Fritz Radovani: Një monument nën dhé (VIII)

Fritz Radovani de Angeliis

Një monument nën dhé

DERA QË PO HAPET

PËR NJË SHQIPNI TË ARDHSHME

“Duhët të kërkojmë bashkimin e
Kosovës me një Shqipni të
ardhshme e, jo, me të sotmen!“
Maria Shllaku

Shkodra nuk i harron kurrë ata që vdesin për Fé, Atdhé e Përparim!
Neroni që pat djegë Romën, po të shihte çka bahëj në Shqipni mbas vitit 1944, me zili do të thonte: “Shqiptarë, ma keni kalue edhe mue!” Në nandorin e 1944, na dukej se vazhdonin me u shkrepë armët e fitorës, kujtonim se mbaroi lufta, por, po përsëris, kishte fillue një tjetër luftë që për né shqiptarët asht kenë ma e përgjakshme, ma shfarosëse dhe ma shkatrruese, se Lufta e Dytë Botnore. Ishte lufta vëllavrasëse 50 vjeçare e “fitorës” së komunizmit. Kur pritej çlirimi nga okupatorët dhe dalja e Shqipnisë në dritën e demokracisë së vërtetë, forcat nacionaliste e përparimtare morën malet, tue mbetë vendi nën thundrën gjakatare komuniste.
Shqipnia u la nën kujdesin e Titos, me mbikqyrjen nga Bashkimi i “lavdishëm” Sovjetik, ku të drejtat dhe liritë e njeriut për “vetvëndosje”, “mbroheshin” nga Stalini i “Madh”. Në “Demokracitë Popullore” mbizotnonte frika, terrori, pushkatimet pa gjyqe e me gjyqe, intërrnimet dhe propaganda komuniste: “Shpif e shpif... se diçka mbetë!” Burrnisë e besës ndër shumë votra ia zuni vendin trathtia. Jemi në atë kohë të historisë kur Tivari e Ulqini laheshin me gjak kosovarësh të premë në besë. Ishin sjellë si karvan mbi 12000 vetë, burra të çarmatosun, gjoja me u organizue në Shqipni për me çlirue Kosovën dhe, kur mërrijtën në Tivar nuk ishin as 2000 vetë. Të gjithë u zhdukën rrugës gjoja si dëzertor. Ata që mbetën gjallë tue kujtue se vrasjet i ban Tito, filluen me ikë, tue kalue Bunën në pikën e dimnit, me mendimin me shpëtue kokat në tokën nanë. Pa dijtë ku vunë kambën, ranë në kurthën e komunistëve shqiptarë që ishin veglat ma besnike të “druzhe” Titos. Ikën nga shiu dhe ranë në breshën. Tue lexue librin “50 vjet kujtime” të Z. Lekë Harapit, në faqën
108, Dan Hasani tregon: “Riza Dani (aso kohe Kryetari i Komitetit të Shkodrës), i kërkon mendim dr. Omer Nishanit, si President, për me shpëtue ata kosovarë që kanë kalue në tokat tona, tue i angazhue me partizanët që shëtisnin nga një katund në tjetrin si “çlirimtarë”. Dr. Omer Nishani, mbasi konsultohët me Enver Hoxhën dhe Koçi Xoxën, i përgjigjet: - Ata janë të gjithë kriminela dhe duhët t’ia kthejmë sa ma parë Jugosllavisë që të mos na zemrohet Tito”. Këto ishin fjalët e Presidentit dr. Omer Nishani, që u dekorue në vitin 1993 nga Tirana “demokratike”.
Si mendoni ju, të lëshonin karrigat e tyne udhëheqësit tonë për hirë të disa mijra kosovarëve? Këtë, nuk besoj se e kërkonin as kosovarët, për derisa shumë nga bijtë e atyne kosovarëve që ushqyen ushujzat e kënetave të Velipojës, për vite me radhë në dhomat e tyne në Kosovë, mbanin fotografinë e terroristit Enver Hoxha. Një mëkat që nuk rrëfehet as në ditën e vdekjes!
Asgja nuk ishte e papritun, madje, ishte vazhdim i asaj vepre të fillueme nga serbët me At Paliq e Gjeçovin, me At Lorenc Mitroviq e Leonard Targaj, asht krimi i shëmtuem mbi fratel Gjon Pantalinë e pavdekshëm, asht dëshmia e shfarosjës ndër burgjet komuniste e At Pal Dodës, asht krimi i pashoq i bamë mbi Don Shtjefën Kurtin, që, “për një Pagëzim fëmije” u ba masakra ma e madhe që njeh historia moderne e, që do të shtrihet në trojet shqiptare; pra, asht “komunizmi”. Vetëm ndër Alpe kishte ndonjë çerdhe shqipesh ku kishin zanë vend bijtë e saj.
Krahas atyne trimave që nuk duronin dhunën komuniste në të dy anët e asaj ndarje të turpshme të 1913, që thirret kufi, dy vajza shkodrane luftojnë për liri. Ndër rrethina të Shkodrës asht Maria Zojzi, e ndër malët e Kosovës asht Maria Shllaku. Historia përsëritet, ndër ato male asht edhe sot gjaku i plagve të Norës Ded Gjo’Lulit, e prap ma ndejë vazhdon me vlue gjaku i Shote Galicës e Maria Tucit me shoqe. Prandej toka shqiptare asht thirrë e paprekshme nga armiqtë shekullor.
“Unë, MARIA SHLLAKU, e lindun më 22 tetor 1922, në Shkodër, jam bija e Mark Simon Shllakut dhe e Dila Shllakut. Jam shqiptare, me nënshtetësi shqiptare, e pamartueme, studenteshë e filozofisë në Romë, flas dhe shkruaj shqip, latinisht, italisht, frengjisht, gjermanisht, greqishtën e vjetër dhe pak serbisht” Kështu fillon deklarata për biografinë e bame në hetuesi të Prizrenit. Vetëm njohja e disa gjuhve tregon horizontin e kulturës së saj! Fillon hetimet me spijunin serb Nazmi Kursani dhe i vazhdon me Mazllom Nimanin dhe Misho Popoviq, nga data 19 dhetor 1945 e deri nga mesi i qershorit 1946.
Muhamet Vokshi në librin “Shqipëria e Marije Shllakut”, me autorë Ramiz Kelmendin dhe Viktor Gashin, botue në Pejë në 1995, libër i cili më ka dhanë shtysën me dijtë për rezistencën që asht ba në trojet shqiptare të Kosovës kundër komunizmit, ka një përshkrim të bukur të portretit të kësaj luftare trimneshë: “Edhe pse e zbetë dhe e dërmuar nga shumë plagë, ajo kish një fytyrë shumë të këndshme, kish flokë të gjatë, të lëshuar, një hundë të mprehtë, me buzë e faqe të skuqura. Ishte inteligjente, impresive, e bindshme.” (fq. 90). Maria në vitin 1943 shkon me punë në Kosovë si arkëtare në një degë finance. Në fund të vitit 1944, kur komunistët marrin pushtetin pak ditë para 9 nandorit, ajo merr malët me luftue për liri. Qëndroi disa ditë në shtëpi të Zefit të Fanës, në fshatin Polec, i cili ma vonë aty nga gjysa e dhetorit 1944 për arsye të mungesës së sigurisë, e përcolli tek shtëpia e Dan Pjetrit (Berisha), në Dobërdol. Aty u mirëprit nga gjithë rrethi i Danit, Pjetri, Pjetri i axhës Tomë, Martini etj. Në gjysë të qershorit të vitit 1945, forcat e OZN-ës, rrethojnë kullën e Dan Pjetrit dhe Maria e shoqnueme nga njerëzit e Danit, Martin Pjetri e Pjetër Toma mundën me ça rrëthimin e të gjithë bashkë dalin në mal. Më 3 gusht 1945, në Dobërdol, në vendin e thirrun Lluga e Madhe e Dan Pjetrit, u mblodhën mbi 200 luftarë në Kuvendin e Dobërdolit.
