Driton Gashi: Një ëndërr amerikane

Një ëndërr amerikane

Recension për librin me kujtime

"Porosia e kullës"

nga Pashko R. Camaj

Shkruan: Driton Gashi

"Më në fund, ishte afirmimi i një ëndrre unike amerikane, një ëndrre që filloi me vendimin tim për t'u larguar nga vendlindja. Me entuziazmin për arritjet, e dija atëherë, siç e di edhe tani, se ëndrrat e mia mund t'i realizoja vetëm në vendin tim të ri. Amerika ime e dashur më ofroi gjithçka nga mundësitë që janë e veçanta e botës amerikane, për të cilat do të jem gjithmonë mirënjohës," (faqe 215.) - konkludon Pashko R. Camaj në fund të librit të tij me kujtime "Porosia e kullës".

Autori me origjinë nga Tuzi i Malësisë së Madhe ka përmbledhur në këtë vepër ngjarje të vërteta nga jeta e tij me shumë sfida dhe i ofron lexuesit një rrëfim emocionues, por edhe fakte me rëndësi historike dhe shoqërore. Fillimisht i shkruar në gjuhën angleze me titullin "Dreaming from the trunk of an american car" (Ëndrrime nga bagazhi i një veture amerikane) dhe i konceptuar më shumë për lexuesin e huaj, libri është përkthyer në gjuhën shqipe me mjeshtëri të madhe nga vëllai i autorit, Nikollë Camaj.

Në historinë dhe kulturën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, termi "american dream" (ëndrra amerikane) zë një vend të veçantë. Jo rrallë ndeshemi me këtë ide si për shembull në letërsi (në romanin e njohur të shkrimtarit F. Scott Fitzgeralds "Gatsby i madh" të vitit 1925, në romanin "Një tragjedi amerikane" nga Theodore Dreisers të vitit 1925), pastaj në kinematografi (në filmat artistikë si "Na ishte njëherë në Amerikë" të vitit 1984 dhe "Forrest Gump" të vitit 1994), në muzikë (këngët e popullarizuara "Somewhere over the rainbow", "Believe in yourself", mjuziklli "West Side Story") e shumë krijime tjera artistike deri në ditët e sotme.

Por, shtrohet pyetja, nga rrjedh dhe çfarë do të thotë koncepti ose ideja e "ëndrrës amerikane"?

"Ëndrra amerikane" është pjesë e pandashme e identitetit kombëtar amerikan, sipas të cilës çdo qytetar amerikan është i lirë dhe ka mundësinë të jetë i suksesshëm dhe të synojë të ketë një jetë më të mirë. Shkrimtari dhe historiani amerikan James Truslow Adams e analizon më thellësisht këtë term në librin e tij "The Epic of America" në vitin 1931. Adams e përkufizon ëndrrën amerikane si një mundësi për një jetë më të mirë, më të plotë dhe më të pasur për të gjithë, sipas arritjeve dhe aftësive të tyre. Nuk është thjesht një ëndërr e makinave dhe pagave të larta, por një ëndërr e një rendi shoqëror, në të cilin çdo burrë dhe grua mund të arrijnë lartësinë e plotë për të cilën janë natyrshëm të aftë.

Parimet e ëndrrës amerikane kanë zanafillën e tyre në Deklaratën e Pavarësisë së vitit 1776, e cila thotë se "të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë dhe kanë një të drejtë të patjetërsueshme për jetën, lirinë dhe kërkimin e lumturisë."

Qysh në kapitullin e parë, lexuesi konfrontohet me vështirësitë dhe rreziqet që duhej të përballonin shumë mërgimtarë shqiptarë (por edhe të tjerë), për të arritur në tokën e premtuar. Duke kaluar kufirin mes Meksikës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës në mënyrë të paligjshme, i fshehur në bagazhin e një makine bashkë me motrën e tij binjake, Dritën, Camaj përjeton një frikë ekzistenciale, një stres të papërshkrueshëm, një panikë masive:

"Nuk kishim askënd që të na qetësonte ankthet. Drita mund të lexonte gjithmonë shprehjet e mia të fytyrës. Edhe në errësirën e veturës, ku nuk më shihte fytyrën, ndjeu frikën time dhe më tundi si për të më zgjuar. 'Do të shkojë mirë, mos u shqetëso, mendo pozitivisht', tha ajo." (faqe 2.)

