Mendime » Radovani
Fritz Radovani: At Gjergj Fishta - Mikrobët e gjuhës shqipe
E premte, 22.05.2020, 04:42 PM
Nga Fritz RADOVANI
Kujtoj…Sot,
mbas disa vjetësh:
Një
artikull të panjoftun...
NGA AT GJERGJ
FISHTA O.F.M.
MIKROBËT E GJUHËS SHQYPE
Pernjimend
se asht nji punë per t’u çuditë, që nji grusht njerëz në gji t’Europës, që jemi
na shqyptarët, tue kenë ndoshta kombi ma i vjetri i të gjithë Europës e rrethue
per gjith anesh prej kombeve të tjera, ka mujtë me ruejtë deri sod gjuhën e vet
m’vedi e krejt të dame prej gjuhëve tjera europjane. E pra, kush nuk u pershkue
neper ne! Mjaft me thanë romakët e turqit, dy pushtete të perfrigueshme: e me
gjith kta, shqypja gjallë se gjallë, e, shka asht ma teper, perditë tue u
zhdrivillue ma fort.
Asht
lypë forca e konservatorizmi i nji kombi shqyptar, per me e ruejtë gjuhën e vet
të gjallë e të kerthneztë ndermjet zhumhurit të gjuhëve të sllavëve, të grekve
e nen imperjalizem të kulturës latine, pse dihet që ka kombe n’Europë, të
cillat sod nuk flasin ma gjuhen origjinale të veten, por gjuhë të hueja. Por
tue vu në oroe korespondencën e perditshme, që na vjen prej Shqypnijet,
shkrimet që çohen me u botue në shtypshkrojë tonë, mundena me thanë, se çka nuk
mërrijtjen me ba në gjuhë shqype grekët, romakët, gotët, sllavët etj., janë tue
e ba sod shqyptarët vetë: janë tue e hupë gjuhën shqype! Nen shkak që gjuha
shqype s’ka literaturë të veten, kanë nisë të shkruejnë shqyp secilli mbas atij
qirificit të mendes së vet, pa e vû n’oroe aspak a natyrën e gjuhës, a shijen
estetike e arsyetimin e ligjeratës njerëzore. Kanë kndue ndonji fletore të
hershme, ase, neper tê, edhe ndonji liber shqyp, botue prej ndoj geget a tosket
si neper kllapì a me pasë kenë tue qitë laknuer me nêne e qe se ato 10-15
kokrra fjalë ekzotike, që u kanë mbetë nder trû të shtypuna a librat shqyp,
kanë per t’u mundue me e folë, kanë per t’i mbjellë aty-ktu neper shkrime të
veta si me lëshue guraleca në brûm të bukës kallamoqe, në short me të thye
dhambët e tmallët e shëndosha.
Tjerët
kahë nuk i ka lanë shpija mbrendë, kanë kerkue dhenë si parja e kuqe, e kur
kanë shtegtue neper Shqypnì, të ngushtuem me u marrë vesht a gega me toskë, a
toska me gegë, kanë shkue tue shartue njanin djalekt me tjetrin, pa kurrfarë
mjeshtrijet porsi me shartue shegat me fiq e të kanë perba nji gjuhë krejt në
vedi, që s’di a asht kàl, a mushk, a gomar e që ma fort se gjuhë shqype, kishte
me u dashë me e quejtë sallahane.
E,
ka asish masandej, e janë sidomos do nëpunësa në Shqypnì e nxanësat tonë jashta
Shqypnije, të cillët, ma fort se me studiue natyrën e gjuhës a librat shqyp kanë
per t’u mundue me folë e me e shkrue shqypen mbas mëndyrës që ta flasë drejtori
i zyres, per në kjoftë nëpunës e, per në kjoftë nxanës ka per t’i marrë të
gjitha veset e shqyptimit e gabimet gramatikore të atij që ta ketë porositë me
e marrë në shkollë perjashta: e atëherë na mblon aj breshen fjalësh shumë të
bukura e që me shmangien e formave dialektare, per me trajtue kështu gjuhën
letrare shqype, si bje fjala njikto rreshta që po i nxjerrim prej nji lajmit
botue tash së vonit: Gjithë pjestarvet i ngufoi zemra në gëzim tue ndigjue kto
fjalë me randësi tue u qeshun fëtyra, u shperndanë kadalë. Të gjithë dija e
gjuhës shqype ka mbetë, per në kjoftë gegë shkruesi me shkrue shumë ë nder
fjalë, e per në kjoftë toskë, tue vu sheje hundakësh, punë e pa punë; e kështu,
vjen e bahet letra me pikla, e thue se ke shprazë në tê nji kubure kaçalluke
mbushë me shasme. E, shka të bindë e të neveritë ma fort asht kta që të gjithë
po duen me u mbajtë filologë. Hin e fol me ta, paj, qe besa e besës, ta bajnë
kryet per voe kahë vehen kinse me të spjegue, se kjo fjalë vjen prej
sanskritishtes, se kjo tjetra asht indo-gjermane, se ajo e treta rrjedh
drejtperdrejt prej persishtes: se Majeri i ka thanë kështu, se Pederseni ka
shkrue ashtu e kështu Jockel e kështu Jagiç e kështu etj., etj., të tana fjalë
si me u pasë ra lnjyra e me kenë tue folë këllapì. Per ta të gjithë literatyra
s’asht tjetër veçse nji etimologjì fjalësh e kurrgja ma teper.
Kahë
pritojnë me u vu e me zanë më libra shqyp, kta s’e zanë se ka shkrue kush shqyp
kurr e pse gja të veten s’kanë të shkrueme, kështu gjithmonë kanë per t’u
mbajtë per fjalë të shkrimtarëve të huej, si mbahet kungulli haes per gardh. E
kështu, kahë rrijnë kta garguj tue britë permbi filologji e literatyrë, gjuha
shqype ka ardhë e asht perzie si flokët e harapit sa me mbërrijtë njeriu me i
thanë vedit, jarebi, a di unë shqyp, apo jo? Per në ngjatët puna kso doret,
s’ka me shkue shum’ e na kemi me kenë të ngushtuem me folë e me shkrue në gjuhë
të huej, pse gjuha shqype ka me vdekë, pa dyshim, mbasi i kanë hî sod mikrobët
që janë shkrimtarët e padije e të pa zeje.
Thonë
se gjuha shqype s’ka literatyrë e gjuhë letrare të veten. Asht rrenë! Gjuha
shqype ka literatyrë, veçse s’ka letrarë, sa kishte me u dashtë. Padija në
literatyrë e një shumicës së madhe të shqyptarëvet të sotshëm, ka ba që
perparimi i literatyrës së gjuhës shqype sod ka kthye, pak me thanë, 50 vjet
mbrapa.
Prej
zekthit të marrë që me u dukë letrarë pa kenë, sod asht pshtjellue gjuha shqype
në mënyrë që mos me mujtë me këndue dy rreshta shqyp, perpa t’u çue vneri.
Urojmë që shqyptarët e meçëm e sidomos Komisjoni Letrar kanë me u mundue me i
shtypë me shkrime të veta kta mikrobë parazita të gjuhës shqype.
(Botue:“Posta e Shqypnìs”, 1918, nr.30, F.4).
Shenim nga F.Radovani:
Ky artikull i botuem në vitin 1918, asht kenë pa Autor. Autori i këtij
artikullit At Gj. Fishta, u percaktue nga studjuesi z. Kolec Çefa.
Melbourne 22 Maji 2020.