Alush Smajli i Llazicës i bante roje Flamurit me shqiponjën dykrenare, që valvitej mbi kokat e luftarëve të lirisë. Kuvendi kryesohej nga burri i njoftun Prof. Ymer Berisha, ndërsa, proçes-verbali mbahej nga luftaria e vetme Maria Shllaku. Më 12 shtator 1945, forcat partizane mërrijnë me ra ndër gjurmët e luftarëve dhe mbas një përpjekje të fortë e të rrebtë, ku Maria u dallue për trimninë e saj, çanë rrëthimin me vështirsi, mbasi kishte marrë shumë plagë, por edhe kishte humbë njeriun besnik Pjetër Tomën, i cili iu gjet kudo ku rreziku i jetës për Marijen kje i madh. Kur hyni ndër fushat e misrit të fshatit Açarevë nuk mujti me vazhdue rrugën nga hemoragjia e madhe, prej plagve që kishte marrë. Nga mungesa e mjekimit humbi ndjenjat. Njëfarë Rexhep Selimi, spiju serb ia dorzoi OZN-ës.
Në dhetorin e 1945, në Prizren u formue Komiteti i NDSH (Nacional Demokratike Shqiptare), për Kosovën me kryetar Hajdar Pllaneja, prof. në Gjimnazin e Prizrenit, mik i Mit-hat Frashërit, Kol Parubit, Gjergj Martinit, Muhamet Vokshit etj. Marsel Vuçaj vepronte në Pejë. Kjo organizatë ka një veprimtari shumë të gjanë mbasi ishte e organizueme mirë, por për fatin e keq të trojëve shqiptare që nuk u ndihmuan nga asnjë fuqi e jashtme, përfundoi me humbjen e bijve të saj, që shumica u vranë në luftë për liri ndër male. Disa nga këta u arrestuan dhe kështu filloi proçesi në të cilin pa diskutim përfshihej edhe Maria Shllaku, edhe pse nuk ishte kur u krijue Komiteti.
“Gjyqi i Popullit” filloi më 29 qershor 1946 dhe vazhdoi deri me 11 korrik 1946, në Prizren. Trupi gjykues përbahej nga: Kryetari i gjyqit të Qarkut Dragutin Janjiqin, antarë: Ismet Mula dhe Selajdin Ahmeti, prokuror Ali Shukriu dhe sekretar Branisllav Kijariq. Mbrojtës i të akuzuemve Bozhidar Zyleviq, si ndihmës sekretar, ndërsa i vetmi avokat ishte rusi Vlladimir Znamenski, nga Gjakova. Në bankën e të akuzuemve ndodhëshin 27 “anëtarë të Organizatës” NDSH- Nacional Demokratike Shqiptare: MARIA SHLLAKU, AT BERNARD LLUPI, KOL PARUBI, GJERGJ MARTINI, MARSEL VUÇAJ, ISA CAVOLLI, MASAR BEGOLLI, HAMZA BEGOLLI, JUSUF HAXHIYMERI, MUHAMET VOKSHI, VIKTOR GASHI, FRANO CIVLAKU, JAK KRASNIQI, OSMAN BASHA, SKËNDER RIZAJ, ENGJËLL BERISHA, SHEFQET KELMENDI, RAMIZ KELMENDI, KAMBER PAJAZITI, SEBË MATEJA, JAK SHAHINI, GITA MJEDA, LUÇIJE LEKA, SEBË KOLA, MIFTAR BALA, BINAK DEMA dhe GJERGJ DEDA.
Nga këta persona unë kam njohtë përsonalisht Zotni Shefqet Kelmendin, i cili arratisët nga Kosova dhe arrestohët prap nga Sigurimi i Enver Hoxhës, në Shqipni. Mbasi doli nga burgu rreth vitit 1990, kam pasë fatin me bashkpunue me të, në lidhje me “Katër Martirët Shkodranë” në vitin 1996, në kumtesën e mbajtun në Teatrin “Migjeni” në Shkodër, për 50 vjetorin e pushkatimit të Maria Shllakut. Me këtë rasë njohta dhe autorët e librit Z. Kelmendin dhe Gashin në Shkodër. Edhe sot mbas 50 vjetësh kujtonin me respekt heroinën e palëkundun para gjyqit serb. Maria në seancën e parë të gjyqit mohon proçesin e hetuesisë, mbasi kur asht ba ai, asht rrah dhe torturue. Të vërteta ajo quan vetëm deklarimet para gjyqit. Ajo pranon se dishronte një Shqipni të lirë e demokratike: “Deri në vitin 1944 kam kenë për Lëvizjen N. Çl., mirpo kur erdhën partizanët në 1944 me flamurin e tyne që kishte drapnin me çekan, u bana kundër tyne.”. Kur pyetët nga Kryetari i gjyqit se a ka kenë për Shqipninë e Enver Hoxhës, ajo përgjigjet: “Unë nuk dij shka don Enver Hoxha, po na duam që Kosova t’i bashkohët Shqipnisë. Unë nuk jam për Shqipninë e Enver Hoxhës. Unë jam kundër gjermanëve, por, dua që Kosova t’u takojë shqiptarëve të Shqipnisë së vjetër... ne kemi luftue kundër partizanëve, që t’i rrëzojmë nga pushteti. Unë kam kenë antifashiste e përbetueme, i tillë ka kenë edhe Luan Gashi. Propaganda e jonë në popull ka kenë që populli të qëndrojnë si burrat dhe të kërkojnë bashkimin e Kosovës me një Shqipni të ardhshme e, jo, me të sotmen!”
Maria flet me respekt për Prof. Ymer Berishën, i cili kishte lind në Gjurgjevik të Madh të Klinës në vitin 1912, kishte krye Normalën e Elbasanit. Kishte vazhdue studimet për Shkenca Natyrore në Romë e, mandej edhe Akademinë Ushtarake po aty. Kishte punue si mësues në Krujë, Kukës, Peshkopi, Lushnje, Berat dhe me hapjen e shkollave shqipe në Kosovë, në vitin 1941, kishte shkue profesor i Gjimnazit dhe i Normalës “Sami Frashëri” në Prishtinë. Në vitin 1944 kishte dalë në mal me atdhetarët tjerë me luftue kundër pushtuesvë të rinjë. Asht njohtë si ideolog i platformës politike për mbrojtjën e kufijve Etnike të trojeve shqiptare të Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipninë. Ka formue
Organizatën atdhetare shqiptare “Besa Kombëtare”. Ka luftue kundër forcave komuniste serbe në Kosovë. Asht vra burrnisht në korrik të vitit 1946, në malët e Hereçit të Gjakovës.

