Speciale
Ndue Dedaj: Abati diplomat e gjeneral i Skënderbeut Pjetër Perlati
E merkure, 03.01.2024, 07:57 PM
ABATI
DIPLOMAT E GJENERAL I SKËNDERBEUT PJETËR PERLATI (DUKA)
NGA
NDUE DEDAJ
Është
fundi i tetorit të vitit 1463. Martin Muzaka, edhe ndonjë milje nëpër det e do
të ndalojë në bregun e këndejmë të Adriatikut, në limanin e Kepit të Rodonit.
Do të qendrojë vetëm disa orë apo disa ditë (varet nga nënshkrimi i një letre
të rëndësishme) dhe do të marrë prapë udhën e përtejdetit, për në bregun tjetër
të Adriatikut. E ndien peshën e misionit të tij diplomatik. Ja dhe kështjella e
kryezotit, Gjergji Kastrioti, ngulur në skajdet, me themelet gjysma në ujë dhe
gjysma në tokë, si një shqiponjë e ulur nga kreshtat e maleve, që pas pak do të
fluturojë. Kurse sipër në lëndinë është kisha e Shën Mërisë (që më pas do t’iu
kalonte françskanëve, tue marrë emrin e Shna Ndoit), përndryshe “Kisha e
Skënderbeut”, sa dimë e vetmja me këtë emër në Shqipëri... Ja, kështu mbase do
të niste një reportazh i 560 vjetëve më parë në Rodon të Durrësit.
Pas
90-s në atë tempull shkoi dhe u mbyll murgu i fundit i “françeskanëve të
mëdhenj” At Zef Pllumi. Askund më mirë se aty pena e tij nuk do të nxirrte
kapitujt tronditës të veprës së mirënjohur “Rrno vetëm për me tregue”. Mundet
që asnjëherë më parë në historinë e letrave shqipe nuk ishte shpallur si një
urdhër “pleqërie” rrojtja e njeriut për të rrëfyer historinë e kohës së vet.
Ngjan disi më priftin tjetër shkodran, Marin Barleti, i cili në ato mote të
largëta e ndjente si detyrë historike të rrëfente për Skënderbeun, historinë
dhe bëmat e tij, sa ato nuk ishin harruar. Kishte qenë pjesë e misionit të
benediktinëve, françeskanëve, jezuitëve dëshmimi i së kaluarës, si dhe vrojtimi
dhe përshkrimi i bashkëkohësisë, ku falë tyre kemi se ç’të themi sot.
Bashkënënshkrues i
letrës drejtuar Papës, në “Kishën e Skënderbeut” Rodon
Kisha
katolike e Rodonit shërbeu dhe si një seli e Heroit Kombëtar, ku jo rastësisht
është zbuluar “shqiponja e Kastriotëve e pikturuar në një afresk mbrenda tokës
arbërore e jo në kancelaritë e arkivat e huaja, ku ruhen shumica e dokumenteve
të historisë tonë”, shkruan studiuesi Jaho Brahaj. Prej saj ka dalë dhe një
letër e Skënderbeut drejtuar Papa Piut II, më 29 tetor 1463, ndërkohë që
korrespondenca mes dy autoriteteve të larta dhe kancelarive përkatëse kishte
qenë e mëhershme. Përmes asaj letre Gjergj Kastrioti e bën me dije Papën se
është i gatshëm të marrë pjesë në një takim të rëndësishëm që do të organizohej
në Selinë e Shenjtë me princët katolikë dhe se për këtë ai mandatonte me të
gjitha të drejtat diplomatin Martin Muzaka, këshilltar dhe zëdhënës i tij: “Ne,
Gjergj Kastrioti Skënderbeg, zotëruesi i Shqipërisë, duam të numërohemi në
radhët e të krishterëve, që të mund të jemi pjesëmarrës të së mirës aq të madhe
dhe aq të meritueshme, plotësisht të bindur për legjitimitetin, ndershmërinë,
urtinë dhe përvojën e Martin Muzakës, të cilin e caktojmë si nuncin
(lajmëtarin) tonë special, që të paraqitet në emrin tonë para Papës, në takimin
që do të organizohet, bashkë me princat e tjerë dhe atje të diskutojë për temat
e asaj natyre, sikurse asht ndihma ndaj fesë sonë të krishterë, të propozojë,
vendosë apo ratifikojë, si të jetë më e dobishme për një aksion aq të madh...”
