Kulturë » Ypi
Edison Ypi: Rruga e Markut
E marte, 24.03.2020, 08:31 PM
Rruga e Markut
Nga
Edison Ypi
Në
Gjinar vajta për t'i hedhur një sy rrugës. Mirpo, u sa i bukur ky katundi, ua
sa i freskët ai pylli, sa të mahnitshme këto gërxhet, ika larg, ku s'ma kishte
rrokur mëndja.
Banorë
lokalë me emër kristian dhe mbiemër mysliman dhe e kundërta, është normale në
ato nahije.
Kishës
së Onufrit, këtë herë s'ja pata ngenë.
Lis
madhështor mbi rrugë. Legjenda thotë se një djalë i vogël gëlltiti gabimisht
një lende lisi, dhe vdiq. Aty ku u varros djali mbiu ky lisi. E pamundur të
zbërthehet kjo legjendë kaq "thjeshtë". Ky lis i stërmadh anës
rrugës, me hije, me ujë për të pirë e për t'u freskuar, që ndodhet në vendin më
dominues të krejt zonës, afërmëndsh do duhej të ishte vend çlodhjeje për
udhëtarët, pra vend i përkohshëm pushimi. Por jo ! Lisi është pikërisht vend ku
udhëtarit aspak s'ja ka ënda të rrijë të pushojë përkohësisht, sepse është vend
pushimi i përjetshëm - vorrezë.
Fare
pranë Gjinarit, atje ku nisin pishat dhe ndjehet aroma e tyre çmendurake, një
tufë kabllosh korenti të zeza të holla sa gishti i madh i dorës, dalin nga dheu
dhe zbresin teposhtë drejt një fshati. Ç'ne gjithë këto kabllo korenti që
zbresin nga mali ?!
Gjinari,
22 kilometra nga Elbasani, është një qëndër e vogël rrethuar me pisha.
Rretherrotull lokale ku të ardhurit hanë dhe fshatarët blejnë çikërrima.
Gjinari
është një nga vëndet më të bukura dhe më të freskëta të Shqipërisë.
Horizonti
i pafund malor në jug. Ke rënë në kurth. E pamundur të kthehesh. Kot e gënjen
veten duke i thënë "Edhe pak". Pishat lart, mornica nëpër trup, liqen
i vogël alpin anës rrugës, katundet poshtë, gërxhet në horizont, e harron
kthimin, të ndalesh s'mundesh. Jo njeri, por edhe gur po të jesh, e pamundur të
mos vazhdosh.
Këtej
gjithçka që të sheh syri dëshmon Histori, energji, rrënjë të vjetra. Nuk ka
shtëpi të reja. Nuk ka ethe për të emigruar. Katundet i kanë shtëpitë e forta
me çati me pllaka guri.
Tuba
uji që dukeshin si kabllo korenti zbresin nga mali nëpër shtëpitë e katundeve.
Secila shtëpi tubin e vet. Ky individualizëm i ekzagjeruar ta prish qefin, të
lodh, të bën të ndjehesh keq. Secila shtëpi zbret nga maja e malit prej 2 në 4
kilometra, një tub të hollë uji. Të gjitha tubat e të gjitha shtëpive mbledhur
tufë. I them një derdimeni; Ore po pse s'bëheni bashkë të vini një tub të
trashë, se j'u kushton shumë më lirë. Jo, thotë banori i fshatit me dymbëdhjetë
emra kristianë dhe njëzetepesë mbiemra myslimanë, jo, është më mirë kështu,
secili tubin e vet. Pse thua më mirë secili budallallëkun e vet a mavri', i
them, dhe iki drejt mesit të kurrkundit.
Flas
e bërtas me banorë lokalë që has anës udhës për gjithçka që më vjen në mendje
mua dhe çfarë u intereson atyre.
Dhi'
që kacavirren mbi shkurre dhe shkëmbinj në pozicione strechingu nga më të
pabesueshmet. Bariu i dhive është një "qefull" nja 30 e ca vjeç pa
dhjamë në trup. Jo, thotë, nuk jam 30 e ca, jam 60 e ca. Dhe shton, barinjtë e
deleve vënë bark, ne të dhive jo, se ne lëvizim më tepër, dhe nuk hamë gjalp
deleje që të shëndosh, por vetëm gjalp dhije, edhe atë me karar.
Një
i ngeshëm mbi një shkëmb dhe me një shkop në dorë thotë se pak më përpara pak
më tutje ndodhet Zavalina.
Zavalina
mund të jetë, para ose prapa, afër ose larg sa të dojë. Sa më larg aq më mirë.
Dielli ende ndrit gjithçka. Me përjashtim të skutave. Por këtu errësira e
skutave s'është problem. Për t'i parë skutat ditën mund ta rrëmbesh Diellin ta
përdorësh si elektrik dore. Për t'i parë natën mund të përdorësh hënën si
fener.