Dritës dhe Pashkut u buzëqesh fati në këtë situatë të tensionuar. E kalojnë kufirin dhe arrijnë në shtetin amerikan të Miçiganit, ku së pari vendosen te familjarët e tyre. E pikërisht në këtë fazë të rrëfimit, autori zgjedh të mos vazhdojë më tutje me çapitjet e para në Amerikë, duke i lënë ato për më vonë, por të kthehet në kohë, duke përshkruar me shumë sinqeritet e nostalgji fëmijërinë dhe jetën e thjeshtë në Malësi që e la pas dyzet vite më parë. Një jetë të ndershme në një familje të madhe tradicionale shqiptare, e cila me shumë mund e sakrificë i dilte ballë varfërisë dhe vështirësive tjera të asaj kohe. Mbijetesa në zonat malore të Malit të Zi sigurohej vetëm me punë jashtëzakonisht të rëndë, me kontribut të secilit anëtar, bile edhe të fëmijëve. Pashku dhe fëmijët tjerë i ruanin bagëtitë dhe u ndihmonin prindërve në punët e fushës. Më vonë, me babain e tij, gjatë stinës së verës shisnin pemë e perime në një qytet të vogël në Bosnje e Hercegovinë. Aty fitonin ca para për të lehtësuar sadopak furnizimin e familjes me artikuj elementarë, pasi që për jetë luksoze as që bëhej fjalë asokohe. Për "Çoçon", siç e quanin me përkëdhelje nëna dhe babai, këto përjetime ishin një aventurë e vërtetë e rinisë së hershme. Me ndjenjën e mirë se i ndihmonte familjes, ai kishte mundësinë të shprehte aftësitë e shumta që posedonte dhe t'i zhvillonte ato më tej. Babai i tij ishte i vetëdijshëm për potencialin e të birit dhe u thoshte me krenari të tjerëve se "Çoço do bëhet njeri i letrave". Pashku u njoh edhe me një shok vendas, Shekin, i cili poashtu shfrytëzonte pushimet verore për të fituar ca lekë në pazarin e Foçës. Një ditë prej ditësh, djaloshi boshnjak u rrah brutalisht nga një serb, pasi ai i kishte ndihmuar Pashkut për të shitur. Deri atëherë ai kishte qenë ndihmës i shitësve të ardhur nga Serbia, e ata nuk e duronin faktin se ai kishte bashkëpunuar me "shiptarët", siç i quajnë serbët shqiptarët me një term ofendues. Pashku tmerrohet duke parë këtë dhunë aq jonjerëzore dhe është hera e parë që e përjeton këtë urrejtje masive të serbëve ndaj popujve tjerë në ish-Jugosllavi:

"Tërbimi në sytë e Miloradit ishte diçka e tmerrshme për mua. (...)

Sheki kishte vendosur të më ndihmonte vetëm pse po e paguaja më shumë ose sepse nuk po punonte për Miloradin atë ditë. Në asnjë mënyrë kjo nuk do të duhej të kishte provokuar një reagim kaq të trashë dhe urrejtje. (...)

Në njëfarë mënyre, me arritjen e moshës madhore do të kuptoja se kjo ishte arsyeja që do të më shtynte të largohesha përgjithmonë nga vendlindja." (faqe 81.)

Ndoshta ky akt i dhunës ishte një ogur i zi, i cili paralajmëronte zhvillime të tmerrshme në të ardhmen e afërme në ish-Jugosllavi. "Jugosllavia do të zhbëhej dhe do të dëshmonte për mizoritë e papara që nga Lufta e Dytë Botërore." (faqe 81.)

Fatkeqësisht, Pashk Camaj u ballafaqua në shkollë të mesme të mjekësisë në Podgoricë me diskriminim etnik. Një mësues malazez, me të kuptuar se Pashku ishte shqiptar, nuk e trajtonte si nxënësit tjerë dhe i dha notë të dobët në lëndën e anatomisë. Me gjithë faktin se Pashku ishte shembullor, ai e zuri ngushtë me një pyetje dhe e vlerësoi me notë të pamjaftueshme. Ky poshtërim nga ana e mësuesit ishte edhe një tjetër përjetim i rëndë për autorin, gjë që dita-ditës i shuante shpresat për një të ardhme të mirë në vendin e tij. Edhe gjatë shërbimit ushtarak në ushtrinë jugosllave, shqiptarët nga të gjitha trevat në ish-Jugosllavi ishin në shënjestër të eprorëve të tyre, kryesisht serbë. Bile gjatë ushtrimit në gjuajtje me pushkë automatike, eprorët drejtonin tytat e pushkëve drejt ushtarëve shqiptarë, pasi që mbretëronte një mosbesim dhe një urrejtje patologjike ndaj tyre. Pasi edhe konkursi për pranim në Fakultetin e Mjekësisë në Prishtinë nuk doli me sukses, meqenëse që atëherë kishte nepotizëm dhe korrupsion, i zhgënjyer dhe i mërzitur, Pashku dhe motra e tij Drita vendosën që të marrin rrugë drejt Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe ta provojnë fatin e tyre atje.