AT BERNARD LLUPI O.F.M.
Ka lé në Shkodër me 7 shkurt 1886, prej prindve Filip e Luçia Llupi. Asht pagëzue me emnin Mati, asht vëllai i pestë i Cinit, Zefit, Ejllit e Franos. Vjen prej një familjes së vjetër me tradita qytetare shkodrane. Studimet i ka krye në Insbruk të Austrisë, ku mori medalje nderi si student i shkëlqyeshëm. Shugurohët meshtar në Romë dhe shërben në Palç (Mërturë), Hot, Grudë, Bizë të Durrësit, Vlonë dhe Shkodër. Kur Kuvendi Françeskan ndodhët keq ekonomikisht në atë kohë lufte e zije për bukë, në vitin 1942 dërgohet në Pejë famullitar, mbasi njihej si ekonomat i përkryem. Prej andej ban të mujtun mos shpërndamjen e xhakojve në Shkodër, tue i dërgue vazhdimisht ushqime. Për këtë ndihmë të madhë ekonomike ban fjalë në procesin e tij edhe At Çiprian Nika, rektori i Fretënve në Shkodër. Asht bashkohës i Etënve Harapi, Doda, Prennushi, Cani dhe mik i Don Nikoll Ashtës. Asht ndër misionarët e njohtun që me dinjitet ka bajtë zhgunin e Sh’Françeskut. Autoritar në fjalë dhe i palodhun në pajtime gjaqësh e ngatrresash që kishin kapërthye malët tona. Edhe pse në 1939 asht operue në Padova, ku ka heq një eshkë, asnjëherë nuk i shmangët misionit të tij, madje, shkon me qejfë malësh për me ndihmue çështjen kombëtare dhe niset për Kosovë.
Atje ka shërbye në famullitë e Zllakuçanit, Zym’të Hasit dhe Pejë. Ndihmon shqiptarët që kanë marrë malët për liri nga fashizmi dhe komunizmi, me ushqime dhe medikamente mjeksore. Mban afër Prof. Kol Parubin, Marije Shllakun, Marsel Vuçën, Prof. Ymer Berishën dhe të tjerë luftarë shqiptarë. Porositë fshatarët “me e ruejtë dhe me e ndihmue këtë vajzë atdhetare!”. Theksova fjalët e ti ndër thojza, mbasi me dashtni dhe burrni vlerson virtytet e femnës shqiptare, ashtu si ma parë vëllaznit e tij, Norën e Kelmendit. At Llupi asht “ATI I DYTË” i Marijes. Maria tek Ati i saj i dytë sheh shpresën dhe të mirën, tue i kërkue si vajza e tij: “Lutju Zotit për mue!” Ai lutej për të gjithë shqiptarët pa dallim feje. Kjo asht arësyja që të gjithë e donin dhe e ndigjonin misionarin e përvujtë. Ai njihej si misionar i Atdhetarizmit prandej qela e tij ishte vatra ku delnin shkëndijat e lirisë. Shovenistët serb, shërbëtorët e tyne komunistë dhe trathtarët e shitun të Atdheut nuk e duronin zhgunin e Françeskanit në Pejë, prandej, në marsin e 1946 e arrestojnë si një organizator i “Katoliçeskaja Banda”, organizatë që nuk ka kenë kurrë. Krijuesi i këtyne bandave, organizatave, grupeve terroriste, duerve të zeza, të futjes së armëve ndër Kisha etj, asht një për të gjithë Shqiptarët: Komunistët e shovenistët jugosllavë me qendër Moskën.
Edhe para trupit gjykues At Llupi asht kryenaltë, trim dhe i pathyeshëm ashtusi në tortura të mnershme që i bahën në hetuesi. Nuk pranon asnjë akuzë. Nuk i trembet vdekjes fare, aq sa edhe tallet me prokurorin Ali Shukriu, gjatë procesit gjyqsor kur ai e pyet, se ç’ke menduar kur ke thënë: “Ishalla e pështon Zoti Kosovën!”? - At Llupi përgjigjet: “Kam mendue që të shpëtojë nga sëmundjet dhe hallet e ndryshme!” Kur prokurori e pyet se a i ke dërgue djath në mal, At Llupi nuk i përgjigjet, mbasi nuk kam ardhë këtu për djath. Kur pyetët Maria, edhe ajo përsëritë: “Nuk përgjigjem, nuk kemi ardhë për djath këtu!”. Kur flitët për njerzit e vramë ndër male, At Llupi thotë: “Ata kanë vdekë si trima, si burrat, prandej, duhët të jenë shembull për né të gjithë!”.
Z. Muhamet Vokshi shkruen për At Llupin: “Fliste anglisht, italisht, gjermanisht, spanjisht, serbisht, latinisht. Ishte komunikativ, modest, shakaxhi. Fishtën e adhuronte. Italianët nuk i donte aspak. i quante “bretkocarë”. e ka dashur vendin dhe popullin e vet pa urrejtur kurrkend tjetër.
E deshti dhe dha jetën për Shqipërinë brenda kufijve të saj etnikë“ Fjala e fundit e At Llupit para pushkatimit ishte: “Vdekja si kjo, vdekja për shqiptarizëm, asht kupë e artë!”. Mbas të shtimeve të automatikve At Llupi, kishte mbetë në kambë edhe pse zhguni i panjollë ishte la me gjakun e këtij martiri... Ai thirri edhe njëherë: “Rrnoftë Shqipnia!”, xhullinjtë iu afruen tue shti mbi tè, derisa Frati 60 vjeçar u shtri mbi tokën shqiptare për të cilën dha jetën.

