Udhëpërshkrim
Kadri Gjoni: Martaneshi nën hijen e maleve dhe të Ballem Sulltanit
E shtune, 15.02.2020, 04:00 PM
Martaneshi nën hijen e maleve dhe të Ballem Sulltanit
“Martaneshi vend i mirë/s’duron krajl/s’duron
vezirë”
Nga Kadri
Gjoni
Martaneshi është një ftesë e hapur për
çlodhje e dëfrim, një ofertë turistike e refuzuar, e cila në kushtet e një
rruge të mirë e në parametra normalë, do të bënte që në Martanesh të vërshonin
mijëra turistë, vendas e të huaj, që kanë pse shkojnë në Maratnesh dhe duhet të
shkojnë për pushime aktive, mjaft çlodhëse dhe antistres.
Në Maratnesh, ende rri ndezur zjarri mallit për shokun e mikun, për të
afërmin e dashamirin, duke mbajtur të ndezur kështu zjarrin e traditës më të
mirë shqiptare, bujarinë dhe mikpritjen.Fisnikëria e bujaria thuajse e kanë
humbur rrugën në këtë kohë trazimesh dhe dilemash të mëdha, por jo në Martanesh.
Në Maratnesh do ta gjeshë gjithmonë një derë të hapur, një sofër të
shtruar dhe një zemër ngazëllyese, mikpritëse…
I gjendur në kryqëzim të disa krahinanve, rrethuar me
male të lartë dhe bukuri të egra dhe çlodhëse, Martaneshi është një ftesë e
përhershme për çdo visitor, që kërkon të ecë në gjurmët e një historie
mbresëlënëse.
Në Martanesh shkoj gjithmonë me dëshirë e mallë, me etjen
e pashuar për të parë ato vende ku kam kaluar fëmijërinë dhe rininë, ku kam
qarë e kam qeshur, ku kam ëndërruar dhe që andej kam nisur projeksionet e mia
në stinë të tjera moshe dhe cikle të tjera jete.
Këtu më presin shokë e miq të dashur, të afërmit e mi që
ende jetojnë në këtë hise të tokës, duke u përpjekur me passion e përkushtim ta
lulëzojnë atë, ta bëjnë jetën sa më të begatë dhe kuptimplote në këtë trevë
historike, me resurse të shumta historike, kulturore e etnopsikike.
Vendosur në një terren malor, që duket si i fortifiluar
nga dora e njeriut, këtu buron lumi Mat, mbi të cilin ekzistojnë projekte për
ngritje hidrocentralesh nga nisma private të banorëve të zonës.
Martaneshi, si një njësi fiziko-gjeografike, ndodhet në
zonën e mesme të Krahinës Malore-Qëndrore të Shqipërisë, në një pozicion
gjeostrategjik, i rrethuar nga male dhe në kryqëzimin e disa krahinave të
Shqipërisë së Mesme me ato të Veriut.
Sipërfaqja e ish komunës është 169.2 km2,
nga e cila rreth 90 km2 janë pyje, 70 km2 përbëjnë
kullotat, livadhet, fushat e pllajat malore, kurse pjesa tjetër është tokë e punueshme.
Martaneshi ka qenë një teatër lufte në
histori, ku janë bërë shumë beteja dhe janë arritur fitore të vendsave ndaj
ushtrive të huaja pushtuese, që vinin e iknin në këtë rrugëkalim strategjik.
Ushtritë pushtuese vinin e iknin me zulmë e urdi, shkelnin të mbjellat, digjnin
misrat e pakorrur në ara, iu vinin flakën shtëpive në fshatara, varnin në majë
të lisave e çanin me bajoneta shumë dibranë, matjanë e maratneshas, maskaronin pleq e fëmijë, shkonin
në bajoneta gra shtatzëna, digjnin deri edhe barin e livadheve e rudinave, për
të shkretuar lëngun dhe gjallërinë e jetës në male, por nuk ia dolën të thyenin
maratneshasit, çfarë reflektohet dhe në kënëgën e mirënjohur: “Martaneshi vend i
mirë/ s’duron mbret, s’duron vezirë”.
