Ekskluzive nga Fotaq Andrea & Dritan Muka: Misteret e Kokës së prerë të «Skënderbeut»

Triptik – Pjesa e Dytë

Misteret e Kokës së prerë të «Skënderbeut»

Ekskluzive nga Fotaq Andrea & Dritan Muka

Titulli i këtij shkrimi është vërtet makabër, të ngjeth mishtë, por fatmirësisht - po e themi hapur dhe me bindje që në fillim -, nuk ka të bëjë kurrësesi me Heroin Kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti. Kjo kokë e prerë e quajtur « Skander Beeg » sipas tekstit që përmban vetë ilustrimi, është cilësuar në mediat shqiptare, plot eufori, si një zbulim i rrallë i « Skënderbeut të vdekur », ardhur nga arkivat kroate dhe shoqëruar me tituj bombastikë. Edhe sot e kësaj dite i bëhet jehonë kësaj « koke të prerë », si të mbante në vetvete, në mënyrë të mistershme e të pakuptimtë, ndonjëfarë magjie a krenarie kryeneçe që guxon palé të sfidojë studimet më serioze në fushën e skënderbegologjisë !

Në nëntor 2021, te portali i mirënjohur « Zemra shqiptare », me studimin tonë « Skënderbeu i Gentile Belinit, me diellin në ballë e në sy, simbol i krenarisë sonë kombëtare »[i], ne kishim tërhequr tashmë vëmendjen e publikut për pesë kategoritë kryesore ku ishim munduar të përmblidhnim krejt ikonografinë kastriotine ndër shekuj, duke u ndalur posaçërisht edhe tek kjo « Kokë e prerë e Skander Beeg-ut të Bossega-s (Pozhegës)», të cilën e përfshinim në kategorinë e fundit të portreteve pa kurrfarë lidhjeje me figurën historike të Kastriotit të Madh », duke përmendur madje edhe shkrimin e prof. Musa Ahmetit « Një Grafikë e Panjohur e Gjergj Kastriotit »[ii].

Në fakt, më 2005, te Gallica e famshme franceze, ne kishim rënë tashmë në gjurmë të kësaj gravure realizuar nga piktori austriak Hans Paumgartner (v.1580) dhe gravuruar nga hungarezi Rudolf Hoffhalter, ndërkohë që referencën e plotë për këtë ilustrim, ne do ta botonim vite më pas në « Bibliografinë e pjesshme dhe katalogun e veprave nga autorë të huaj për figurën e Skënderbeut », në kuadrin e Projekt-Antologisë sonë « Skënderbeu, Hero Kombëtar shqiptar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës, 2017 ».[iii] Ende nuk e kishim parë konkretisht me sy këtë gravurë, kur një shkrim titulluar « Në Vatikan zbulohet grafika e Skënderbeut – shkruan dr. Musa Ahmeti », botuar në media më 17 maj 2005  » me rastin e 600 vjetorit të lindjes së Heroit tonë Kombëtar[iv], na tërhoqi vëmendjen për pështjellimin e plotë që përmbante që në fillesën burimore, kur që nga titulli « Në Vatikan zbulohet… kalohej në Arkivin shtetëror kroat të Zagrebit » ! Vërtet i bëhej aty përshkrim « Kokës së prerë të Skënderbeut », por pa e dhënë çuditërisht as vetë ilustrimin, si për ta bërë, me sa duket, më intrigues shkrimin dhe zbulimin e tij. Apo si për të kërkuar ndoshta një miratim të heshtur të publikut, në formë të prerë : « Ja, Skënderbeu ynë, ja zbulimi » !

Me t’u botuar në mediat sociale gjithë bujë e eufori ky ilustrim i « Kokës së prerë të Skënderbeut », ne u bindëm që s’kishte aty asgjë nga Kastrioti ynë i madh dhe çështjen e kalsifikuam « të arkivuar » për një studim të mëvonshëm.

Tek këqyrim sot me vëmendje gravurën e kokës së prerë me emrin «Skander Beeg», vërejmë konkretisht një kokë tullace, me mjekrën klasike të derdhur të tipit « legjendar », me kapakët e syve mbyllur frikshëm, për t’i dhënë të zbarët e të venitur, një hundë disi e kërrutë dhe… asgjë më shumë. Është e vërtetë që vazhdimisht ndër shekuj, portretin e Skënderbeut e kemi parë të ilustruar me kryet mbuluar : ose me kësulën klasike veneciane, ose pasandaj me përkrenaren e tij në kokë duke filluar që nga viti 1631, sikurse na shfaqet në foton 2, që e botuam në pjesë e parë të këtij Triptiku. Megjithatë, theksojmë se nuk kanë munguar piktorë të guximshëm që e kanë paraqitur figurën e Gjergj Kastriotit pa kapë dhe pa përkrenare mbi krye, madje me leshra gjithë krela, siç na shfaqet konkretisht Skënderbeu që në gjallje të tij në medaljonin venecian me onyks të bardhë e konture ari të viteve 1450. Më tej, po me leshra të krelëta, e shohim pamjen e KryeHeroit tonë në vitin 1658 për ilustrimin e veprës « Scanderbegus poema » nga piktori francez Jean Anisson, si dhe në mjaft botime të mëvonshme (foto 3).