Muzaka autorizohet nga Skënderbeu “të japë pëlqimin dhe miratimin eksplicit në
atë takim për çka do të vendosej”, për rolin që do të luante më pas vendi ynë
dhe vetë Skënderbeu, duke vënë në dispozicion të asaj marrëveshje të gjitha
pasuritë dhe tokat shqiptare, kështjellat dhe qytetet, fortesat, nënshtetasit
dhe luftëtarët. Nisur nga një zotim i tillë merret me mend vlera e atij takimi
në Vatikan me Papën, kardinalët dhe princërit katolikë, pas shumë dëmesh të
shkaktuara “nga tirani turk Mehmed”.
Letra
përmbyllet me emrat e të pranishmëve në hartimin dhe miratimin e saj, si të
atit fort të nderuar në Krishtin, zotëri Pali (Engjëlli), argjipeshkv i
Durrësit dhe i krahinës së Ilirisë, të nderuarit Abat Pjetër Duka (Perlati),
protosingjell i Shën Aleksandrit të Molendinit të Dioqezës së Arbnit, të
nderuarit Fratel Vlashi, priorit i Kuvendit të Shkodrës të urdhërit të
Predikatarëve dhe nuncit apostolik në Shqipëri, si dhe të nderuarit zotëri
Kajan Çelnikut. (Letra e Skënderbeut për Papa Piu II, Rodon më 29 tetor 1463,
dalë nga Arkivi i Vatikanit.) Mbasi të ketë marrë këtë letër, Martin Muzaka do
të nisej drejt Romës.
Ky
është vetëm një episod që lidhet me Pjetër Perlatin, ndonëse të dhënat arkivore
nuk janë të shumta, aq më tepër për familjen e tij fisnike, gjenealogjinë
brenda familjes së madhe të Dukagjinëve etj. Për Perlatët, kohë pas kohe, kanë
shkruar dijetarë të shquar europianë, që e kanë përshkuar me pëllëmbë
Shqipërinë, si Hahn, Shuflai dhe Ippen. Ky i fundit, në muret e kishës së moçme
të Shna Premtes në Balldren, hasi një mbishkrim në të cilin thuhej se kjo kishë
në Motin e Madh kishte qenë nën kujdesin e “zotërve të Perlatit”, që do të
thotë se ata kishin dhe aty zotërime.
Abati i vetëm gjeneral
në histori
Në
shekullin XV kemi pasur disa prelatë katolikë që ishin njëherësh dhe diplomatë
të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut në Romë, Venedik, Raguzë etj., por kemi
vetëm një të tillë që ka qenë dhe gjeneral e ky është Pjetër Duka - Perlati,
komandanti mbrojtës i Sfetigradit në betejën e zhvilluar në ditët e para të
Majit 1448 kundër Sulltan Muratit. Ka kaq shekuj që kjo figurë skënderbegiane
udhëton mes legjendës dhe historisë, si shumë të tjera të mesjetës, që u mungon
një “pasaportë” e mirëfilltë historiografike, që do t’i nxirrte nga jehona
legjendare e do t’ia blatonte krejtësisht historisë, siç dhe kanë qenë. Nuk është
vetëm një prelat i shquar kishtar i asaj kohe, por një “konstelacion” yjesh me
veladon të Arbnisë në lëmë të diplomacisë e shkencës, si Imzot Pal Engjëlli,
Gjon Gazulli, Pjetër Perlati etj.