Pas fillimit të proceseve të pakthyeshme demokratike, që
pasuan krijimin e një psikolgjie të re të mënyrës së jetesës edhe të
maraneshasve, nisi një ndryshim demografik i
madh i popullsisë, ku shumica e saj u largua drejt qyteteve më të mëdha,
si dhe drejt emigrimit jashtë vendit, si në Itali; Gjermani; Francë, Angli, dhe
Greqi.
Ata që mbetën në këtë krahinë iu qepën me duar e thonj
tokës dhe e kthyen atë në një hambar prodhimi, gruri, misri, fasulje, mbollën
pemëtore e vreshta, nga të cilat
prodhojnë rakinë dhe verën më të mirë të këtyre anëve, që konkuron denjësisht
në tregun e pijeve alkolike, duke qenë bijo dhe të shëndetshme.
Besimi fetar më i përhapur është Bektashismi, një sekt i
myslimanizmit, rreth të cilit janë bashkuar në unitet e përgjegjshmëri shoqërore
martaneshasit, ku pelegrinazhet që bëjnë banorët e kësaj zone dhe jo vetëm
(peligrinazhe nga e gjithë Shqipëria) në vendin e shenjtë të quajtur Ballem
Sulltani, janë një mundësi e mirë, përveç të tjerave, edhe për t’i dhënë
Martaneshit një dimension të munguar, dimensionin turistik.
Baba Hysniu të pret në teqenë e Ballem Sulltanit me atë
buzëgazin e tij të veçantë, që shpreh aq mirësi e thjeshtësi, duke iu
përgjigjur shpirtit kolektiv të martaneshasve, që e duan dhe e vlerësojnë
thjeshtësinë e mençurinë dhe teqenë e kanë jo vetëm si vend ku mblidhen
besimtarët, por dhe si njësi të unitetit mbarëmartaneshas, për të mënjanuar çdo
sherr e konflikt të mundshëm. Ai tregon për rruëgtimin e këtij sekti mysliman
në kohë dhe gjurmët e tij në Martanesh.
Krahina e Martaneshit në kohën e Zogut administrativisht
ishte me Elbasanin. Edhe lidhjet ekonomike shoqërore, kulturore, fetare, përveç
Tiranës, bazë kryesore kishte qytetin Elbasan. Këto dy qytete ekonomikisht më
të zhvilluara për kohën, Martaneshi i kishte në distancë të barabartë në
largësi. Ndaj lidhjet tregtare ishin pothuaj të njëllojta mes tyre.
Në Teqen e Elbasanit, kryesisht në atë ku drejtonte Baba
Mustafa Hakiu i Elbasanit, ishte rast i rrallë që ndonjë natë të mos kishte
martaneshas, kryesisht dorësa, myhybër bektashi. Burrave të shquar martaneshas
të kohës u kishte rërë në sy për mirë një dervish i ri në moshë, aktiv, besnik,
shumë i ndërgjegjshëm në punë dhe në jetën e përditshme, njohës dhe zbatues i
shkëlqyer i normës dhe dokës në Tarikatin Bektashian, tepër popullor, i
respektuar nga të gjithë njohësit, në veçanti nga vetë drejtuesi i Teqesë Baba
Mustafa Hakiu si dhe nga personaliteti shumë i njohur i kohës, mjeshtri i
këngës popullore të Shqipërisë së mesme Isuf Myzyri dhe të tjerë figura
bektashiane, politike, atdhetare të lidhura ngushtë me Teqenë e
Elbasanit.Ky dervish me një të ardhme të ndritur ishte Dervish Faja (Mustafa
Xhani).Paria e krahinës dhe Këshilli i Teqesë Martanesh, një numër i
konsideruar burrash të shquar si patriotë, luftëtarë trima të provuar në sa e
sa beteja dhe përpjekje me pushtues të huaj, besimtarë të devotshëm të Bektashizmit
si sekt apo tarikat i myslimanizmit e kishin njohur nga afër Dërvish Fajen,
bile ishin miqësuar shumë. Në bisedat e ndërsjellta ngjasonin shumë mes tyre në
mendime, në gjykime për realitetin e kohës, ndaj pas konsultimeve serioze të
shumta e të gjata me popullin e krahinës, Këshillit të Teqesë Martanesh si dhe
me njëri tjetrin, vendosën, që t’i kërkojnë Baba Mustafa Hakiut të besojë
drejtimin e Teqesë Martanesh Dervish Fajës.
