At Zef Pllumi: Njerzit dhe Shtazët

Fragment nga libri ''Rrno vetëm për me tregue''

At Zef Pllumi

NJERZIT DHE SHTAZET

Kur njerzit duen me përbuzë nji shoq të vetin i thonë “shtazë“. Me këtë fjalë nënkuptohet shkallzimi i jetës. Sipas mendimit tem jeta ka tri shkallë – bimore, shtazore e njerzore. Ende nuk kam mujtë, me atë dijen teme, me përcaktue në se janë shkallzime a por paralele. Jam përpjekë me jetue me të trija. Sot, në pleqni të shtyme, ende jam i pakjartë se sa e tmerrshme do t’ish jeta e njerzve pa shoqninë e tyre.
Gjatë jetës në burg bimët dhe kafshët ishin të rralla për ne. Në Reps, komanda me mbledhjen e mbeturinave mbante rreth 10-15 pula, për të cilat kishte caktue nji kujdestar, i cili ishte i përjashtuem nga puna me raport mjeksor. I kishte rrethue në pak vend, aty bri kampit dhe ndërtue nji si kaçore të vogël. Por zogjt e pulave pak i pengonte ai rrethim dhe kështu mjaft të burgosun, vetëm për kënaqësi, ia hiqshin gojës së vet ndonji kafshatë buke e ua grimcojshin atyne. Nji mik i ngushtë i emi, Mehmet Isufi, kujdesoi nji prej atyne zojve që iu duk ma i ligshti. E mësoi me i hangër në dorë, i ngjiti edhe emnin „Lule, Lule“ me të cilin e thrriste përherë.
Tue u rritë zogu i pulës, ai e mësoi me i ardhë në kapanon e me fjetë nën krye të shtratit, ku i kishte pregatië furrikun dhe e ledhatonte. Herët në mëngjes e nxirrte jashtë dhe ajo fluturonte jashtë kampit, n’atë bri kodrine, ku zakonisht kullotnin pulat tjera, por sa herë ky e thirrte ajo vinte me turr. Në vjetin tjetër ajo filloi t’i bante vezën në furrikun nën krevat, dhe Isufi ia dorëzonte përditë kujdestarit të caktuem. Kjo pulë krijoi nji problem komande sepse pyetej se ku shkonte veza e saj e përditshme. Kur kujdestari dëshmoi për dorëzimin e rregullt të vezës, atëherë u gjet preteksti tjetër i heqjes së saj mbasi ajo nuk hynte nga dera, ku kontrollohej gjithkush, por fluturonte mbi tela, prandaj mund dyshohej edhe ndonji lidhje sekrete me jashtë.
Megjithkta shtazët ma të zakonshmet ishin macet, të cilat ishin të domosdoshme kundra mijve, mbasi kurthat konsideroheshin të ndalueme nga rregullorja e burgjeve, si objekte metalike. Nganjiherë edhe qentë.
Kur nga Repsi u transferuem në kryporen e Vlonës, gjetëm n’atë kamp shumë mace, të cilat i ushqenin të burgosunit tue ia hjek gojës së vet. Ma e famshmja ndër macet ishte Nusja, sigurisht e rritun edhe ajo në burg, mbasi e dinte rregulloren shumë mirë si dhe rrjedhojat që vinin nga kapërcimi i saj. Nuk kishte frikë nga asnji, ose ma mirë me thanë se i donte të gjithë të burgosunit. Kur fishkullonte sinjali i zgjimit na kishim nji të katër të orës kohë për tualet personal, mandej një gjysë ore për mensë. Në këtë kohë ajo sillej me radhë ndër të gjitha kapanonet, te kryet e çdo të burgosuni. Sikur t’ishe fjetun ose i sëmundë ajo me kokën e vet shtynte kokën e të burgosunit për t’i dhanë lajmin e zgjimit, ose ndoshta përshëndetjen e saj. Ajo ishte nji mace që nuk tregonte kurr as grabitje as agresivitet, përveçse me mijtë. Lindi katër zogj, dy mashkuj e dy femna – Kuqoja i kuq, Benzi i zi, Lala e bardhë dhe Qorka e larme.