Pjetri,
me emrin e Shën Pjetrit, i përket derës (dinastisë) Perlatajt – degë e
Dukagjinëve. Ata ishin nga Perlati i Mirditës, ku krahas Pjetrit kemi dhe një
varg personalitetesh të tjerë të njohur me këtë mbiemër, si Pal, Ndre, Gjon e
Tanush Dukagjini – Perlati, që dalin në dokumente që në vitin 1402. Marin
Barleti është i pari që sjell portretin e kryepriftit (abatit) Pjetër Perlati,
që shquhet për dije, oratori, virtyte etj., pra një figurë me peshë e shekullit
XV, i denjë për të qenë protagonist i kohës së tij, në krah të Gjergj
Kastriotit si diplomat, sipas gjithë gjasëve dhe i afërm i tij i gjakut. Në
vitin 1445 abati diplomat është i dërguar i Skënderbeut te Papa Eugjeni IV dhe
më 1447 përfaqësues i kryeprincit shqiptar pranë Alfonsit V, mbretit të
Napolit. Dhe bash ky kryeprift e diplomat bëhet komandant i Sfedigradit. I
këtij trungu fisnik arbënor ishte dhe luftëtari i përmendur i Skënderbeut, Gjon
Perlati, njëri nga tetë kapedanët e masakruar për së gjalli, me urdhër të
Sulltanit më 1464, teksa dy shekuj më vonë ipeshkvi shqiptar Pjetër Bogdani në
Kosovë do të “masakrohej” për së vdekuri nga turqit sulltanorë.
Tërheq
vëmendjen fakti se Pjetër Perlati në letrën e 29 tetorit 1463 drejtuar Papës
përmendet si Pjetër Duka. (Ali Hashorva, në librin "Bashkëluftëtarët e
Skënderbeut", Tiranë 1952, saktëson se Pjetër Duka ishte abati i njohur në
histori si Pjetër Perlati, që kishte mbrojtur kështjellën e Sfedifradit.)
Studiuesi i njohur Aurel Plasari arsyeton kështu: “Përdorimi në këtë rast, nga
ana e abatit Pjetër, i mbiemrit Duka dhe jo Perlati, mund të ketë të bëjë edhe
me një arsye politike: me distancimin nga lidhja me Dukagjinët, të cilët – të
mos harrohet – qenë ndër të parët zotër arbërorë që u morën vesh me turqit,
qysh pas sulmit të parë turk në Arbërinë e veriut më 1387 kur këta depërtuan
deri në grykën e Drinit, çfarë kuptohet nga rënia në ujdi me ta e vëllezërve
Lekë dhe Pal. Edhe më vonë, ndërsa Pjetër Perlati, Gjon Perlati dhe ndoshta
edhe të tjerë Perlatë mbështetnin Skënderbeun në qëndresën antiturke me armë e
me diplomaci, Dukagjinët u dëftuan refraktarë, madje shpesh edhe sabotues të
asaj qëndrese, çfarë do ta detyronte ndonjërin nga papët t’i kërcënonte deri me
nxjerrje nga kisha, me shkishërim. Një arsye më shumë kjo për një benediktin,
si abati Pjetër, për t’u distancuar jo vetëm nga politika e Dukagjinëve, por
edhe nga lidhja me emrin e tyre si Perlatë-Dukagjinë duke t’iu kthyer mbiemrit
fisnor Duka të Perlatit”. (A. Plasari, “Zotërit e Perlatit – një përkujtim
historik”, “ExLibris”, 21 nëntor 2023). Pjetër Perlati del me mbiemrin Duka dhe
më parë, si në mbishkrimin latinisht të kryqit e argjendët që princi Pal
Dukagjini i dhuron Abacisë së Shën Llezhdrit në Orosh, me 7 gusht 1447, çka
tregon se ai i mbante të dy mbiemrat. Ka gjasë që ai si abat përdorte mbiemrin
Duka, kurse në misionin diplomatik e ushtarak mbiemrin Perlati.