Martaneshi njihet për rakinë e tij, dhe "për pirjen
e saj",për të cilën ka dhe një thënje: ”ta pishë rakinë si në Martanesh:,
që do të thotë të pishë deri në atë pikë që të kënaqesh, por mos të bëhesh i dëmshëm
për të tjerët”.
Miniera e kromit ka qenë dhe mbetet e vetmja mundësi punësimi
e martaneshasve, e cila edhe sot mbetet burimi kryesor i ekonomisë, pasi me
shfrytëzimin e mineralit të kromit është e lidhur pazgjidshmërisht jeta dhe
begatia e martaneshasve.
Martaneshi është një trevë e banuar që në lashtësi. Në
fshatin Gjon është gjetur një çekiç guri, origjinali i të cilit ndodhet në
Muzeun Historik të Rrethit të Matit, i cili sipas përcaktimeve të arkeologëve i
përket lashtësisë.
Rreth prejardhjes së emrit Martanesh ekzistojnë varainte
të ndryshme, që enden nga legjenda rurale në gjurmët e një realittei historic. Njëra
prej tyre thotë, se në kohën e pushtuesve turq, një vajzë me emrin Marta, për
të mos rënë në duar të turqve u hodh nga shkëmbi, duke iu prirë me aktin e saj
vetëflijues dhe vajzave të tjera. Për të marrë këtë vendim vajzat ishin
mbledhur në një shesh te vogël mbi një shkëmb që ndodhet afër fshatit Gjon, i
cili quhet "Kuvendi i gocave". Gojdhënë tjetër thotë se ishin dhjete
vajza, që kanë luftuar bashkë me të afërmit e tyre kundër forcave të ushtrisë
turke në Qafen e Qarrit, atje është vrarë një vajzë me emrin Martë. Kështu që
nga fjalët "Marta u nda prej nesh" ose "Marta u ndesh",
thuhet se ka ardhur emri Martanesh.
Një tjetër të dhënë për emrin na sjell prifti katolik D.
Farlati, studiues I njohur, i cili, pasi përshkruan gjendjen e disa kishave
katolike në krahina të tjera thotë: "... Ndër to ma e përmenduar është
famullia e Shën Martini (nga kjo famulli e ka marrë emrin e vet katundi
Martanesh) kisha bashkë me kumbanoren gjinden në kambë, ka ara e vreshta, prej
fruteve të tyne nxirren vjet për vjet njizet numa argjendi..." Gjithashtu
edhe ne relacionin e Mark Skurës, prift katolik thuhet se: "... Ka Shën
Martinin në token e quajtur Shmertin. Motit qe abaci me rente të madhe, asht e
plotë në gurë, e cila ka dy kumbonë, disa vreshta e ara për t’u mbjellë, që
qesin nja 25 reale..."
Nga të dhënat arkivale që u cituan rezulton se Kisha e
Shën Martinit ndodhej në tokën e quajtur Shmërtin, aty ku banorët kremtonin si
festë fetare Martindën. Ky vendbanim është quajtur
Martinash-Martinesh-Martanesh janë reduktim fonetik, ndryshime të bëra në rrymë
të kohës.
Martaneshi, përveç bukurive natyrore, që ende mbahen në këmbë,
falë përkujdesjes së dorës punëtore martaneshase, është mbi të gjitha, vend i
njerëzve të mirë, bujarë, të mençur dhe të zgjuar e krenarë.