Foto 3, Portret i Skënderbeut i vitit 1453 dhe portrete të tjera me leshra të krelëta.

Dhe kulmi i portretit të Skënderbeut me kryet zbuluar, gjithë leshra të dendura, do të arrihej gjatë Rilindjes shqiptare me veprat artistike të Mikel Trotës, Theohar Gjinit, etj., ndërkohë që më 1954, artisti gjeorgjian Akhaki Khorava me filmin « Skënderbeu » jo vetëm do ta bënte të pavdekshëm, të dashur dhe popullore figurën e Heroit tonë Kombëtar me kryet zbuluar, por do të frymëzonte deri edhe kohët e fundit artistë të tjerë shqiptarë, si piktorin Parim Çarçani (foto 4) me punimin e tij artistik mëse të arrirë për Skënderbeun tonë.

Foto 4        Mikel Trota           Theohar Gjini                     Akhaki Khorava          Parim Çarçani

Ndonëse ne kemi regjistruar mbi katërqind vepra artistike, klasike e moderne që përbëjnë bazën portretuale të figurës së Skënderbeut, vetëm në një rast studiuesi Ilia Karanxha, duke u mbështetur te studiuesja greke Harula Economopoulos[v] hipotizon të shohë te vepra e Vittore Carpaccio-s « Pagëzimi i Selenëve » (rreth v. 1507) figurën e Skënderbeut tonë me kokën tullace, mjekrën legjendare, rënë në gjunjë dhe me çallmën anash në tokë. Tek e vendos këtë personazh përballë ksilografisë së njohur të portretit të Skënderbeut te botimi i parë i Barletit « Histori e Skënderbeut » në latinisht më 1508-1510, studiuesi Karanxha arrin në përfundimin e dyshimtë se « Shëmbëlltyra më e hershme e Skënderbeut është ky personazh i Carpaccio-s i vitit 1507[vi]. Pa dashur këtu të polemizojmë, sepse ky nuk është qëllimi ynë, rikujtojmë dy portretet e njohura tashmë origjinalë të Skënderbeut që në gjallje të tij, në vitet 1465 dhe 1467, duke mos përmendur medaljonin e Skënderbeut nga Pisanello në vitet 1460, apo skulpturën e KryeHeroit shqiptar nga Andrea Aleksi në Shebenik të Kroacisë në vitet 1450.

Por, pa u larguar nga tema jonë, shohim konkretisht brenda tekstit që përmban në vetvete stampa « Koka e prerë Scander Beeg, 1580 »[vii] (foto 5) shumë elementë domethënës e orientues për të zbërthyer këtë personazh me emrin « Skënderbe ». Dhe, duke i besuar prof. Musa Ahmetit për vështirësinë e përkthimit nga gjermanishtja e vjetër në shqip të diçiturës së kësaj gravure, po e japim përkthimin e saj të plotë edhe në studimin tonë :

« Kontrafakturë e vërtetë e Skënderbeut në provincën e Pozhegës, të cilën [e kishte me vete] zoti kont Gjergj Zrinski, oficer i lartë kur udhëtoi si i tillë më 30 shtator. Në vitin 1580 ishte bashkë me shumë turq të tjerë të shquar. Ata ishin mbi 4.000, nga të cilët ai vrau dhe zuri rob mbi 400 ».

I përkthyer në këtë mënyrë, ky tekst paraqet, siç vihet re, disa elementë domethënës, dhe konkretisht :

Kontrafakturë e vërtetë (d.m.th. paraqitje në kopje e kokës së prerë) të Skënderbeut të Bossega-s (Pozhegës - Kroaci) ;

Konti Gjergj Zrinski (graf Gerog Zv Serin) ishte oficer i lartë më 30 shtator 1580.

« Ishte bashkë me shumë turq të shquar » – thuhet në diçiturë. Ne pyesim : Kush ishte ? Skënderbeu i Pozhegës ? Apo konti Gjergj Zrinski ?

Ai vrau dhe zuri rob mbi 400. Kush « ai » ? Skënderbeu i Pozhegës ? Apo konti Gjergj Zrinski ?

Me një fjalë, nisur nga vetë tekst-diçitura jo fort e qartë e kokës së prerë të « Skënderbeut », si dhe nga pyetjet që parashtrohen, na shfaqet, të themi, në këtë tekst njëfarë dykuptimësie. Dhe pikërisht këtu qëndron, për mendimin tonë, gabimi në interpretimin fillestar të kësaj gravure të « Kokës së prerë të Skënderbeut » te cilido që ka dashur të kërkojë te kjo « kokë e prerë » një portret të Gjergj Kastrioti shqiptarit në betejë me turqit. Dhe ku, pale, Skënderbeu ynë na paska zënë robër 400 syresh ! E, për më tepër, duke ndjekur këtë logjikë absurde, u dashka të pranojmë se këtë gravurë « me kokë të prerë » na e ruante si të shenjtë konti hungarez Gjergj Zrinski !...