Në
një vend, dheu dhe shkëmbinjtë ndryshojnë befas ngjyrë në një kombinim të kafes
me bezhën dhe blunë e errët. Mbi një shkëmb të tillë anës rrugës, dy shpella të
thella të errëta. Duken që nuk janë natyrore. Pyes për shpellat njërin që vjen
përballë me Benz. Pasi jep e merr me sy e me vetull me supe e me shpatull me
një body language të hatashme që në tërë botën e zotërojnë vetëm shqiptarët,
thotë se shpellat i ka hapur partia për të na mbrojtur. Është klishe
propagandistike që partia e kurvit e bënte në vende ku kërkonin demek minerale,
që s'i gjenin kurrë, dhe banorët lokalë i mbushnin me rrena.
Autostopist.
E marr. Quhet Mark. Marku vete në Zavalinë. Sa Mark-a ka Zavalina ? e pyes Markun.
Sa të duash thotë Marku.
Zavalina,
pothuaj po aq larg nga Gjinari sa edhe Gjinari nga Elbasani, e ndoshta pak më
tepër për shkak të rrugës së vështirë dhe kthesave të shumta. Qëndra e fshatit
ka Shkollë të mesme të madhe, qëndrën e komunës, disa shtëpi dhe disa lokale.
Hyj në njërin nga lokalet. I sulmoj pijetarët e rakisë me të bërtitura të
pazararshme. E bëj këtë në mënyrë që për aq kohë sa më intereson, iniciativa e
muhabetit të jetë e gjitha imja. E kam nga përvoja që nëse iniciativën ua le që
në fillim banorëve lokalë, ata s'të lëshojnë prej andej as për një javë. Të
thonë rrimë sonte, pjekim dashin, etj. etj. Por edhe nuk dua të vonohem. Jam
larguar ca si tepër. Dielli po perëndon. Kanë nisur ca pika shiu. Nuk kam asnjë
ide si është rruga më tutje.
Ha
shpejteshpejt në një kioskë një copë bukë, një copë djath, një kokërr domate,
dhe dal te sheshi.
Një
zavalinar, zavalinas, zavalins, apo zavalinali' rreth të dyzetave, pasi ka dalë
nga lokali përballë, vjen drejt meje si drejt Krishtit ose Muhametit. Ishte një
adhurues i pa përmbajtur i shkrimeve të mia. Pretendoi se kishte lexuar dhe
mbante mënt çdo fjalë që kam shkruar. Dhe, e pa besueshme por e vërtetë, atje,
nel mezzo del nulla, më tregoi celularin e tij ku ishte numuri im.
Po
shtohen pikat e shiut.
Në
Zavalinë "më thanë" se po të vazhdoja më tutje dal në Gramsh. Po
rruga ku është ?! Ah, rrugë s'ka. Prit or prit se rrugë ka. Por nuk është tamam
rrugë, është argjil, pastaj zall lumi. Epo argjil-argjil, zall-zall, vetëm të
vete në Gramsh, kurrë nuk kthehem andej nga erdha.
Gjatë
disa kilometrave kuturu, duke pyetur për rrugën për në Gramsh, tre gra që venë
diku, një i vetmuar pa çadër që laget nën shi, një tjetër me cfurk që po ngre
një mullar, njëri që më pyet a jam i paisur me Metal Detector për gjetje
floriri fshehur nënë dhe' nga kohët ilire, një ushtar, dy fëmijë, dhe një
djalosh, njëri më i pasigurtë dhe i pasinqertë se tjetri, ngrenë supet dhe ja
bëjnë me dorë nga Perëndimi.
Vazhdoj.
Një
biçim rruge me baltë të rrëshqitëshme këtu ekziston, madje diku disa puntorë po
merren me mirëmbajtjen e saj.
Dy
vajza të vogla me dhëmbë skorbutikë zbresin teposhtë rrugës ose baltës.
-Ejani
se u lagët !
Hyjnë
në makinë.
-Nga
jeni ?
-Nga
fshati Kabash.
-Ku
ndodhet Kabashi ?
-Atje
poshtë.
-Sa
shtëpi ka Kabashi ?
-Pesë
ose gjashtë.
-Sa
ka pasur më parë
-Rreth
100
-Shkoni
në shkollë ?
-Jemi
në klasën e nëntë, jemi kushurira.
-Sa
larg e keni shkollën ?
-Dy
orë vajtje dy orë ardhje më këmbë.
-Keni
qënë ndonjëherë në Tiranë ?
-Jo.
Deri në Durrës kemi qënë.
-Ku
po shkoni ?
-I
sollëm për të ngrënë vëllait që punon në mirëmbajtjen e rrugës.
-Pse
nuk e merr drekën me vete vëllai, por duhet t'ja sillni ju duke udhëtuar me orë
nëpër shi' ?
-(ngrenë
supet)
-A
të nxjerr kjo rrugë në Gramsh ?
-Po,
me autobuz, nëpër zall.
Zbresin
vajzat.
Qielli
është errësuar. Rruga merr një të tatëpjetë si gjarpër plot me kthesa dhe
baltra. Shiu po shtohet. Zalli s'duket.