Natyrisht se një vendim i tillë nuk ishte fare i lehtë, meqenëse çdo mërgimtar ballafaqohet me ndjenjën e fajit ndaj atdheut dhe familjes që ka lënë pas. Pavarësisht rrethanave jo aq të favorshme në vendlindje, skamjes, rregullave të ashpra të Kanunit të Lek Dukagjinit, traditave të vrazhda patriarkale e shumë dukurive tjera, të cilat autori i përshkruan në rrëfimin e tij pa u munduar t'i zbukurojë ose t'i lë mënjanë, dashuria e pakusht ndaj vendit të të parëve është diçka e shenjtë. Ajo nuk zbehet e nuk harrohet kurrë, edhe pas dyzet viteve në Amerikën e largët. Është një meritë e veçantë e autorit, që këtë ndjesi e përçon te lexuesi që në faqet e para. Duke i shpalosur kujtimet e mira të fëmijërisë në Malësi, afërsinë dhe ngrohtësinë njerëzore, traditat e mira shqiptare, kullën si simbol të qëndresës dhe bashkëjetesës me shekuj të tërë, freskinë e Liqenit të Shkodrës, bukuritë natyrore, aromën e petullave të nënës, të cilat padyshim se shijojnë më mirë se donut-sat amerikanë, lojërat dhe pafajësinë fëmijërore, besa edhe lumturinë e përjetuar atëherë, Camaj merr me vete pothuajse gjithë mërgimtarët shqiptarë kudo që janë dhe flet për të gjithë me gjuhën e zemrës.

Me të arritur në Amerikë, autori i përvishet punës, kthen borxhin e udhëtimit të shtrenjtë nga atdheu për në SHBA dhe dita-ditës ambientohet me kushtet dhe pritshmëritë e shoqërisë amerikane. Gjithmonë modest e pa u ankuar për punën dymbëdhjetëorëshe, e cila e ka përcjellur me vite e dekada të tëra jo vetëm Camajn, por pothuajse gjithë komunitetin shqiptar në Amerikë, autori përmend me dashamirësi ndihmën e pakusht që i është ofruar dhe solidaritetin e ndërsjellë të shqiptarëve përtej Atlantikut, gjë që ka ndikuar në fuqizimin dhe organizimin si komunitet i respektuar dhe i vlerësuar në një vend shumëkulturor e demokratik. Poashtu nuk duhet harruar kontributi i pashembullt i tyre në lobimin dhe sensibilizimin e politikanëve dhe shoqërisë amerikane për gjendjen e palakmueshme të kombit shqiptar. Ishte kjo punë madhështore e bashkatdhetarëve tanë, e cila së pari mundësoi shpalljen dhe njohjen e Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912, por edhe solli lirinë dhe pavarësinë e Kosovës nga pushtimi dhe terrori serb.

"Porosia e kullës" nuk është thjesht një histori suksesi mërgimtarësh. Është një mozaik kujtimesh të pashlyera, të cilat plotësojnë tablonë e një rrugëtimi aq sfidues e me shumë sakrificë, por edhe mbresëlënës e triumfal. Edhe vetë autori shprehet siç vijon:

"Unë jam pjesë e brezit që kapërceu oqeanet për të ardhur në SHBA dhe për të filluar në jetë të re. Ne i bëmë të gjitha këto duke balancuar të kaluarën me të tashmen dhe më e rëndësishmja, me të nesërmen. Këta breza, pra të parët, të paktën, meritojnë një simpati të madhe." (...)

"Ndërsa arritjet e mia i shoh si krejt të zakonshme në krahasim me të tjerët, nuk jam i vetmi që i kam arritur ëndrrat e mia në një botë të re dhe sigurisht, nuk jam as i pari e as i mbrami." (faqe 222.)

Pashko R. Camaj ka arritur gradën më të lartë shkencore si Doktor i Shëndetit Publik në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nëpër cilat vështirësi e sfida kaloi për të korrur këtë sukses aq të madh, e përshkruan me shumë emocion e modesti në rrëfimin e tij, duke ju falënderuar edhe njerëzve në Kosovë, të cilët u bënë pjesë e studimit shkencor në kuadër të temës së disertacionit.

Ky libër me kujtime është një dokument me shumë vlerë, i cili do i shërbejë historiografisë së emigracionit shqiptar në SHBA, por edhe vetëdijësimit dhe ndërgjegjësimit të brezit të ri për një të kaluar jo aq të largët të kombit tonë, e cila nuk njihet sa duhet. Vepra të tilla cilësore na nevojiten më shumë, për t'i pasuruar bibliotekat tona gjithandej trojeve shqiptare, por edhe ato ndërkombëtare, meqenëse libri në origjinal është shkruar në gjuhën angleze. Nëpërmes tyre, shfaqet një fytyrë e çiltër shqiptare, përçohet një imazh pozitiv dhe dëshmohen vlerat e mirëfillta që padyshim i kemi.

Me librin "Porosia e kullës", autori Pashko R. Camaj na dhuron një buqetë të bukur letrare, na merr me vete në bukuritë përrallore të Malësisë së Madhe, por edhe në vendin magjik të mundësive të pakufishme përtej oqeanit. Çdo faqe përmban porosi me shumë vlerë, së pari ta duam njëri-tjerin, t'i kujtojmë e t'i respektojmë të parët tanë, të punojmë shumë e të bëhemi pjesë e botës demokratike dhe të qytetëruar.

Pashko R. Camaj

"Porosia e kullës"

Shtëpia botuese: Onufri, Tiranë, 2024

ISBN 978-9928-824-16-5