Jo! Me bindje e themi se asgjë e tillë nuk përligjet nga tekst-diçitura e « Kokës së prerë tullace Scander Beeg, 1580 ». Sepse jo çdo « Skënderbe » është Gjergj Kastriot! Jo çdo pemë është lis! Jo çdo zog është shqiponjë! Çdo interpretim sipas të cilit u dashka të shohim këtu Skënderbun shqiptar është absurd, ireal, i pamundur dhe i papranueshëm, jashtë çdo konteksti logjik e historik. Dhe më tej, një interpretim i tillë për të kërkuar në këtë gravurë një portret të Skënderbeut tonë është një qëndrim thjesht artificial, në emër të « patriotikes », në emër të « Eurêka-s », shoqëruar me duartrokitje e eufori. Për fat të keq, ndoca studiues, edhe sot e kësaj dite nuk bëjnë dot dallimin midis fantazistes së ndezur ndër vite nga figura madhore e Skënderbeut dhe objektives e shkencores që karakterizon skënderbegologjinë si shkencë. Përgjatë Historisë, shumë personazhe janë vetëquajtur dhe kanë dalë me emrin « Skënderbe », ku përfshihen edhe aventurierë, sharlatanë, batakçinj e bankierë që nuk kanë kurrfarë lidhje me Gjergj Kastriotin shqiptar. Pas synetllëkut për « pagëzim », sulltani i jepte titullin « Iskander-bej » gjithkujt që jo domosdoshmërisht mbante emrin katolik « Gjergj ».

Për të qenë sa më objektivë e shkencorë, ne, nga ana jonë, që në fillim të studimit, u munduam të shohim të kundërtën e interpretimit të tekstit-diçiturë të kësaj stampe, dhe konkretisht: që ky « Scander Beeg i Pozhegës » është një tjetër personazh historik më 1580. Që, po këtë vit, po ky « Scander Beeg » » ishte bashkë me 4000 turq në Pozheg (Bossega) të Kroacisë. Që konti Gjergj Zrinsky është edhe ky figurë historike, i cili ka vrarë dhe ka zënë robër 400 turq. Dhe më në fund, që për « kokën e prerë Scander Beeg të Pozhegës » dëshmon vetë konti Gjergj Zrinsky, i cili e mbante këtë grafikë me vete më 1580 për arsye simbolike e heroizmi, siç do shohim më pas.

Shfaqen kështu këtu, më 1580, ngjarje historike krejt të ndryshme të « Scander Beeg të Bossega-s » nga ngjarjet e vdekjes reale të Skënderbeut tonë më 1468.

Le të ndalemi më hollësisht në analizën tonë:

Në fakt, për herë të parë më 1580, vërejmë, jo pa habi, një mënyrë të veçantë të të shkruarit të emrit : « SCANDER BEEG », kur nuk do vononte dhe më 1610 do ta shohim këtë ofiq të shkruar në mënyrën « SCANDER BERG »[viii], ku Faik Konica do të shihte këtu shi patronimin BERG të fisnikërisë gjermane.

Nisur thjesht nga emri « « Skënderbe », duke ditur që, pas shekullit XVI, ky ofiq do të ruhej brez pas brezi në linjë femërore nga të gjithë pasardhësit e Gjergj Kastriotit kryesisht në Italinë jugore, hulumtimet tona se kush është në të vërtetë ky personazh « Skënderbe me kokë të prerë » i përqëndruam në zonat përtej Shqipërisë, dhe konkretisht në Mal të Zi, Serbi, Kroaci, Slloveni, deri në Hungari, në krejt atë rajon që përfshihej, së bashku me Bosnjen dhe Transilvaninë, në « Turqinë Europiane » të Ballkanit, copëzuar nga Perandoria osmane në sanxhake të shumta.

Dhe vërejmë se tek historiani Pierre Coquille, në studimin e tij « Dy Skënderbejtë »[ix] - pasi shohim të trajtuar hollësisht jetën dhe veprën e Kryetrimit shqiptar Gjergj Kastriotit -, titullin « Skënderbe » e mban, po me ferman sulltanor, edhe djali i dytë i Ivanit të Zi që quhej Etien II Maksim Çernoviç, lindur më 1455 dhe vënë në shërbim të Turkut të Madh që në moshën 30 vjeçare. Ky « princ malazez siç thotë Coquille, që nuk përmendet në asnjë vepër të madhe historike », e kaloi rininë në malet e Zentës e të Shqipërisë dhe « bëmat » e tij si rënegat, me fe të ndryshuar - tek iu vërdallis e i shërbeu Oborrit sulltanor -, u kënduakan edhe në pesmat serbe, ndërkohë që rrënjët e origjinës së tij familjare P. Coquille i kërkon tek Kastriotët shqiptarë, konkretisht te « Vojsava Tribalda nga dinastia e Topiajve » siç shprehet ai, pra, nga e ëma e Skënderbeut tonë. Ky « Skënderbe 2 Çernoviç » përmendet po ashtu nga historiani dhe albanologu Auguste Dozon,[x] i cili vë në dukje se nëntë çifligjet që atij ia bëri « dhuratë » sulltani, ai i këmbeu me një pashallëk, duke i vënë emrin « Skanderbeg ». Kurse historiani malazez Andritch nuk mungon të nënvizojë emërimin e tij nga sulltan Bajaziti për kontroll të Shkodrës dhe Luginës së Ulët të Zentës e më pas të Bojanës (Bunës). Në fund të shekullit XV (v. 1496), me ndihmën e ushtrisë osmane, ai dëboi nga trojet e veta vëllain e tij më të madh Georges IV që u strehua në Venedik, duke i lënë kështu rënegatit dorë të lirë për zotërimin e krejt luginës dhe të qytetit të Zentës (Zetës), së bashku me një pjesë të Liqenit të Shkodrës. Dhe në këtë mënyrë « Pashallëku Skanderbeg » do të fillonte të quhej që nga ajo kohë « Pashallëku i Malit të Zi ».[xi]