PROF. KOL PARUBAJ
Ka lé në Pentar të Dajçit të Bregut të Bunës në Shkodër, më 5 dhetor 1905, prej prindve Tomë e Tone Parubaj. Fshati dallohet për banorët e tij me cilësi squtsie. Kola nuk asht indiferent ndaj kësaj cilësie, prandej, mbasi kryen studimet e larta vjen dhe hapë shkollën e Pentarit, ku jep kontribut fetar e atdhetar. Paisë një klasë modeste me banka, libra e fletore, tue ruejtë kontakte me misionarin Don Alfons Tracki dhe priftën tjerë përparimtarë të asaj zone. Asht i paisun me kulturë Përendimore dhe punon që në fillim përveç mësimeve të shqipës, katër blejt e parë të gjuhës italiane dhe njohuni të para të frengjishtës. Asht dallue si njeri i paisun me enfazi konferencieri. Në vitin 1939 tue mos gjetë mundësinë e marrëveshjes me klerin e Shkodrës për me kalue në rritin greko - latin, i këshilluem nga Tracki kalon në tokat e Jugosllavisë, andej Bunës. Ndihmohët nga Kuvendi i rrethit të Uzhicës e Bihaçit. Mbas shumë “peripecishë”, në vitin 1942 emnohet profesor në Gjimnazin e Prishtinës e ma vonë në Pejë. Gjatë kësaj kohë njihët me Riza Drinin nga Shkodra, me At Llupin, tek i cili flenë një natë. Mban lidhje miqësore me H. Pllanejën, Ymer Berishën, Enver Sudin etj. me të cilët edhe punon dhe lufton për çështjen e Kosovës së lirë. Asht njeriu nga i cili hetuesia kërkon shumë, arrestohët në mars të 1946, dhe me 21 të ati moji fillon hetimet i akuzuem si “agjent i fashizmit”, tue e dijtë mirë se ishte antifashist. Ai ishte edhe antizogist, gja që e dëshmon edhe ish nxanësi i tij Gjergj Laca. Përveç kujtimeve të mira që ruen për mësuesin e parë ashtu si Maksut Shehu në Kosovë etj. Gjergji edhe sot mban ndër mend kangën: “Kur sorra bori skjepin”, të cilën ia ka mësue në shkollën fillore Prof. Kol Parubaj, kangë e ndalueme nga regjimi i Zogut. Ndaj vëprimeve kriminale të komunistëve në Kosovë, profesori mban qëndrim kundërshtar. Ai ban një përpjekje për me formue një Komitet Qendror të Organizatës Nacional Demokratike Shqiptare të Kosovës (NDSH), në vitin 1945. Vetëm ky mendim i tij pa krye asnjë vepër e çon në pushkatim. Lidhjet me Enver Sudin konsiderohën gjoja të rekomandueme nga At Llupi. Parubaj nuk i pranon tue hjedhë poshtë të gjitha akuzat në lidhje me Fratin. Lidhjet me Enver Sudin kërkohën shumë në hetuesi, mbasi Enveri ishte pjestar i një bërthame prej tre vetësh që kishin organizue vrasjën e Milladin Popoviqit, të cilin e kishte vra Haki Taha. Kjo lidhje për të cilën ngulë kambë edhe Marsel Vuçaj, se “asht kenë e vërtetë”, i jep dorë trupit gjykues me marrë vendimin e pushkatimit për Prof. Kol Parubaj, me gjithë mohimet dhe qëndrimin burrnor të Kolës. Në fjalën e fundit thotë: “Ma keni kujdes vajzën! Rrnoftë Shqipnia Etnike bashkë me Kosovën!”
Maksut Shehu shkruen: “Ishte i butë!... Granit!”