Udhëtimi drejt Martaneshit është një udhëtim drejt një
vendi të mirë, siç thotë kënga, në shpirt të besimit bekatshian dhe të etjes së
banorëve të këtyre anëve për asrim e dituri.
Është një fakt domethënës që Abetarja e vitit 1886, e
hartuar nga Sami Frasheri, është përdorur nga nxënësit martaneshas, në shkollën
e parë shqipe, në vitin 1889.
Pas çlirimit, në Martanesh si kudo në vendin tonë, u
rihapën shkollat, në fshatin Peshk shkolla 7 vjeçare, në fshatrat Gjon, Lena,
Val dhe Stoveç shkollat fillore.Gjate vitit 1952, u ndërtua shkolla e re unike
në Peshk dhe u rikonstruktuan ndërtesat e shkollave fillore ekzistuese në të
katër fshatrat. Duhet thënë se shkollat e Martaneshit ishin verore, system ky
që vazhdoi të funksiononte që nga viti 1889, kur u hap shkolla e parë shqipe
dhe vazhdoi deri në vitin 1975, kur dhe shkollat verore të fshatrave malore,
kaluan në sistemin e unifikuar si shkollat e tjera, qe i fillonin mësimet me 1
shtator.
Rrugëtimi i arsimit dhe shkollave të Martaneshit kanë
histori shekullore, por mjerisht, deri në vitin 1955, të gjithë mësuesit e pesë
shkollave ishin të ardhur, pra nuk kishte asnjë vendas. I pari mësues
martaneshas njihet Emin BALA, I cili ishte Ndrecë Ndue Gjok i Martaneshit, që ka
një kontribut të jashtëzakonshëm për çuarjen e dijes në brezin e ri martaneshas
të atyre viteve të vështira.
Shkolla e mesme në Martanesh është hapur që në shtator të vitit 1968, në
Batërr, ku fillimisht nisi teknikumi i minierës, dega shfrytëzim miniera, pa
shkëputje nga puna. Drejtor shkolle në fillim ishte Skënder Hoxha nga Korça. Më
pas drejtimi i kësaj shkolle ka vijuar me Hajdar Cenametin nga Rremulli,
Ibrahim Konjarin nga Tirana, Niko Stratin nga Gjirokastra, Aqif Ymeri nga Klosi
etj. Vërtet ishin vite të vështira dhe në rangun e kërkesave të atëhershme ajo
shkollë luajti një rol të rëndësishëm jo vetëm për trevën e Martaneshit, por qe
një gjenerator aq i nevojshëm për minierën e kromit dhe, për më tepër duhet
pohuar se, në vazhdimësi ndikoi edhe në arsimimin e të rinjve nga gjithë rrethi
i Matit e më gjërë.
Në qershor të vitit 1976, kur po ngrihej kampi i të burgorsve në Batërr,
teknikumi i minierës, pa shkëputje nga puna, zbriti në Krastë. Atë vit provimet
e maturës (pjekurisë) janë bërë në Krastë, ndonëse mësimi ishte zhvilluar në
Batërr. Shkolla pa shkëputje nga puna ka vazhduar deri në vitin mësimor
1992-1993. Në vitin mësimor 1993-1994 shkolla e mesme profesionale, dega
shfrytëzim miniera pa shkëputje nga puna, u vetëmbyll. Duhet të theksojmë se në
maturën e parë të kësaj shkolle, në vitin mësimor 1971-1972 janë diplomuar
nxënës në dy degë: shfrytëzim miniera dhe gjeologji. Pas asaj mature, ka
vazhduar vetëm dega shfrytëzim miniera.
Kjo pasuri e madhe vlerash historike, arsimore, religjioze, që vetëm sa u
cek në këtë shkrim, është një vlerë solide e Martaneshit, kësaj krahine
strategjike, në kufij të pikëlidhjeve trevore, që përbën një kuriozitet dhe
mundësi të hapur për turistët vendas e të huaj, që mund të gjejnë në këtë
krahinë jo vetëm një peizazh unik clodhës e argëtues, por dhe një guidë të
gjërë historike, me mesazhe për sot dhe për nesër.