Mirëpo, duke pasur për pikë referimi tekstin e diçiturës së « Kokës së prerë Scander Beeg », del se viti 1580, që na shfaqet në gravurën e saj nuk përkon aspak me « Skënderbeun 2 », duke qenë se ky personazh historik e përfundon jetën para viteve 1530, sipas P. Coquille, i cili vë në dukje gjithashtu se « ky Skanderbeg 2 Çernoviç nuk i ngjasonte në asgjë homonimit të tij - Heroit të ndritur shqiptar. Nuk kishte kurrësesi karakterin e tij të fuqishëm e të paepur… Dhe vetëm ambicia e shtyu atë (Skënderbeun 2) drejt kampit të turqve ».[xii]

Nga ana tjetër, shohim të shfaqet tërthorazi një tjetër figurë historike në tekst-diçiturën « Koka e prerë Scander Beeg e Pozhegës » : konti Gjergj Zrinski (graf Gerog Zv Serin), oficer i lartë më 30 shtator 1580.[xiii] I njohur ndryshe me emrin Juraj IV Zrinski apo Georges IV Zrinski (1549-1603), ai është i biri i banit (nënmbretit) kroat Nikolas IV Zrinski, heroit të famshëm të betejës së Sigetvar-it kundër turqve, të cilit osmanët, sipas zakonit të kohës, ia prenë kokën në shtator 1566, ngjarje së cilës ne do t’i rikthehemi. Dhe, nëse Georges IV Zrinski e kishte me vete gravurën « Koka e prerë Skander Beeg » në shtator 1580, siç thuhet në diçiturë, kjo thjesht për faktin se ai zotëronte që nga viti 1570 një nga shtypshkronjat e para kroate në Nedelshice pranë ?akovec-it dhe është pikërisht ai botuesi i stampës « Scander Beeg » që po analizojmë.

Hulumtimi ynë drejt së vërtetës për këtë gravurë bëhet edhe më interesant dhe historikisht më pranë konktekstit të saj kur, tek udhëpërshkruesi dhe diplomati francez Pierre Lescalopier, hasim një të dhënë të veçantë datuar më 1574 në dorëshkrimin e tij « Nga Venediku në Kostandinopojë », ku lexojmë :

"Nëpërmjet Cluaz e Curita-s, ata mbërriten në Çernicë, ku Assan Bassa (Hasan Pasha)… i furnizoi me ushqime dhe ndërhyri që ata të shkonin deri në Konstandinopojë. Ishte një kapedan i moçëm, të cilin e kishin shpërblyer me postin e guvernatorit të Servisë dhe Bossinës (Bosnjës), vise të bukura që i përkisnin Skanderbisë (nënvizimi ynë F.A. e D.M.), domethënë në turqisht Fisnikut Aleksandër. Trashëgimtari i Skanderbegut, emri i të cilit i tmerronte fëmijët turq, i humbi këto provinca dhe ia mbathi për në Venedik, ku thuhet se raca e tij vazhdon ende të ekzistojë me mënyra të ndershme, arritur deri në rangun e fisnikëve venecianë".[xiv]

Edhe pse autori nuk zgjatet më tej me të tjera të dhëna përshkruese e historike, përsëri, ky paragraf i vetëm na duket kuptimplotë për faktin se e tërë zona veri-perëndimore e Turqisë europiane - Bosnje-Serbi-Kroaci - quhej ende « Skanderbi » (1570-1580) dhe qeverisej në atë kohë nga bejlerbeu serb (a ndoshta valak) Hassan Predojevi?, i mbiquajtur Telli Hasan (Assan) Pasha (1530-1593). Megjithatë, vërejmë se ka në këtë mes një pështjellim të plotë historik nga ana e udhëpërshkruesit francez Lescalopier, i cili pleks në një të tërën kujtimin e KryeHeroit shqiptar Skanderbeg (shek. XV), me kujtimin e « Skanderbeg 2 Çernoviçit » (fillimi i shek. XVI), pa harruar këtu as personazhin e tretë misterioz të gravurës « Skander Beeg të kokës së prerë » (v. 1580). Po ashtu, kur autori i lartpërmendur përmend « trashëgimtarin e Skanderbegut… që ia mbathi për në Venedik », ndoshta duhet të kujtojmë në këtë episod historinë e Georges IV Çernoviç, vëllai i madh i rënegatit « Skanderbeg 2 » që ishte aleat me Venedikun dhe martuar me vajzën e Antonio Erizzo-s, prokuratorit të Shën Markut.[xv] Të tre historianët sllavistë frëngj, A. Dauzon, C. Robert e P. Coquille në veprat e tyre shfaqin me hollësi luftërat e përgjakshme me shoshoq të dy vëllezërve Çernoviç, kur « Scanderbeg 2 », i vogli që shfronësoi të madhin, u detyrua t’ia mbathte në fund të shekullit XV për në Bushat të Shkodrës[xvi].

