Kulturë
Jusuf Buxhovi: 'Enigma' e kodit të dashurisë?
E marte, 07.11.2023, 07:26 PM
“ENIGMA” E KODIT TË DASHURISË?
-Besnik
Mustafaj: “Fati i marrë”, roman. Botoi “Onufri”, Tiranë 2023.
Nga
Jusuf Buxhovi
Enigma
e dashurisë është vetë dashuria. Ajo nuk
ka kod, meqë nuk do të ishte dashuri. Kështu parafrazon Markezi dashurinë në
romanin e njohur “Dashuria në kohën e kolerës”. Shkrimtari Besnik Mustafaj, në
romanin e tij më të ri “Fati i marrë”, sikur të mos i besonte Markezit, ngreh
çështjen e një enigme te një dashurie, e cila kohësisht ka dy pamje (njëra në
mesejte dhe tjetra në shekullin e kaluar), siç ka edhe dy personazhe historike
të ndërthurura në përjetimin e saj imagjinativ (Gjergj Kastriotin-Iskander beun
me të bijën e Hunijadit hungarez, Idunës dhe të Benjamin Disraelit,
kryeministër britanik me Hanën, një malësore nga Veriu shqiptar).
Në
përputhje me prosedeun tashmë të njohur nga tre romanët e fundit, ku
participimi imagjinar i shkrimtarit në ndërtimin e rrëfimit ndërthuret me
anticipimin nga veprat e botuar (këtë herë novela “Historia e një mushke”) me
ç’rast madje ai kthehet edhe në
personazh, kërkimi i “enigmës” së dashurisë paralele: asaj mesjetare (Gjergj
Kastrioti-Iskander beut me Idunën hungareze) dhe të Benjamin Disraelit me Hanën
malësore, mbështetet mbi dilemën si moto të veprës se ç’i bashkoi këto martesa
aq të largëta, cilat interesa fshiheshin para tyre e të ngjashme, të cilat
ndiqen fillimisht nëpër rrugë historike (lufta e Skënderbeut kundër osmanëve e
vetmja asokohe ndër popujt e pushtuar,
dhe më vonë nëpër ato
politike, nga koha e Kongresit të
Berlinit e deri te pavarësia e Shqipërisë), që për referencë
kanë pikëtakimin e shqiptarëve me britanikët në planin kulturor, diplomatik
dhe shtetëror.
Natyrisht
se në këtë vorbull të dashurive paralele, shkrimtari ndërthur personazhet
historike jashtë fakteve historike, kështu që në dashurinë mesjetare shohim
Gjergj Kastriotin-Iskander beun, pas takimit me Huniadin, para se të largohet
nga beteja e njohur e Nishit, fillimisht të dashurohet me të bijën e mbretit
hungarez, Idunën dhe mandej edhe të martohet (pas një konflikti me shumë
intriga me princin grek Niketa). Ndërsa
në dashurinë e vonshme, shohim kryeministrin britanik Benjamin Disraeli, me Hanën, gjatë qëndrimit në kullën e
Resulajve, në kërkim të zbardhjes se një vrasjeje midis krushqve të familjes
Resulaj me një tjetër te një urë kur “nga krenaria” nuk pranojnë t’ia lëshojnë
rrugën njëra-tjetrës. Në këtë histori tragjike, që për Disraelin e kohës së
rinisë, duket fare e pabesueshme por reale në një ambient të tillë jetësor,
Hana sikur të zbriste nga bota e magjisë së përrallave, shfaqet "urë" që lidh dashuritë, pikërisht aty ku ajo jo vetëm që nuk shfaqet
shlirshëm, por, në përputhje me kodin e kanunit, shkatërrohet deri në tragjicitet. Leja që
Hana të shkojë me të huajin me arsyetimin thuajse mazohist të bashkëshortit “që
ajo të jetë e lumtur” (shpjegimi i të cilit gjendet te impotenca), dashuria e
tyre rrugës si dhe martesa para se të shkojnë në Londër, në dukje të
pakuptueshme për sjelljen e një familjeje fisnore patriarkale, ndërtojnë
rrëfimin e një romance ndër më të parëndomtat, që është në gjendje t’i krijojë
vetëm imagjinata krijuese, gjë që arsyetojnë referenin e dilemës “si mbiu ashtu papritur në zemrën e
kryeministrit britanik Benjamin Disraeli dhe të mbretëreshës Viktoria kjo
dashuti e pakufijshme për Shqiptarët”,
mbi të cilën ndërtohet edhe i gjithë koncepti i romanit.