Mësuesi GJERGJ MARTINI
Gjergj Martini ka lé në Hot të Shkodrës, më 29 gusht 1917. Ka krye paragjimnazin në Shkodër në Konviktin “Malet tona”, ndërsa të mesmën në Normalen e Elbasanit. Punoi mësues në Kukës dhe në Shkodër. U martue me mësusen Zografe Harodhambi nga Kavaja, e datëlindjes 1920. Ka pasë një vajzë nga kjo martëse. Në vitin 1945 kur ishte Gjergji në Gjakovë, i vdiq grueja tue i lanë vajzën e vogël me ia rritë gjyshja. Nuk u shkëput asnjëherë nga kjo vajzë, mbasi edhe me martesën e dytë që bani me Linën e Simon Shkrelit, u mirkuptue. Ajo u kujdes për vajzën jetime dhe nuk ia prishi zemrën Gjergjit deri në fund.
Edhe Lina ishte grue e kulturueme dhe njihët me Gjergjin kur ishte mësuese në Gjakovë, ndërsa Gjergji ishte drejtor i asaj shkolle. Martesën me Linën e bani ë 18 nandor 1945, dhe në mars 1946 arrestohët. Jetoi me gruen e dytë vetëm 4 muaj. Akuzohët edhe ky si të tjerët për bashkpunim me Prof. Kol Parubin e At Llupin në Organizatën NDSH të Kosovës. Merrët në pyetje vetëm pesë herë dhe vehët në bankën e të akuzuemve, pa dijtë pse asht aty si shumë të tjerë që ishin ndër ato banka. Edhe Gjergji akuzohët nga Marsel Vuçaj njësoj si Parubaj. Dukët se akuzat që u ban shokve të vet e lanë me 12 vjet burg, të cilat ndoshta, si shpërblim shpifje nuk i ka krye në burg. Gjergji në veçansi nuk ka akuzë mbasi “faji” i tij përfshihet ndër akuzat e shokve. Kur flitët për Gjergjin, gjithnjë thohët “janë fajtorë” dhe rreshtohët me At Llupin e Kolën. Paknaqësia e Gjergjit shfaqët vetëm kur asht fjala për nënshtetësinë shqiptare që kishte dhe, nuk i epej e drejta e votës si shqiptar.
Në faqën 132 autorët e librit shënojnë: “Krimet” e tij, që u mbyllën me dënimin më të rëndë, me vdekje, me pushkatim, konsistuan vetëm në faktin se ishte shqiptar, se ishte patriot, se ishte intelektual, dhe se ishte shkodranë (i Hotit) njësoj si tre të parët - Maria, At Bernardi dhe Kola.
Do të ishte e tepërt me kërkue shkaqe të tjera pse u pushkatuan këta atdhetarë.
Zonja Lina Martini shkruen në kujtimet e saja: “Gjergji ishte njeri universal, kishte za të bukur, këndonim duet, ishte shumë i çmuar dhe i respektuar. Unë tash plot gjysëm shekulli, kujtoj ato ditë të pakta e të bukra që jetova me té. I kam ruejtun këtu me xhelozi, e besa edhe me frikë të madhe disa fotografi që i kam prej tij dhe me té; unë dhe Gjergji ditën e kunorzimit. Gjergjin me shokët e tij... me nxanës... që i shikoj përditë tash 50 vjet”
Dr. Pajazit Nushi shënon: ”tue shkrue këta pak rreshta kam në vedi përfytyrimin e një mësuesi të rrallë, që përjetonte vuejtjet e të tjerve si të tijat.” Me të drejtë Mësuesi Gjergj Martini u mësonte nxanësve të vet kangën që ai e këndonte me zanin e tij të bukur: “Po vjen prendimi dhe larg asht dielli”.... Si dukët, ia ndinte zemra largësinë e dritës së diellit!. Me datën 15 korrik 1946, trupi gjykues dha vëndimin për 27 vetë të “Katoliçeskaja Banda”. Ndërsa, më 15 nandor 1946 nga ky grup u pushkatuen:
MARIA SHLLAKU 24 vjeç,
AT BERNARD LLUPI 60 vjeç,
Prof. KOL PARUBAJ 40 vjeç,
GJERGJ MARTINI 29 vjeç.