Duke iu rikthyer pikë-referimit tonë, grafikës « Koka e prerë Scander Beeg », vërejmë se me diçiturën që përmban, ajo nuk është thjesht gravurë apo vepër arti, por është shumë më tepër se kaq : është dëshmi dhe dritare drejt një të dhëne me vlerë historike ; dhe jo vetëm, por shohim edhe një lidhje të ngushtë organike të kësaj vepre, në kohë dhe hapësirë, me veprën tjetër artistike portretin e kontit hungarez Boldizsar Batthyany (Batiani) bërë në dy kopje nga piktor anonim i shek. XVII, kur në diçiturën e këtij portreti lexojmë në latinisht :

« Mgnif. Balthasar de Batthyan vixit a. 1590 dapiferorum regium magis: isignis generalis bellicum, dice taliter ad examen fortificandae: Canisae delectus, Scanderbegum turcam 1581 trucidat. Fit indigena regn: Bohemiae studuit etiam Parisiis » :

Përkthejmë : « I mrekullueshmi Boldizsár Batthyány jetoi gjer më 1590, magjistër (mjeshtër) shërbimesh në Oborrin mbretëror, gjeneral i shquar lufte, urdhëroi ndërtime fortifikimesh : iu besua mbrojtja e Kanizsa-s, vrau Scanderbegum-in turk më 1581, u bë fisnik (baron) i mbretërisë së Bohemisë ; studioi gjithashtu në Paris. »

Kemi kësisoj në këtë diçiturë një të dhënë me shumë vlerë historike, konkretisht : « një Skënderbe turk në vitin 1581 », vrarë nga konti Boldizsár Batthyány ! Dhe pikërisht, këtë « Scanderbegum turk » mund ta shohim tanimë në përqasje të drejtpërdrejtë e të plotë me « Kokën e prerë Scander Beeg » të vitit 1580. Në këtë mënyrë shohim të gjejë kuptim më të qartë edhe vetë teksti në gjermanisht i gravurës së saj përkthyer nga Musa Ahmeti. Dhe nga kjo përqasje, pavarësisht nga viti 1580 apo 1581 i vrasjes së « Scander-Beeg-ut turk » apo « Scanderbegum-it » (gabimi i viteve ishte mëse i zakonshëm) [xvii], na rezulton se « Skënderbeu turk i Bossega-s » me 4000 trupat e veta është ndeshur më 1580 me trupat kroato-hungareze udhëhequr nga Boldizsar Batthyany. Dhe Georges IV Zrinski e botoi dhe e përjetësoi këtë gravurë të « kokës së prerë Scander Beeg » si dëshmi të qëndresës heroike kroato-sllovene-hungareze gjatë shekullit XVI dhe në kujtim të një beteje të veçantë kur do ziheshin robër 400 turq.

Nga ana tjetër, sikurse vumë në dukje që në fillim të studimit tonë, piktori i « Kokës së prerë Scander Beeg, 1580 » është Hans Paumgartner, i cili, në vitin 1592 na del se ka realizuar edhe një gravurë-medalje titulluar « Balthasar »[xviii], që nuk është tjetër, për mendimin tonë, veçse Balthasar apo Boldizsar Batthyany (foto 8).

Me sa duket, « Koka e prerë e Skënderbeut turk të Pozhegës (Pozhekut) », prerë nga Batthyany dhe pasqyruar artistikisht me gravurë, ka bërë jehonë jo të vogël. E në këtë mes, duke e thelluar mendimin dhe hulumtimin tonë, na vjen në ndihmë studiuesja e sotme hungareze Dora Bobory[xix], e cila na jep të dhëna të reja interesante dhe konkretisht :

Hungarezi Balthasar Batthyany është dhëndër i banit kroat Nicolas Zrinyi[xx] (martuar me vajzën e këtij Heroi të shquar kroato-hungarez), duke qenë kështu edhe kunati i George IV Zrinyi që ka botuar « Kokën e prerë të Skënderbeut të Bossega-s » më 1580.

Balthasar Batthyany ka varrosur në Cakovec – Kroaci, me nderime të mëdha kokën e vjehrrit të tij, banit Nicolas Zrinyi, prerë nga turqit pas betejës së njohur të Sigetvar-it në shtator 1566.[xxi]

Tre figura të ndritura kroato-hungareze, konkretisht kontët George IV Zrinyi (Zrinski në kroatisht), Balthazar Batthyany (të dy këta kunetër) dhe Ferenc I Nádasdy vepronin fuqimisht në fushën ushtarake në Slloveni, Kroaci e Hungari në vitet 1570-1590, kundër turqve, duke i shndërruar këto tre shtete të tyre në zonë të ndërmjetme (tampon) për të penguar përparimin osman në kërthizë të Europës, drejt Vjenës dhe Perandorisë së Habsburgëve. Ishin shtete nën kërcënimin e përhershëm të Perandorisë osmane - që udhëhiqeshin nga familje të mëdha fisnike të elitës kroato-hungareze, me rol të rëndësishëm në fushat ushtarake, politike, ekonomike dhe kulturore -, të shndërruara kësisoj në shtete rrufepritëse të përparimit turk,[xxii] ashtu sikurse dikur kreshniku Huniad së bashku me të birin Mathias Corvin, bashkëluftëtarë të Gjergj Kastriotit, që i thanë sulltanëve otomanë : « Ndalu beg se ka hendek » !

