për lëmoshë, është një qilim turk disi i bukur, me shilte, nderur mbi një minder të gjerë. Popullsia e re e këtij amfiteatri të shkëlqyer në brigjet e Detit të Zi do të jetë tepër e lumtur ; e vjetra, që banonte në rrethinat e liqenëve të kripur, ishte e kërcënuar papushim nga murtaja.

Nëse mërzia që po mbërthen ngadalë shoqërinë për pasojë të njerëzve mendjendritur dhe grave të pasura që duan të duken, nëse mërzi e tillë bëhet tepër e fortë në Paris, qoftë edhe në sallonin tuaj, ejani me vrap këtu, e dashura markezë ; do t’ju pres shumë më mirë nga paraardhësi im, Thaosi.

Charles-Joseph, prince de Ligne,

Letra për Markezën de Coigny,

Letra VII, 1787.

Jean Claude FAVEYRIAL

Zhan Klod Favejrial (1817-1893),“i pari dijetar që ka shkruar historinë e Shqipërisë”në shekullin XIX. Prift në Kongregacionin e Misionit Lazarist, u dërgua si misionar në Ballkanin e jugut, ku kaloi gati një gjysmë shekull të jetës së tij. Studioi në thellësi historinë e etnive të ndryshme të Turqisë evropiane, dhe u bë mik i madh i vllehëve dhe shqiptarëve. Çeli  shkolla në Berat, Korçë e Prizren. Dha mësim për gjuhën frënge e filozofinë. Vepra e tij “Historia e Shqipërisë” është zbuluar e botuar kohët e fundit nga studiuesi i mirënjohur Robert Elsie.

GRURË NGA VLORA PËR POPULLIN E URITUR TE PARISIT

Në vitet 1730-1740, sikurse dhe në epoka të tjera, pati në Shqipërinë jugore, e veçanërisht në Thesproti, rrëmuja të mëdha dhe një anarki e pafundë. Dhe kjo për dy arsye kryesore : politika venedikase dhe patriotizmi. Për të mbrojtur sa më mirë zotërimet e veta ishullore e kontinentale, Korfuzin, Pargën, Buthrinton e Prevezën, Venediku jo vetëm nxiste kundërshtimin ndaj qeverisë turke, por furnizonte edhe armë, barut e municione të tjera të dollojshme për rebelët.

Mirëpo, duke u kthyer në myslimanë, bejlerët dhe agallarët e vendit e kishin bërë një gjë të tillë pikërisht për të ruajtur ndjenja patriotike në interes të ruajtjes së pozicioneve territoriale. Kleri grek nuk u mësonte më dogmën dhe moralin e krishterë, dhe kështu ata bënë vullnetarisht flijimin për një fe, tek e cila nuk kuptonin asgjë. Mirëpo, interesat familjare dhe ndjenja kombëtare i bënë armiq të një qeverie, së cilës, që në parim, nuk i ishin nënshtruar veçse për të ruajtur ose pronat e tyre feudale, ose një ndikim të tyre në po këto prona.

Në të njëjtën epokë, domethënë në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, hasim në Shqipëri pesë qytete të lulëzuara : Janinën, Mezovën, Moskopolisin [Vokopojën], Bitkukin [Vithkuqin] dhe Skodrën. Ato ia detyrojnë, pjesërisht të paktën, gjendjen e tyre të lulëzuar, vendosjes së konsujve e nënkonsujve të Francës në përshkallëzimet e ndryshme të bregdetit shqiptar.

Pukëvili na mëson se « megjithë ndalimet e Portës, eksportoheshin nga Durazzo e Avlona me grurë, thekër, tërshërë e mil gjashtëdhjetë deri në njëqind anije tregtare, anije të destinuara një pjesë për Francën, të tjerat për Spanjën. Në Janinë, tregtarët francezë blinin 6 000 kuintalë dyll që vinte nga Valakia, nga Moldavia dhe nga Bosnja, tre apo katër mijë lëkurë bualli dhe  2 000 kuintalë pambuk. Nxitur nga këto fillime, negociatorët francezë ngritën një depo të madhe në Metzovë dhe u krijuan kaq shumë besim vllehëve sa nuk donin që këta të negocionin me të tjerë për transportimin e mallrave të tyre jashtë, me Mesinën, Ankonën, Raguzën e Triesten”.

I mbushur me cmirë ndaj Francës, Venediku shkretoi  më 1701 bankën tonë të Durazzos nëpërmjet piratëve uskokë dhe atë të Avlonës më 1742. Z. Isnard, vdekur më 1717 është konsulli i fundit që Franca pati në Skodra. Spanja na zëvendësoi këtu për të mbështetur misionet katolike gjer më 1804.

Charlie W. Willie, Durazzo, litografi, shek. XIX.

Më 1699, eksportimi nga Durazzo në Francë përllogaritej 3000 kuintalë dyll, 15000 kuintalë lesh dhe 60 ngarkesa [anijesh] me drithë. Pikërisht, me negociatorët francezë të Durazzos e të Avlonës kishin më shumë lidhje negociatorët e Moskopolisit e të Bitkukisë*.

Më 1741, Z. Boulle, konsull i Francës në Avlonë, nisi nga ky port një sasi të madhe gruri që ndihmoi në lehtësimin e urisë në Parisin e mbërthyer nga skamja. Por më pas, ai ra viktimë e dështimeve dhe falimentimeve. Duke mos mundur të shlyejë borxhet, atij iu desh të bëhej turk. Por me letrat që dërgonte nga Tenedo më 1762, shohim se ai është i penduar. Si mbërriti në Konstandinopojë, shleu me gjakun e tij atë skandal fatkeq që kish shkaktuar.

Më 1754, Mustafa Pasha hakmerret ndaj të krishterëve të Janinës për humbjet që i kishin shkaktuar suljotët. Të vënë në dijeni se ishin kapur cubat e Margaritit dhe se po i shpinin  në bejlerbejin e Rumelisë, suljotët zënë pritë në pozicion të përshtatshëm dhe i lirojnë. Mustafai kërkon t’i ndëshkojë dhe i spraps me humbje të mëdha.

Historia e Shqipërisë, 1884-1889,

Dukagjini Publishing house, Pejë, 2001.