S'duket
zalli, por në një kthesë duket një Range Rover. Mirë Range-i, po ëngjëlli
shpëtimtar që e nget, ai ku ndodhet vallë ? Pas pak, ja dhe Ëngjëlli, një
pesëdhjetëvjeçar pas një gardhi.
-S'ke
nga ja mban o San Marco me syze, o mbrojtës i udhëtarëve në hall.
-Ku
po vete, pyet shenjtori ?
-Në
Gramsh.
-Eja
pas meje, tha, dhe Shënjtori para unë pas.
Ikja
pas Shën Markut nëpër shi' ishte e tëra një kombinacion rrënqethës, diku më
tepër Adrenalinë, diku tjetër më pak Endorfinë, ku në Qiell të dyja, e ku zero
secila, nga ato që rrallë ndodhin në jetë. U duk kjo, që në kilometrat e para,
kur papritmas më të majtë u çfaq një e thepisur shkëmbore vertikale që prekte
qiellin.
-Është
e famshmja dhe e frikëshmja Grykë e Holtës, përroit që buron afër Stravanjit
dhe bashkohet më Devollin afër Gramshit, qartësoi, e kush tjetër veç nipit tim
erudit Ares Ypi që udhëtoi bashkë me mua, ai që të llaftaris me gjithato
toponomira dhe historira, zakone dhe vakira, që di.
Shiu
rretheqark, Shenjtori me Range përpara, më të majtë Gryka e Holtës, kjo
ngushticë madhështore që përpin gjithçka në Lindje për ta flakur në Perëndim,
frika nga rrëshqitjet nëpër kthesat e ngushta, u mbështollën e u bënë të tëra,
as unë e as Aresi nuk ditëm ta thoshim as ta themi çfarë ishte ajo zymti, ajo
llaftari.
Pas
kalimit tërthor të disa përrenjve dhe disa zajeve, më së fundi Zalli i Holtës.
Bubullima,
shkrepëtima, gjëmime, vetëtima, nga pas Gryka e Holtës që nxirrte hungërrima si
nga gurrmazi i një dinosauri me dhëmbë shkëmborë që kafshojnë Qiellin. Më e
tmerrëshmja, mbi lumë nisën të çfaqen drunj të shkulur dhe kërcunj të zinj që
lundronin frikshëm mbi ujra.
Hë
se po mbaron këtu hë se po merr fund atje, Zalli i Holtës ishte i tëri një
ankth fort i shijshëm. Sidomos kur ai që e kapërxen i pari frikën, e kalon i
pari rrezikun, është Shën Marku.
Një
udhëtar i sprovuar i këtyre anëve që ka futur të gjithë familjen në një Jeep,
gjarpëron me shkathtësi përmes Zallit drejt Terra Ferma duke na kaluar mua dhe
Aresin mbi Suzuki dhe Shpëtimtarin tonë mbi Range.
Shoferat
e dy kamionëve të mëdhenj që ikin anës lumit që fryhet e fryhet frikshëm, bëjnë
me duar shenja paniku për të na dhënë të kuptojmë se po nuk nxituam do na
përpijnë ujërat.
Momentet
më tmerruese ishin ato kur për shkak të vështirësisë të kalimit nëpër ujë më
duhej ta ndërroja marrshin në mes të rrjedhës.
Më
së fundi mbaroi.
Thotë
Shën Marku,
-Njëzet
minuta më vonë do të kishte qënë tepër vonë. Do j'u duhej të prisnit dhjetë
ditë sa të thaheshin rrëpirat për të kapur rrugën e Gramshit, ose të ktheheshit
në Elbasan nga erdhët, nga Zavalina dhe Gjinari.
-Po
t'i ishim futur pa ndihmën tënde kësaj skëterre me zaje ?
-Për
këtë pyet nipin që mban ment përmendësh Harry Poter-in.
-Si
e di ti që nipi im…
Shenjtori
bëri sikur s'dëgjoi. Iku. Ndoshta brenda një paragrafi Ungjilli.
Ka
rënë muzgu. Në Gostimë pazar i shkrehur. Diku pas Gostimës dikush ma bën me
shenjë për një problem me makinën. Kalimi nëpër Zall ka shkalafitur mbulesën e
poshtëme të motorrit.
Drejt
Tiranës nëpër muzg; Hotele, minimarkete, truaj që shiten, kioska të mbyllura,
lavazhe të heshtur, restorante bosh, shtëpi që jepen me qera, gjethe që i ka
marrë era.
Kështu
mbaroi ky udhëtim në Shqipërinë e thellë nëpër katunde ku ka edhe kisha edhe
xhamia dhe banorët falen te të dyja. Ku të gjithë janë nga Zavalina. Të gjithë
quhen Mark. Të gjithë janë shenjtorë. Të gjithë janë shpëtimtarë. Të gjithë
mbajnë kalashnikova të fshehur. Nëpër ca vende të ashpra ku edhepse urtësia nuk
është në modë, të gjithë jetojnë ç'do ditë e më mirë.