Nuk është Balthasar Batthyany, vëren studiuesja Dora Bobory, ai që ka vrarë « Skanderbeun turk të Bossega-s », ndonëse ajo vetë më pas i referohet me shënim burimit « Arnold Magyar », ku përmblidhen bëmat ushtarake të Balthazar Batthyany-t, dhe përmendet edhe fitorja e tij ndaj « Skander Bej më 1580 ».[xxiii]

Le t’i shohim më nga afër këto të dhëna, për të paraqitur një kuadër sa më të gjerë historik dhe për të kuptuar më mirë të pranishmen, por sidomos të pastajmen e studimit tonë, në kërkim jo vetëm të « Skënderbeut turk të Bossega-s », por edhe më përtej tij.

Te libri « Magyar Mukingser – Chef d’œuvres d’art de la Hongrie » i Eugene de Radisic,[xxiv] flitet me hollësi për vdekjen heroike të kontit Nikolas Zrinyi lindur më 1518. U bë tmerri i turqve të cilët i mundi në luftëra të shumta. Mbrojti qytetin e Pesthit gjatë rrethimit dhe mbreti Ferdinand e emëroi Bauns (Ban) të Kroacisë me 1543. Më 1556 u shqua në luftë kundër Ali Pashës dhe beu i Verozës, magjepsur krejt nga trimëria e kontit Nicolas i kërkoi të dinte se me kë po luftonte. Nuk e tha emrin për modesti, por iu lut beut t’i paraqiste nderimet nga ana e tij vetë pashait Ali dhe ky i shkroi një letër për ta falënderuar, një hollësi kjo karakteristike e kohës kur respektohej edhe vetë trimëria e armikut !

Pas një qëndrese të fuqishme prej pesë vitesh në kalanë e pamposhtur të Szigetvarit, më 1566, sulltan Sulejmani i sulet banit N. Zrinyi me 100 000 trupa, kur garnizoni i këtij të fundit numëronte jo më shumë se 2500 vetë. Rrethimi zgjati një muaj, dhe Ali Petrevi (Hasan Predojeviç) sulmoi drejt e tek pika e fortë e kështjellës, pasi thau kënetën që e rrethonte dhe shtroi tokën për sulmin fatal.

Konti kroato-hungarez Nikolas Zrinyi mori atëherë një vendim suprem : të çante rrethimin veshur me kostumin e tij gjithë luks, me shpatë në dorë në krye të 600 ushtarëve që i kishin mbetur. Trupi i tij u bë shoshë nga plumbat e turqve, që shkarkuan njëherësh batare të fuqishme. Veziri i madh Mustafa Sokolliu Pasha, sipas zakonit të kohës, dha urdhër t’i prihej koka, të cilën ia dërguan Mustafa Bej të Banja Lukës. Ky e mori kokën, e mbështolli me shami mëndafshi dhe e dërgoi tek mbreti Maksimilian në Györ. Balthasar de Batthyany, dhëndri i Kontit Nicolas Zrinyi e çoi më pas kokën në Csaktornya për ta varrosur në një kishëz, kurse trupi iu varros në Szigetvar nga turqit, « të cilët i bënë nderime të mëdha », siç shprehet historiani Radisiç.

Çfarë respekti për trimin, për Heroin, edhe nga vetë armiku turk!

E ndërsa kokës së prerë të nënmbretit Nicolas Zrinyi i bënin tërë atë ceremoni varrimi me nderime të mëdha më 1566, siç i ka hije një heroi të vërtetë, shohim, nga ana tjetër, të ilustrohet e memorizohet me gravurë më 1580 « Koka e prerë e Scander Beeg-ut të Bossega-s », që na shfaqet kësisoj si një trofe, relikte, shpagim, për gëzimin e syve dhe të shpirtit që merr hak të qëndrestarëve dhe ngadhënjimtarëve kroato-hungarezë ndaj pushtuesit turk.

Por fundja, kush është konkretisht ky « Skander Beeg turk », që përmendet herë-herë edhe si « Pashai i Bossegës » ? Në ç’rrethana është vrarë dhe kush ia ka prerë kokën ? E për më tepër, ç’mistere të tjera mbart me vete kjo kokë e tij e prerë, sidomos për ne shqiptarët ?

Shumë historianë me emër i kanë kushtuar vepra të tëra Perandorisë osmane, duke derdhur shumë bojë për këtë superfuqi, e cila forcën e saj e mbështeste kryesisht në epërsinë e madhe numerike dhe në pushtetin centralizues sulltanor, në ashpërsinë e drejtuesve të saj ushtarakë dhe sidomos te elita jeniçerike e ushtrive që mobilizonte. Ishte superfuqi e kohës në tërë drejtimet, me jetëgjatësi mbi pesëshekullore, tek kombinonte e përdorte përparimin e teknikës dhe të drejtimit luftarak me mbajtjen në prapambetje të theksuar nënshtruese të kombeve e popujve, që i rripte me taksa të rënda dhe mobilizime të forta ushtarake. E ndër këta historianë që janë marrë me Perandorinë osmane shkëlqen me veprën e tij baroni austriak Jozef von Hammer – Purgstall (1774-1856), i cili botoi në 16 vëllime Histori e Perandorisë Osmane që prej origjinës së saj deri në ditët tona,[xxv] dhe që shpejt do pasohej nga francezi Alphonse de Lamartine (1790-1869) me veprën e tij Histori e Turqisë në 8 vëllime[xxvi].