Njerëzit
me të drejtë mund të pyesin se si ka qenë e mundur që një klerik të bëhet
gjeneral, kur diçka e tillë është e papranueshme për veladonin? Kjo mund të
shpjegohet vetëm me rrethana të caktuara specifike të asaj kohe, pasi sa dihet
Pjetër Perlati qe gjeneral vetëm njëherë, në Sfedigrad, në një betejë mbrojtëse
të kështjellës, që do të thotë se “zanati” i tij nuk qe lufta, por paqja.
Kthella,
në Mirditë, është e përmendur në histori krahas Selitës, Lurës, Rranzës, Matit
etj. Perlati është i përfshirë në dhéun e Kthellës. Ka një vazhdimësi historike
të Perlatëve, ku ndër të tjerë përmendet atdhetari Kros Gjet Maca në kohën
Lidhjes së Prizrenit.
E para shtatore e Pjetër
Perlatit në dhélindje
Nuk
dimë nëse gjatë regjimit të kaluar, ka munguar dija historike rreth tij, apo
Pjetri është çmuar si gjeneral e është nënçmuar si klerik, që nuk i është dhënë
vendi i merituar në histori, çka nuk e ka as sot. Mirëpo nganjëherë atë që nuk
e bën historiografia zyrtare, e bën gjeneza që vjen e rishfaqet si një thirrje
kujtese te pasardhësit e Perlatëve, të cilët nuk janë pesëdhjetë a pesëmijë
vetë, por mbase dhjetëfishi, në Mirditë, Krujë, Lezhë, Durrës etj. Njëri nga
këta pasardhës, me vetëdijen e historisë, është avokati Alfred Duka, që
sendërtoi në vendlindje një kullë - kështjellë munumentale me arkitekturë
moderne, që synon jetëzimin e trashëgimisë historike të Perlatëve e më gjërë.
Bash për këtë ai tashmë e çon jetës mes Tiranës dhe Perlatit. Kulla muzeale,
turistike prej graniti të bardhë, krejtësisht e dallueshme për nga stili
ndërtimor dhe sidomos nga kupola e saj autentike, lartohet thuajse në pikëpreje
të Matit më Mirditën, ku fillon rruga për në Lurë.
Në
të vërtetë ajo që ai po ngre hap pas hapi nuk është thjeshtë resorti i
sipërthënë si ngrehinë, ku mund të pihet verë e mirë e të bisedohet këndshëm
për historinë, letërsinë dhe filozofinë, por rikonfigurimi i “kullës” së
padukshme të së kaluarës historike të Perlatit, si një nga qendrat e përmendura
të Dukagjinëve. Asgjë folklorike dhe legjendarizuese nuk ka në sipërmarrjen e
tij, por vetëm shkencore. Alfredi nxit kërkimin arkivor rreth kësaj dinastie
duke ftuar historianët që të shprehën rreth pozitës së Perlatëve në histori, ku
veçohet një artikull shkencor i profesor Aurel Plasarit, që u citua më sipër,
si dhe artikujt e studiuesve të trevës, ku spikat Nikollë Loka, i cili rrok
vijimësinë historike të Perlatëve deri në kohën e Rilindjes kombëtare, Gjet
Ndoj që i sheh Perlatajt si një gur themeli në rrafshin arbënor, Julian Vlashi
që i trajton ata në kuadrin e Dukagjinëve etj.
Para
katër vitesh, më 29 tetor 2017, avokat Duka mblodhi Rodon një grup studiuesish,
shkrimtarësh e gazetarësh, çka u përsërit prej tij dhe këtë tetor, për më tepër
që në mjediset e kullës-resort në Perlat organizoi dhe një sesion shkencor. Me
ideimin dhe financimin e tij, për herë të parë në Perlat vendoset një shtatore
e abatit gjeneral e diplomat Pjetër Perlati, vepër e skulptorit të ri vendas
Bernard Lekgega, që e nuk e ka më e pakta Kruja. Ndërkohë që më parë një bust i
këtij prelati të historisë, vepër e skulptorit Vlash Kaçorri, është ekspozuar
në qytetin e Rrëshenit.