Hapjën
e kësaj enigme dhe dilemat që e
përcjellin atë, ku ecuria e zbërthimit
të saj ngrihet mbi supozimin, në dukje të një interesi politik, por që porosia
përfundimtare le për të kuptuar afrinë kulturore dhe shpirtërore mbi konceptet
e civilizimeve të njëjta, për të cilat edhe luftohet, siç ndodh me atë të
Gjergj Kastriotit me hungarezin Huniad kundër osmanëve, shkrimtari e ka
mbështetur në dy plane rrëfimtare, në dukje kohësisht të shkëputra: nga
Pëkthyesi M. B. dhe Historiani D.D.
Përkthyesi
M.B. në pjesën hyrëse, shfaqet “si një intrigues” i rrëfimit në raport me vetë
shkrimtarin, ku edhe ndërtohet pasazhi mesjetar i dashurisë së Gjergj
Kastriotit-Iskander beut me Idunën, princeshën hungareze. Përqendrimi i
përkthyesit te vepra “Naltësimi i Iskanderit” dhe “ngjashmëritë” me “Historinë e mushkës”, në të vërtetë
paraqesin reminishenca të historisë kulturore, shpirtërore dhe shoqërore të një
shoqërie perëndimore, që arsyetojnë sjelljen e Skënderbeut nga pasha i njohur
osman te kundërshtari i pushtimeve osmane, ku Shqipëria dhe shqiptarët ngritën
në nivelin e një shëmbëllese ndër më të fuqishmet e kohës.
Ndërsa
te Hitoriani D.D. një shqiptar, pinjoll i një familjeje të vjetër në Tiranë, të
nderuar nga një brez në tjetrin dhe njëri nga nxënësit më të mirë të gjimazit
“Sami Frashëri”, i cili do të vazhdojë studimet në Britani të Madhe ku edhe do
të mbesë përgjithmonë, me nënshtetësi britanike, i integruar tërësisht në
mentalitetin kulturor, intelektual dhe politik të Mbretërisë së Bashkuar, kemi
pjesën e dashurisë së Benjamin Disraelit me malsorën Hana dhe martesën e tyre
në Londër, kur ajo do të shfaqet si njëra ndër damat më të njohura të lozhës
politike të kohës.
Kështu,
Përkthyesi M.B. dhe Historiani D.D. ndërtojnë kornizën e tërësisë së veprës, në
të cilën argumentet historike vihen në shërbim të fakteve jetësore (shoqërore,
kulturore dhe poltike) që i prodhon pikërisht historia, gjithnjë si mesazhe në kuadër të realiteteve
jetësore.
“Shkëputja” nga historia dhe inkuadrimi i tyre
imagjinativ në narrativen e veprës, ku përsëritjet e ngjarjeve (martesat
mbretërore në mesjetë dhe në rrethanat e
krijimit të shteteve në shekullin e kaluar), në rastin e dhënë të martesës imagjinatave të
kryeministrit britanik Benjamin Disraeli me malësoren Hana, ndërton tablonë e
simbolikës mbi të cilën qëndron edhe pragmatizmi politik i kohës në raportet e
shqiptarëve me rendët mbretërore (ai britanik), si një faktor historik, i një
kujtese nga lashtësia mbretërore dardane, maqedone, epirote dhe ajo e
Skënderbeut, ku edhe mund të zbërthehet enigma e kodit të dashurisë midis një
kryeministri britanik dhe një malësoreje shqiptare, si një avanturë që del
jashtë koncepteve shoqërore dhe kulturore të kohës në njërën ose në tjetrën anë, por si të tilla,
antagonizmi i kthen në monument
letrar?...
Në
fund, duhet thënë se, Mustafaj, romancën e dashurive historike, të parën e
llojit të tillë në letrat tona, slilistikisht e brumos me filigraniznin e
njohur nga romanët e fundit, gjë që veprës i jep një peshë të veçantë
artistike.