Hammer, mbi bazën e dokumenteve arkivore, dhe kryesisht të arkivave osmane, jep në veprën e tij madhore një përshkrim të hollësishëm të ngjarjeve e betejave, pa munguar të flasë me emër qoftë edhe për një çaush të thjeshtë, për bejlerbegë e terxhumanë, për ambasadorë e pashallarë dhe deri te vezirë, sulltanë e sulltanesha, me hareme e me eunukë. Tërë figurat dhe ngjarjet historike kalojnë në radioskopinë e tij për të pasqyruar objektivisht gjendjen politike, shoqërore, ushtarake e financiare të Perandorisë osmane.

Dhe ja ku hasim konkretisht në vëllimin 7 të veprës së tij që përfshin periudhën 1574-1600, ngjarjet në Hungari në vitin 1580.[xxvii] Lexojmë :

« Pas vdekjes së Sokolliut,[xxviii] veziri i ri i madh Ahmedi i ndryshoi pothuaj krejt bejlerbegët e kufijëve [europianë], që kishin lidhje farefisnore me paraardhësin e tij… Ambasadori perandorak Sinzendorf kishte bërë përpjekje të kota për të penguar pushtimin e Berzenzës [komunë në Hungari] që sapo ishte shpallur sanxhak nga turqit ; e për më tepër pashai i Ofenit, sapo kishte propozuar t’u imponoheshin taksa të rënda 359 fshatrave hungareze. Tërë këtyre arsyeve për grindje e përplasje, u shtoheshin edhe ngjarjet në Hatwan e në Sambëk, ku hungarezët morën mirë hak ndaj turqve për inkursionet dhe plaçkitjet që këta u kishin bërë më parë. Pas një mësymjeje të ndërmarrë nga trupat perandorake në rrethinat e Hatwan-it, më 3 prill 1580, Shehzuvari i sanxhakut të Zolnokut, u mund keq nga hungarezët më 17 korrik të të njëjtit vit në fushën e Nadudwarit, ku pati treqind vetë të vrarë dhe katërqind robër, dhe kur vetë Shehzuvari u plagos rëndë… Pas pak kohësh [në fillim të shtatorit 1580], Balthazar Bathyany, George Zrini dhe François Nadasdy, tre emra të tmerrshëm për turqit, rrafshuan krejt zonën e Poschega-s [Pozhegës]. Sanxhakbeu i Pozhegës, Iskander, i biri i Persianit Ulama [nënvizimi ynë F.A. e D.M.], marshoi për t’i ndalur me dy a tre mijë trupa ; por para se të përplasej me ta, ai i largoi të bijtë me një nga besnikët e vet, për të mos i përfshirë në luftim. Fitorja, e diskutueshme për një kohë të gjatë, më në fund u shpall kundër Iskënderit, i cili ra në shesh të betejës shpuar tejpërtej në gjoks nga një heshtë ; zëvendësi i tij Kalenderi, agai i spahinjëve, bashkë me Osmanin dhe komandantin e kështjellës së Athinës Huseini, si dhe me katërqind e tridhjetë vetë, ranë robër në duart e armikut [hungarezëve], së bashku me njëzetë flamurmbajtësit, burizanët dhe daullexhinjtë ; dyqind e dyzet e nëntë koka u prenë aty për aty ; trupi i Iskënderit, me kokën e prerë, u zhvesh, u mbulua me qylym dhe u la në vend. Kjo ngjarje e rëndë i shtoi edhe më shumë përshpëritjet në Konstandinopojë… ».[xxix]

Mbas këtij përshkrimi të hollësishëm të historianit gjerman Hammer, çdo koment tashmë për Skënderbeun real të Pozhegës është i tepërt. Ecce Homo Skander Beegus me kokën e prerë ! Ja pra njeriu Skënderbe i 1580-ës, që e kërkuam si një gjilpërë në mullarin Histori. Dhe që vazhdoi e vazhdon të sfidojë Historinë shekuj me radhë, duke ruajtur e ngatërruar dynjanë sidomos me misterin e shpatës së tij gjithë « njolla gjaku »! Sepse doemos, edhe ky Skander-Beeg i Pozhegës na e kishte një shpatë të vetën ! Të shënuar madje edhe me emrin e tij…

Me origjinë nga Persi e largët, Iskënder Ulama, i tëri e i bëri, emëruar në krye të sanxhakut të Pozhegës, menjëherë do të njihej me emrin Iskander-Beeg apo Skënder-bej, kur prej kohësh, me ferman sulltanor, titulli beg, bej (fisnik) i bashkëngjitej detyrimisht çdo emri për cilindo funksionar osman që vihej në krye të një sanxhaku apo pashallëku. Iskënder Ulama i kokës së prerë është kështu, as më shumë e as më pak, Scander Beeg-u apo Skënderbeu i Pozhegës.