Kuqon e Lalën i muer me i rritë berberi, Rexhep Gripshi nga Peqini, Benzin e muer Mehmet Isufi, ndërsa Qorkën e mori në kujdes Kozma Bashi nga Dhërmiu. Emnin “Qorkë“ ia ngjiti Kozmai, sepse ishte zogu ma i ligshtë dhe i kishin qorrue synin. Të gjithë këto jo vetëm se i ushqejshin, por edhe i merrshin me fjetë te krevati. Qorka natë për natë, kur bahej qetsi e plotë, e lente krevatin e Kozmait e zbriste pak metra ma poshtë ku flejshem un. Nji ditë, ndërsa po punojshim bashkë në kanal me Kozmain, ai më thotë:
- Si është puna e asaj Qorkës sime që un i jap për të ngrënë dhe ajo vjen e flen te ti? Ç’i ke bërë asaj? Sa herë e shoh aty e marr dhe ajo gjithnjë kthen vetëm te ti.
Kozmai më donte shumë, sakrifikonte për mue aq sa më bante gadi gjysën e normës, sepse e shifte se nuk kishem fuqi. Dhe un iu përgjigja:
- Duket se i ka ra në te edhe ajo se ti më nderon mue e don edhe ajo me ba nderën e vet, tue më ngrofë kambët.
E me të vërtetë çuditej i gjithë kapanoni kur vinte e flinte ajo mace e friksueme vetëm te kambët e mija.
Nji ditë Nusja u smund randë dhe e çuen te doktro Kosovrasti me e vizitue se nuk kishte në burg ndonji mjek veteriner. Doktori u përpoq me disa injeksione, por mandej konstatoi se ajo kishte xanë ujë në bark. Macja e shkretë e kuptoi se e kishin për të mirë të saj dhe rrinte e qetë, porsi nji fëmijë i urtë. Edhe pse doktori i bani dy herësh operacion kirurgjik nuk jetoi ma gjatë.
Ditën e transferimit për në Ballsh të burgosunit i morën macet e vogla me vedi, me përjashtim të “Qorkës“, e cila u zhduk e s’u pa ma. Mbas pak vjetësh kur hina përsëri në atë kamo vuna re shumë mace e ndër to dallova Benzin e zi të M.Isufit, Kuqon e madh dhe Lalen që ishte nana kryesore aty, por që nuk i përgjasonte kurrnji Nuses, përveç Kuqos, që ishte ba djali i të gjithë të burgosunve. Kjo sepse, sikur e ama dikur, edhe ky dac i bashëm, porsa jepej çanga e zgjimit kalonte te kryet e çdo të burgosuni, e për ma tepër, kur rreshtoheshin n’oborr për apel dhe pritshim oficerin e rojes për numrimin, ai sillej i vemendshëm mes të gjitha rreshtave, sikur të hetonte se kush mungonte. Çdo i burgosun e merrte në prehën, e ledhatonte e ai ndjehej i kënaqun. Kur familjet vinin për takim dhe u bijshin me sakrifica të mësha njerzve të vet mish ose sallam, pothuej të gjithë e gëzonin edhe Kuqon, i cili me mirsjellje të pabesueshme për shtazën, nuk prekte kurrgja, as kur i hapej kutia e peshkut, derisa të ia hidhshe në tokë. E shumta e rojeve e kqyrshin me dhimbje e mirsi, ndërsa nji prej tyne, që thirrej Haki, e kqyrte me inad, sepse, ai shpirti i tij nuk donte që të burgosunit të kishin ma të voglin ngushllim, as nga shtazët. Afër Ballshit, në Aranitas ishte nji tjetër kamp, i rrethuem me tela njilloj si i yni, me disa kapanona, i pregatitun “për raste emergjence”. Aty bajshin roje vetëm 4 policë. Nji ditë prej ditësh Hakiu e kishte marrë Kuqon, e kishte shti në thes dhe e kishte dërgue n’Aranitas. Kur ai muer shërbimin u çudit se si Kuqoja, ishte kthye te na para tij. U mbush me inad. Mbas dy-tri ditësh nji nga hetuesat e Fierit erdh në Ballsh me marrë në “pyetje” nji të burgosun të vjetër. Hakiu, që dukej se njifej mirë me te, kur u nis me kthye, ia shtini macen në “Xhips”, të ndrymë nënji thes. Fieri me Ballshin janë 24 km. Mbas dy javësh Kuqoja u gjet mbrenda kampit tonë dhe nuk ishte aspak i ligshtuem nga shëndeti. Na të burgosunit kishim marrë vesh gjithshka dhe nga të gjithë erdh tue u shtue dashnia e kujdesi për “djalin e kampit”. Por Hakiu ishte shumë shpirtkeq. Njaty nga mueji tetor