Z.Viktor Gashi tregon:
Në mbrëmjen e 14 nandorit dikush përshpëriti sikur kishte dëgjuar nga biseda mes dy rojeve se nesër në mëngjes do të pushkatoheshin të dënuarit me vdekje. U tronditëm shumë dhe vëndosëm me i treguar At Bernardit. I thamë në veçanti: Padër, nesër... ndoshta... nuk e dijmë, por... Ai ndërpreu fjalën dhe tha :- Shumë bukur që erdhi kjo ditë dhe mbas pak sekondash iu drejtua Kolës, - Kolë, eja pak këtu! Shkuan në qoshen e dhomës, At Llupi bashkoi dy duart, ndërsa Kola u ulë në gjunjë. Kur Kola desh të fliste diçka, At Llupi i tha: - Kolë, i dij gjynahët tuaja por ban punën e pëndimit, se Zoti do t’i falin të gjitha fajet mbasi ti po lanë me gjakun tand tokën që të ka lindë, ti po shkon tek Zoti jo si mëkatar, por si martir, ti je i zgjedhun prej Atit të Pushtetshëm, me dhanë shembull si duhët me vdekë për të mirën e popullit shqiptar dhe të Atdheut, që po e lamë të robnuem, por shpejt Zoti dhashtë e u bashkoftë dhe Kosova me Nanën Shqipni! Mbas tij shkoi edhe Gjergji. Atë natë nuk fjeti njeri. Biseda mbahej nga At Bernardi, të cilit edhe atë natë nuk i mungoi humori e gazi, sikur të nesërmen po lirohej dhe jo.
Ishin orët e para të mëngjezit, kur u dëgjuan çelsat e randë të dyerve. Mbretroi një heshtje e përmortshme... Menjëherë e mori fjalën At Bernard Llupi: - Ç’keni o burra që heshtët? Mos u shtangni, se vdekja nuk na frikson. Kushdo që lind do të vdes herët a vonë, aqsa ka thanë Zoti. Na po vdesim ballhaptë dhe po shkojmë nga kjo botë të bindun se me vdekjen tonë do ta ndihmojmë çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e saj me Atdheun Nanë, Shqiptari shkon në vdekje si në darsëm, sëpse lufton dhe vdes për popull, për liri, për jetë ma të lumtun!” Sakaq u dëgjua zani i ambël i Gjergj Martinit: “Po vdesim për Atdhe, burra, se Atdheu mbrohët me gjak. Kështu me gjakun e shqiptarëve të ramë, krijohët Shqipnia. Gjaku i derdhun s’ka sësi të mos japë frut, tue mbjellë atdhedashtni, mirësi, mirëkuptim, ai do të ngjallë edhe ma tepër ndjenjat kombëtare”: U hap dera me rrëmbim: - Hajde, hajde, brze, majku vam vasu!- briti roja.
At Bernard Llupi, pa iu trembur syri dhe pa u nervozuar fare iu drejtua rojës: - Ndaluni pak, se due të përshëndetëm përherë të fundit me vëllaznit e mijë. Në përqafim nuk muejta t’i mbaj lotët, mos u trego i ligësht, - më tha, - të dijmë si xunxarë, kështu me quanin në burg. U drejtua - Gjergj, Kolë, ejani, të shkojmë krenarë, le ta shohin se nuk ia kemi frigën plumbit! Duhët të jemi të lumtun që po vdesim për idealet e kombit.
Atëherë Gjergji na u drejtua: “Lamtumirë, o vëllazën! Tregoni botës mbarë se Kosova dhe Shqipnia ka trima që japin jetën për vatan dhe nuk ka anmik që na tremb!. Shqiptari nuk përkulet kurrë !”. Roja e shtyri, e ai thirri edhe ma më të madhe: “Rrnoftë Shqipnia bashkë me Kosovën!” Edhe Kol Parubaj me një za të shteruar, na tha: “Lamtumirë vëllazën!... Ma keni kujdes vajzën... Rrnoftë kombi shqiptar!... Rrnofshin shqiptarët!”
Zëri i tij treti dhe nuk u dëgjua më, sëpse roja e shtyri me rrëmbim dhe pas tij u mbyll dera. Të gjithë ne që ishim mbrenda mbetëm të shtangur. Pas pak u ndigjua zëri i thekshëm i Maria Shllakut. Të gjithë vrapuam kah dritarët që ta shikonim në oborrin e burgut dhe pamë hijen e saj, mëqë bënte shumë terr.
Nuk pranonte të dilte nga dera e burgut pa përfunduar këngën që bënte fjalë për Ymer Berishën, dhe luftën për çlirimin e Kosovës. Fjalët e këngës sot nuk më kujtohen, por, zëri i saj ishte tamam pushkë dhe jehoi në tërë burgun.

At Bernard Llupi atëherë i tha me zë të lartë:
“Të lumtë, bylbyli i shqiptarizmës!
Le ta marrin vesht bota si shkon me vdekë femna shqiptare,
me kangë në gojë!”
Maria ia këtheu me za ma të fortë:
“RRNOFTË SHQIPNIA E MADHE!...
RRNOFTË BASHKIMI I SHQIPTARËVE!”
Me të drejtë Miss Durham shkruen:
“Zotnimet e hueja kanë kalue mbi kombin shqiptar, pa lanë në
té kurrfarë gjurmët, si ujë që kalon mbi shpinën e rosës”.

NATË SHËN KOLLI

”Kur të mbarojnë burrat, luftën
do ta vazhdojnë gratë”
Mark Kakarriqi, Vjenë, 1913