Krujë, gjurmëve të Abat
Pjetër Perlatit
Pjetër
Perlati është njëri nga emrat e mëdhenj të Motit të Madh, abat i shquar,
gjeneral dhe diplomat i lartë i Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, çfarë mund të
ishte njeriu më shumë? Alfred Duka, që flet për historinë si të ketë qendruar
gjatë në bibliotekat e saj, na ka prirë në tetor për në Krujë, në lagjen
Perlataj, që beson se lidhet me këtë figurë historike. Pjetri këtu ishte në
shtëpinë e tij, jo vetëm si personalitet madhor i kohës, në bashkëveprim të
ngushtë me Heroin Kombëtar, por dhe si njeri i tij i gjakut, ku si tillë, në
korrik të vitit 1439 (bazuar në testamentin e lëshuar nga Gjon Kastrioti, me anë
të të cilit i kishte lënë në kujdestari Vojsavën, Gjergjin e Jellën, si dhe
përfitimet dhe detyrimet që ai kishte me persona apo subjekte të ndryshme)
shkon në Raguzë për të përmbyllur detyrimet financiare që tregtarët e atjeshëm
të drithit kishin ndaj Gjonit, prej dy vjetësh i ndjerë.
Vite
më parë, në lagjen e epërme të Krujës, në krye të rrugës, ishte një tabelë ku
shkruhej “Perlataj”, që kësaj here nuk e pamë, mbase ngaqë rruga ishte marrë
nëpër dorë e bërë gati për asfaltim. Nuk është mirë të na bien nga pakujdesia
tabelat e vjetra, aq më tepër që të moshuarit po shuhen. Bashkë me dy burra të
lagjes Perlataj, Hasan Hoxhën, veteriner në pension dhe Bujar Llubanin,
ekonomist, vemi si të thuash portë më portë në lagjen historike, ku duket se
kanë mbetur pak njerëz, por kanë mbijetuar lulet. Ndalojmë dhe bëjmë fotografi
aty ku ka qenë “Kroi i Perlatit”, shenjë e fortë e identitetit historik të
këtyre banorëve, por që e kishte humbur ujin nga punimet e kryera për hapjen e
një tuneli të Mbrojtjes pak më sipër, në rrëzë të malit.
Hasani
thotë se i ati ka vdekur në moshën 106 - vjeçare dhe i kishte pas thënë se ai
vetë dhe një i afërm i tij kishin punuar një herë e një kohë si furrëtarë
(bukëpjekës) në Perlat të Mirditës. Teksa vërtitemi nëpër kala, flasim për Merlikajt,
sidomos për Mustafa Krujën – Mërlika, ndërkohë që llagapi “Mërlika” haset si
toponim në një kodër të Perlatit. Vetë Mustafa Kruja, në librin e tij
autobiografik, shkruan se është nga Perlati i Kthellës, ku kishte dhe miq e të
njohur. Të jenë rastësi këto përkime? Mundet që perlatasit e tërhequr nga
Pjetër Perlati në shekullin XV erdhën e u ngulën këtu, duke i dhënë emrin e
tyre kësaj pjesë të Krujës “antike”...
Dy abatë të shquar
arbnorë në pesëqind vjet
Pjetër
Perlati - Duka dhe Prend Doçi, nga i njëjti areal gjeografik e etnokulturor, i
pari nga Perlati, i dyti nga Bulgëri (Rubiku). Abatët më të përmendur në
historinë shqiptare. Të dy abatë të Shën Llezhdrit të Oroshit me rreth pesë
shekuj në mes. Të dy diplomatë, njëri zyrtarisht (i Skanderbeut) e tjetri
kulturalisht me Austrinë. Të dy dhe burra shteti. Të dy të shëtitur, njëri në
Itali e Kroaci, tjetri në Itali, Kanada dhe Indi. Mbase ngaqë Mirdita që së
hershmi ishte “Tokë e Katedraleve”...