erdhën sy „Skoda“ me briket qymyri nga Tirana, ndërsa ai kishte shërbimin. Thirri nji nga ata të burgosunit e Komandës, e urdhnoi ta shtinte Kuqon në thes dhe ia dha njanit prej shoferave. Atë mbramje u muer vesh në gjithë kampin se Kuqoja ishte „internue“ në Tiranë. Sigurisht që nuk mund mendohej ma kthimi i tij, sepse largësia Tiranë-Ballsh asht 150 km. Afër gjashtë muej kaluen. Kje nji ditë e filimi të prandverës, ende pa u dhanë sinjali i zgjimit, ndigjuem se nga pylli i vogël i lajthijave, që ishte përmbi rrethimin e kampit, vinte zani vajtues i nji maçoku. Menjiherë më shkoi mendja – a thue asht Kuqoja? Gjatë kohës së apelit ai za erdh e u ba përherë e ma i fortë. Ndërkaq të burgosunit e tjerë duelën nëpunë. Aso kohe un nuk punojshem ma as në uzinë as n’ekonomi ndihmëse, sepse drejtori, Sami Kamberi, më kishte caktue që të restauroj dhe të baj lidhjen e librave të damtueme të bibliotekës së burgut. Më kishin caktue nji dhomë të vogël dy me dy metër, jashtë rrethimit të parë të burgut, ku punojshin kovaçi, mekaniku, zdrukthtari dhe përgjegjësi i lavanterisë së kampit. Nuk dola si të tjerët fill pas apelit; më kishte mbetë merak ai za vajtues i atij maçoku. Në kamp kishte ra qetsi, sepse fillonte për të papunët leximi i mërzitshëm e torturues i veprave të shokut Enver. N’atë pritje fillova të ndigjoj përsëri, shi përmbi telat e rrethimit, zanin kumbues e vajtues të Kuqos. E pash me sy. U turra vrap te rrojtorja e kampit. I thashë Rexhep Gripshit:
- Rexhep, ktheu Kuqoja. Del e shife aty mbi rrethim. Fol me kapterin se ty të lejon t’u avitesh telave.
- Nuk asht e mundun. Kuqoja nuk ngjallet ma.
- Del e shife, ndigjoje si mjagullit i përmallshëm!
Ai la briskun aty, duel n’oborr, pa Kuqon që sillej rreth telave. Mandej shkoi te roja dhe i tha:
- Të lutem shumë, më ndihmo për maçokun.
Polici shkoi me Rexhepin, i foli rojes ushtarake atje në truproje që të mos qëllonte. Rexhepi u avit te telat dhe e thirri:
- Kuqo! Kuqo! Hajde te baba.
Kuqoja ia njofti zanin, hini mbrenda telave dhe ai e mori në grykë, tue e dashtë e tue e puthë. E çoi te rrojtorja, ku ishte ngroftë. Shkoi menjiherë te përgjegjësi i depos. Hapi nji kuti sardelesh, ia vuni përpara, në tokë. Kuqoja nuk e preku. I ishte shterrë shtati e shëndeti, nuk ishte ma ai që ishte kenë dikur. Nuk donte ma ushqimin, por vetëm dashuninë.
Posa mbaroi leximi i „veprave“ të gjithë muerën vesh se Kuqoja kishte kthye. Sigurisht që dhuratat u banë për te nuk mund konsumoheshin as nga nji njeri e jo ma nga nji maçok. „Djali i kampit“ u njoft me të gjithë të burgosunit, u çmall, u përshëndet dhe mbas tri ditësh nga kambët e Rexhep Gripshit nuk u zgjue ma kurr, se aty pushoi.
Që nga ai ças lindën shumë pyetje dhe probleme jo vetëm shkencore:
Si asht e mundun që të gjente drejtimin për të kthye në Ballsh nga Tirana e me përshkue nji largsi rreth 150 km.
Megjithkta, për këto kafshë spijake asht shkrue aq shumë, sepse ato janë ma familjaret e njerzve dhe gjithsecila ka veçortië e veta individuale.

Gjatë vitit t’izolimit në Ballsh, ku ishim të ndrymë 19 vetë në nji dhomë, gjatë verës kishim aq shumë miza sa me ta pru shpirtin në fyt. Deri tash vonë, mue personalisht, më ka pëlqye të xetit e kam fjetë ma mirë se në dimën. Ngjitun kishem Gjon Perjakun, i cili më thonte tue qeshë:
- Gati të marr inad kur të shof tue fjetë e mue nuk më xen gjumi vetëm afër mëngjesit. Kur ju të gjithë fleni, për nën derv vjen e hin këtu nji çaperkocë e madhe që na i thomi thithlopë. Ajo ndalet në mes të dhomës dhe rrin tue u hedhë e zmbrapë si grykë topi.