Shkodër, më 5 dhetor 1946. Nata e Shën’ Kollit. Një mbramje jo e zakonshme në këtë qytet të lashtë, që gjithmonë ka përcjellë brez mbas brezit doket e zakonet e të parëvet të vet. Edhe pse shumë qytetarë janë largue në krahina të ndryshme të vendit zakonet i ruejnë, ashtusi atë ditë që festohën në Shkodër.
Atë natë të duket sikur qyteti asht prush ose ma mirë me thanë, sikur toka asht ndezë flakë prej dritave që depërtojnë jashtë dritarëve e kafazlijeve karakteristike të qytetit. Rrugët janë paqtue mjaft herët, mbasi secili e ka mendue dishka para se me ra muzgu. Një gjel asht flijue edhe ndër shtëpitë e pazarit të vjetër ndër kodrat përreth Kalasë, sëpse festa ka kohë që ka shkapërcye muret e nalta, të veshuna me shërmashek e lulevile, të shtëpive katolike. Kjo festë kremtohet në të gjitha anët e qytetit. Dugajtë janë mbyllë njëherësh tue urue njeni-tjetrin: „Për shumë mot!“.
Në çdo votër asht vu buzmi, sigurisht jo ma i madhi, mbasi ai ruhet për natën e Këshnellave, por secili oxhak nxjerr tym simbas forcës se asaj natë përzie me erën e gjellëve, që amvisat pregatisin me mjeshtrinë ma të madhe të grave të njoftuna në këtë natë feste. Ajo që e ban ma të veçantë këtë natë asht qiri që ndezet në çdo shtëpi. Qiri i Shën’Kollit asht i pikturuem me lajle e lule shumëngjyrëshe që vëndoset në krye të vendit dhe ndezet nga i zoti i shtëpisë e, festa fillon! Fëmijët janë ma të gëzuemit që me sytë e tyne vezullues kontrollojnë çdo qoshë pa u rrëshqitë asgja. Aty kanë vargjët e fiqve të thatë, arrat e lejthijat që aq shumë ua kande, molla e fruta të stinës, dikund shihet edhe ndonjë ftu e portogal. Gjyshet, prej kohësh ndër kanavetat e tyne kanë ruejt për këtë natë të mbështjellun në letra xhami, qyfterin e derdhun ndër format e bukura të peshkut. Vena nuk i mungon as ma fukarasë. Ulen ndër sofrat e shtrueme me sofrabezat e kuq, fillon urata prej ma të moshuemve dhe mbas saj kanga e Shën’Kollit: “Vjen Shen’Kolli prej Misirit” Vazhdon zani ma i bukur i shoqnuem prej korit të pjestarëve të familjes. Naltohet zani me u ndigjue edhe prej komshive, mbasi asht kënaqësi kur të nesërmen bisedohet prej grave se kujt i asht ndigjue zani ma larg. Prej sofrës së fëmijve vjen lajmi, se kur do të vinë në sofrën e tyne bukfikja e pitegjarpni i bamë me arra e rrush të thatë Selaniku.
Mbas vitit 1942, na e festonim festën tek daja Don Kolec mbasi baba vdiq, atje na mblidhte gjyshja. Në vitin 1949 gjyshja bani një bakllavë të madhe, se atëherë doli edhe daja nga burgu. Kujtoj dajën me një pjatë të madhe në dorë mbasi kishim ngranë bukë, me buzë në gaz si gjithmonë, më vuni pjatën përpara mue. Aty kishte gjashtë kallëpe të mëdhej bakllave e më tha: “Kjo pjatë asht e ytja, ké me hangër sa të mundesh!“. Ai ishte Shën’Kolli i fundit në shtëpinë tonë.
Mbas sofrës, fëmijët e marrakotun për pak kohë vazhdonin laradashat në dhomën e fjetjes, ndër dyshekët e shtruem përtokë. Gaz e hare në atë dhomë, ndërsa në dhomën tjetër bisedohej: “Ku e merr me pasë mendjën e tyne!”. Ma plaku rrëmon zjarmin e në plasat e trungut të lisit, me mashë kërkon me ba xhixha e shkëndia që çohen përpjetë. Krizmat e tyne i kujtojnë fishekzjarret që zbërthejnë në naltësi. Sigurisht shenjë nervoziteti. Gratë i heqin vërejtje: “Boll ma, mos e luej se bukuri tèk asht!” Lodhja e ditës hoqnue me atë të pijes, bajnë punën e vet e, kështu bie qetësia.
Ndërsa, ndër sofra shkrepën gotat e vëndosuna mbi sofrabezat e bukur që sonte kanë sipër gjithë të mirat, ndër mjaft shtëpi asht i treti Shën’Kollë që gratë kanë hapë arkat e baulat e nusisë dhe kanë hjedhë mbrendë, ndoshta, përgjithmonë fustanet e bukura me lloj-lloj ngjyrash, se janë zëvendsue me futat e zeza dhe degërmitë e bardha, ashtusi në shtëpijat e Dedëjakupëve, Kazazëve e sa të tjerave, burrat e të cilave janë pushkatue. Janë mjaft në Seksionin e Mbrendshëm tue u torturue e kushedi sa ndër birucat e qelitë e këtij qyteti, ku çdo ditë djelmët e sa nanave hidhëshin si thasë prej dritarësh, me u thye kokat dhe me u hapë rrashtat ndër kalldramët e oborreve, ku ndihej vetëm era e shfarosjes së qytetnimit shkodran e atij kombëtar evropian, nën parullën e njohtun të komunistëve: “Borgjezëve e reaksionarëve, plumbin ballit!”. Mbas mesnatës ndigjohen vetëm gjurmët e randa të këpucve me thumba të disa patrullave, zhurmat e xhipsit të Sigurimit të Ahmet Sujit e topolinos së Dulaç Lekiqit që merrëshin me arrestime. Punojnë vetëm zyrat e hetuesisë, Seksioni i Mbrendshëm, ndonjë zyrë e qarkorit të Partisë, që vazhdon në ilegalitet tue shpërnda urdhnat e saj me spijujtë e natës. Këto zyra të drejtueme nga Qazim Kapisyzi, Arif Gjyli, Lilo Zeneli, Ndrekë Nallbani, Ali Qorri, Zoji Themeli, Pjerin Kçira, Rasim Dedja, Nesti Kopali etj. nuk i fikun kurrë dritat, mbasi ditë e natë dritarët janë të mbylluna për mos me u ndigjue ndër rrugë virrmat e britmat e të torturuemve për vdekje.