Duke e thelluar hulumtimin tonë për persianin Iskanderbeg Ulama, në veprën « Histori e Perandorisë osmane » të viskontit De la Jonquière, Paris 1914,[xxx] mësojmë se gjyshi i tij Ulama i Madh, ka qenë guvernator i Azerbajxhanit në vitet 1520-1533, që u rebelua ndaj pushtetit sulltanor, dhe kundër tij u dërgua Sherif Bej në krye të një ushtrie persiane që mposhti guvernatorin rebel. Koka e tij e prerë iu dha të birit, Shems-Udinit, më 1533. I biri i Shems-Udin Ulama-së është kësisoj, mirë e bukur, vetë pashai Iskënder-Beeg Ulama, ardhur nga Persia, për të lënë tashmë kokën e tij të prerë në Bossega-Pozhek më 1580, në kërthizë të Europës. Kur, në të njëjtën kohë, e kundërta do ndodhte : Veziri i madh shqiptar Sinan Pasha, do të dërgohej në Persi nga sulltani për të shtypur revoltat e atjeshme me gjak e prerje kokash të tjera të të rebeluarve lokalë. E tillë ishte djallëzisht politika klasike mizore sulltanore.

Dhe, më në fund, për të qetësuar ndërgjegjen tonë duke zhbiriluar më tej shtresëzimet e ngurtësuara historike, mësojmë në zërin « Balthasar III i Bathyani-së » të « Fjalorit të Bashkëbisedimit dhe Lëçitjes » Paris, 1861, se « Ky gjeneral i famshëm hungarez u shqua në luftërat kundër turqve, konkretisht më 1580 kundër Skënderbegut, pashait të Posegas (Sic!) Mbante përherë pranë vetes, me shpenzimet e veta, 1200 trupa këmbësorie dhe 500 kalorës ».[xxxi]

E, për më shumë vërtetësi të pranisë historike të Skënderbeut të Pozhegës të vitit 1580, po japim një tjetër variant të « Kokës së tij të prerë », gravurë e panjohur nga publiku shqiptar, ardhur kohët e fundit nga arkivat britanike, shoqëruar me tekst diçiturë në gjermanishten e vjetër gotike.

Jepet edhe këtu tërë historiku që parashtruam sa më sipër, historia e trishtë e pashati turko-pers të Pozhekut, i thyer në betejë nga trimat magjarë Balthazar Bathyany, George Zrini dhe François Nadasdy.32

Duke e përfunduar këtë pjesë të dytë të Triptikut tonë lidhur me « Misteret e kokës së prerë të Skënderbeut », nuk ka si të mos na bjerë në sy në ikonografinë kastriotine një dukuri mëse e veçantë në veshjen dhe portreturën e Heroit Kombëtar shqiptar nën ndikimin e drejtpërdrejtë të ngjarjeve në Kroaci-Slloveni-Hungari në vitet 1570-1580, kur do të vritej pikërisht ky « Skënderbe i Pozhegës », që analizuam me hollësi.

(foto 11). Portrete të Gjergj Kastrioti Skënderbeut në shekujt XVI-XVII nën ndikimin e ikonografisë hungareze

Ndikimi hungarez në ikonografinë kastriotine pas shekullit XVI, do të ishte i tillë që do të zhvillonte edhe një prirje të re : për ta shfaqur tashmë Skënderbeut shqiptar të stilizuar, ose me pamje ballore, ose me pamje tre të katërtat. Po ashtu, me mustakun e gjatë horizontal tipik hungarez, me veshjen karakteristike të fisnikërisë hungareze dhe me kapën zbukuruar me pendë ballore, e sidomos me tunikën gjithë thile të kryqëzuara (foto 11).

Siç dihet, mustaku i gjatë horizontal është edhe vetë tipari kryesor i Janosh Huniadit, bashkëkohësit dhe bashkëluftëtarit të Skënderbeut në Hungari e Transilvani. Në këtë drejtim, portrete të tjera të fantazuara të Skënderbeut shqiptar do të vazhdonin të lulëzonin në shekujt XVI-XVII, të ndikuara nga stili hungarez i portreturës, aq sa ndonjë gravurë do t’i njihej gabimisht Gjergj Kastriotit, kur në fakt paraqet Balthazar Bathyany-n (foto 12).

(foto 12) J. Huniadi, B.Bathyany dhe G. Castrioti, shek. XVI. Në rrjedhë të kohës, ngatërresat në ilustrime ishin jo të rralla.

Me sa duket, vrasja dhe koka e prerë pashait Skander-Beeg Ulama të Pozhekut në shekullin XVI, nën ndikimin e kuptimit literal të emrit « Skënderbe », jashtë kontekstit të vet historik, shpejt do të pleksej me kujtimin e Skënderbeut të Madh të Shqipërisë të shek. XV, të cilin e shohim tashmë, në kapërcyell të shekujve XVI-XVII stilizuar artistikisht me pamje prej « fisniku hungarez », siç dëshmon edhe ilustrimi i një botimi anglisht i shekullit XVII (foto 12).

Të Mëdhenjtë bashkohen në Histori edhe me pamjet e tyre ilustrative, siç bashkohen Bëmat e tyre të mëdha dhe misionet e tyre të shenjta, mbrojtja e Atdheut dhe Kombit,

Mbrojtja e Krishtërimit.

Veçse homonimia e Skënderbeut shqiptar të shekullit XV dhe Skënderbeut turko-pers të shekullit XVI nuk do ndalet këtu, në tërë këtë maratonë misteresh që paraqitëm, por, për fat të keq, me të tjera mistere do vijojë…

(Vijon)