- Ajo ushqehet me miza, të cilat këtu i kemi me tepri, - i thashë.
- Nuk më ka shkue nëpër mend se për atë punë e ndihmoj edhe un, dhe do ta provoj.
N’e nesre më thotë:
- E vërtetë ishte fjala jote, kam gjuejtë miza plot gjysën e natës, mbusha nji kuti shkrepsash dhe ia hodha nji nga nji. Të gjitha i përpiu.
Çapërkoca e kuptoi dashamirsinë e njeriut, dhe mbas nji jave ajo nuk duel ma nga dhoma, por xuni vend shi nën krevatin e Gjon Perjakut. Ditën e parë duel si e mshehun, por kur e pa se të gjithë të burgosunit e dhomës gjuejshin miza për te, sepse kënaqeshin tue e pa si hidhej, ajo atëherë e ndrroi orarin e vet dhe e përshtati me tonin. Dy herë në ditë na hapej dera me nga nji orë. Edhe ajo delte me ne, hynte në barin e skarpatës, ndoshta për me krye nevojat e veta fiziologjike. Ishte pak ma e lirë se na sepse kur polici ndrynte derën, ajo hinte nën derë pa lejen e tij. Në të vërtetë na u ba nji shoqe e kandshme e gjithë dhomës t’izoluemve. Gjoni, të cilin ajo e njifte ose e donte ma tepër se të gjithë të tjerët, nxuer nga fshesa e dhomës nji shufër zunke, dhe me te filloi ta përkëdhelte. Çudi e madhe. Çapërkoca zgjatte qafën, përulej, shtrihej, ishte tepër e kënaqun nga ledhatimet që i bante njeriu. Për ne ishte kënaqsi e madhe, sepse kurrkush në botë nuk kishte vu lidhje me nji çapërkocë. Nga ato pamje të jashtzakonshme të gjithë qeshnim me të madhe, ndërsa vuejtja jonë morale e fizike harrohej. Mbas disa kohe ajo pruni edhe nji tjetër të vogël, zogun e vet. Për të gjithë kjo kje nji kënaqsi e madhe. Tashma ishim familjarizue plotësisht, dhe ato respektojshin orarin tonë të ditës e të natës. Kur vinte ora e heshtimit, Gjoni dhe un mund flitshim me za t’ultë mes vedit, dhe po n’atë ças nga nënkrevati ndjehej zani i çapërkocës „siu, siu, siu“, që e përsëriste sa herë që donte me na thanë se ato ishin aty, në pushim dhe në se na kërkojshim ndonji gja prej tyne.
Mbas gjysës së nandorit filloi vjeshta me shinat e mëdha. Në dhomën tonë mizat ishin tepër të radha.
- Ç’do të bahet me këtë çapërkocën, - më pyeti Gjon Përjaku, shumë i prokupuem.
- Nga ato shka dijmë, shumë shtazë, që mvaren nga jeta rrethanore, kanë gjithashtu privilegjet rrethanore. Ti e din se ka shumë kafshë që kalojnë gjithë dimnin në gjumë, nuk jam I sigurtë, por ndoshta edhe kjo prej tyne do të jetë.
Por nuk u prit që të vinte dimni. Aty kah fundi i nandorit, kur na hapën derën për në banjë, ishte terr e binte shi i randë. Çapërkoca kishte dalë jashtë dhe n’atë turr me xanë rradhën, dikush kishte skelë mbi te dhe e kishte mbytë. Megjithkta ajo çapërkocë mbeti në kujtimin e të burgosunve si e para që lidhi ndjenjat e veta me të njerëzve.

Nji rasë tjetër më ngjau mue, por me nji kafshë tjetër të ngjashme me nji hardhucë.