Ka mjaft nana që nuk i zë gjumi, tue mendue se në duert e kujt ka loçkën e zemrës. Një prej këtyne nanave asht edhe Pina, e shoqja e Shtjefën Zojzit, që zemra i ndien diçka... Ajo, atë natë feste rri me sy të ngulun harû ndër gaca, tue vrojtue kah votra, nuk i bahet me u ulë në sofër. Ajo asht e veçantë në të gjithë Shkodrën! Ajo ka në mal vajzën me emnin Maria. Vetë emni të ban me kujtue pa e njohtë, një grue të pastër, besnike dhe trimneshë. Asht grueja fisnike e Pjetrit të Dedëjakupëve që për besën e dhanun një ditë në kunorën Shenjte, kur në gisht vuni rrethin merr malët bashkë me fatin e saj dhe del me luftue komunizmin. Nuk ishte jo hov rinie edhe pse ishte 30 vjeçe, por në zemër kishte mulla urrejtjen e vrasjes së kushrinit nga komunistët ingj. Ludovik Zojzit, arkitekt i vorrëve të Rëmajit. Vllaun e saj prof. Rrok Zojzin, e kishin torturue në Sigurim se kishte guxue me thanë se, sa ka vra Zogu për 15 vjet, komunistët i kanë vra për 15 ditë. Kjo grue zgjodhi rrugën e malit mbasi nuk mund të jetonte pa lirinë e Atdheut, dëshirë e pathyeshme edhe e burrit të saj që nuk kishte pranue bashkpunimin me komunistët. Ata nuk dinin me nda Shqipninë nga familja, ashtusi, dikur burrat e motit bashkë me gratë burrnesha që morën malët për liri. Edukata e saj qytetare e atdhetare ishte brumosë edhe prej dy axhave klerikë të njohtun të familjes Zojzi.
Në heshtjën e natës, kriminelët mendojnë vetëm për krime e vrasje. Këtë punë do ta kryenin ma së miri Zoji Themeli, Toger Baba, Vaskë Koleci, Dulaç Lekiqi, Fadil Kapisyzi, Zenel Cani me shokët e Ndjekjës. Në të dalun të dritës së datës 6 dhetor, rreth orës 04.00 të mëngjesit, në luginën e prronit të Hijes së Madhe, në Meshkallë të Sheldisë, kur Maria e zgjueme doli nga çadra e vëndosun prej tyne në atë vend, u ndigjue një za: “Dorëzou Marije, se nuk të vrasim!” Ajo u përgjigj: “Për së gjalli kurrë, mor qena!”, nxori armën nga brezi, sëpse, e njihte mirë “besën” e komunistëve. Gjuejtjet e automatikëve të katilëve nga pozicionet e vëndosuna gjatë natës, e rrëzuen përdhé. Ajo u vra me pushkë në dorë. Gjaku i pastër i Marijes u derdh në prrue dhe zbriti në Dri, për me përshëndetë ma afër Shkodrën, nanën e vet, për me i tregue Asaj, se kur më linde Ti, bashkë me qumështin gjaku më mori erë baroti, ashtusi më pate mësue, në besë të burrit qëndrova e bashkë me Pjetrin e dashtun, u vramë për liri!
Maria nuk ishte as e para shkodrane e, as e fundit, që doli malësh me armë në dorë, mbas vitit 1944 me luftue kundër komunistëve. Ishte edhe Maria Shllaku, po prej Shkodrët, që zani i saj do të jehonte për 50 vjet ndër malët e Kosovës. Vajza shqiptare u tregue gjithmonë e denjë për armët që mbante në brez. Ajo nuk u përkul as para pushkatimit, as para torturës, as para yllit të kuq. Ajo i provoi burgjet komuniste, ajo provoi malët e Tepelenës, ajo provoi baltat e kënetave të Myzeqesë, ajo nuk iu tremb as presionit moral, shpirtnuer e fizik të hetuesisë, as intërrnimëve, as punës së randë të fermave e kooperativave por, gjithkund mbas burrave, vuejtën për një kafshatë bukë, lindën dhe rritën fëmijë, që një ditë do të ishin ndera e Atdheut.
Vajzat e vërteta shkodrane në ballin e Rozafës vëndosën dafina!
Vajzat e vërteta shqiptare, Shkodra i ka pa edhe më 2 prill 1991!
Ishin vajzat e djelmët e shkollës “Jordan Misja” që me Flamurin e ngjymë në gjakun e djaloshit trim Arbën Broci, marrshuen drejt Demokracisë! Ishin po ato vajza që më 14 janar 1990 i trandën thëmelët bustit të diktatorit të shekullit Stalin. E, prap më 2 prill, do të djegin tankun para diktatorit tjetër, që nuk i la gja mangut atit të tij, tue paralajmërue fundin e veprës së tyne: turpit të shekullit XX. Toka shqiptare i ruen në gjiun e saj Herojtë, edhe pse sot na nuk dimë ku pushojnë shumica e tyne. Fshatarët e Meshkallës e ruajtën për 45 vjetë Marijen në tokën e tyne, me një rrasë të vogël si shenjë nën kaçuba ferrash. Aty çobanët kishin shkrue: “Këtu pushon Maria e Shtjefën Zojzit, besnike e burrit të saj”. Njëditë ata fshatarë bashkë me krahinat e Jubanit, të Gurit të Zi, të Sheldisë e përreth e përcollën për në Rëmaji, Heroinën e tyne. Aty e priti Shkodra, sigurisht, Ajo nuk erdhi me petkun e bardhë të nusisë, por me atë visar që asht ma i shenjti dhe ma i shtrenjti, Ajo erdhi e veshun me Flamurin e Shqipnisë, si një zonjë e randë, me atë Flamur që Maria me gjakun e saj i ka shlye yllin. Edhe Flamuri në shenjë nderimi për Heroinën e vet, në zemrën e tij ka vu portretin e saj: SHQIPËN DYKRENARE.
Ajo sot prehët me nanën Pinë, mbasi burrin e besës komunistët e zhdukën tue e pushkatue për sëvdekuni në Zallin e Kirit, mbasi nuk kishin çka me i ba ma shumë. Edhe Ai asht aty afër Saj, aty, ku janë shumica e Martirëve të Shkodrës. Marije! Më duket se për kërkend ma shumë se për ty.

Shkruen i madhi At Fishta:
“... ju besën
Ka për t’ua dhanë mbi vorr, se kurr për s’ gjalli
S’ ka me e koritun namin t’uej e nderën,
Se ka me dekë p’ r Atdhé si desin burrat
Si diqet, qé, ju për nji Shqipni t’lirueme.”