Puna kje kështu. Mbasi u shkarkuen nga detyrat e drejtorit e të komisarit Çelo Arëza dhe Kiço Gjançi, dy ndër drejtuesit ma katila të kampeve e të burgjeve, prune në Ballsh drejtor Sami Kamberin e komisar Tahir Çobanin. Ndryshonin nga paraardhësit 190 gradë. Nuk kishin paraqitje të butë, por arsyetimin e kishin në rregull, sidomos për kohën. Ishin të ndërgjegjshëm për veprimet e tyne dhe pozitën që kishin. Kryemja e detyrës asht nji barrë e randë, por e drejta njerzore asht barrë edhe ma e randë. Megjithkta për këto dy persona, edhe n’u ankoftë kush, e ka krejt gabim. Sami Kamberi kishte origjinë dibrane. Me shka njof un, njerzit ma punëtorë të Shqipnisë janë dibranët, ata të fushës së Devollit të Korçës dhe mandej ata të disa malsive të Shkodrës. Samiu e kishte në gjak punën. Kampin e gjet mo’Zot’ma keq edhe nga pikpamja e sigurisë. Punëtorët dembela të komandës, deri atëherë, kishin hjedhë hinin e qymyrit gjithkund n’afërsi të rrethimit kryesor. Naltësia e hedhurinave përbri rrethimit kishte mbërritë afër dy metër. Samiu, në mbasdreke, mbas 8 orshit të punës në Uzinën e naftës, ditë për ditë, nxirrte në punë për 2-3 orë, pesëdhjetë punëtorë të burgosun. N’atë kohë nga shëndeti i lig i ishem avitë pleqnisë dhe zakonisht nuk më mbingarkonin. Nji ditë prej ditësh, kur pesëdhjetë punëtorët e burgosun ishin të rreshtuem, hini në kamp Sami Kamberi dhe tha para të gjithëve:
- Ku është prifti katolik, Zef Pllumi? Përse ju të zyrës teknike nuk e nxirrni në punë?
Gani Tartari iu përgjegj:
- Eshtë një njeri i sëmurë dhe nuk ka aftësi pune, zoti komandant. Ju kërkoni punëtorë, por ai nuk është...
- Mjaft! – e ndërpreu Sami Kamberi, - ai është një prift katolik që ka ngrënë në kurriz të popullit. Dua që të jetë këtu në rradhën e parë.
Më thirrën dhe dola, mbasi gjithshka ndigjova. Kur u gjeta në radhën e parë, bashkë me Hasan Didën nga Kuksi, Samiu foli me të madhe:
- E shihni ju Zef Pllumin, është prift katolik që ja shfrytëzuar gjithë jetën malsorët injorantë. Tani duhet t’i shlyj me punë të gjitha gjynahet që ka bërë në kurrizin e popullit. Ti shef i zyrës teknike, - iu suell Gani Tartarit, - ma sheno n’atë frontin më të vështirë; aty në llucë! Aty t’i lajë gjynahet që ka bërë kundra popullit.
Puna nuk ishte larg, por ngjitun me kampin tonë, aty ku, deri para pak muejsh ishte kenë kampi i të burgosunve ordinerë. Gjysa e kampit mbytej në llucë. Shi aty më caktuen mue të vetëm, me detyrën me e pastrue.
Nuk kishte projekt. Punova tri ditë, me ritmin tem të kadalshëm, por punësaktë. Hapa nji kanal, i cili hynte mes dy kapanoneve në nji korridor të ngushtë dhe shkonte deri te telat e rrethimit të mbrendshëm. Aty u grumbulluen të gjitha ujant. Ndërsa po punojshem, aty kuk vetëm, qe se po vjen komandanti i kampit, Sami Kamberi, pau punën gjithkund dhe kanalin e hapun.
- Ulu e pusho. Dridhe nji cigare.
- Jo, kam edhe pesë minuta për me e krye punën teme.
-Zef, jam komandant dhe duhet të më dëgjosh. Ulu e dridhe nji cigare.
E lshova belin aty, dola në breg, nxora kutinë e duhanit dhe me letër të verdhë ambalazhi makaronash fillova ta dresh cigare.
- Nuk ke letër cigaresh?
- Jo nuk më del me i ble; me çibuk nuk mund e pij dhe këto letra ua kërkoj për shoqni punëtorëve të kuzhinës.
- A më njeh mue?
- E si jo, je komandanti i kampit.
- Tani jam komandant këtu, por përpara a më mban mend.
- Jo.
-Sa herë që ti vije në Koplik, unë isha ai që të kontrolloja pasaportën, ndërsa ti hyje në klub për kafe me Ajet Zenelin. Prej tij të njoh. Më ka folë shumë mirë për ty dhe punët që ke bërë atje në Dukagjin.
- Të kam pa, por nuk jemi njoftë.
- Ajeti më ka thënë se ishe merakli lulesh dhe se pate hapë nji tokë për me mbjellë lule.
- Po, shi ai jam.
- Zef urdhërova me të shti në këtë llucë, vetëm që të flasim dy fjalë bashkë. Tani që erdha, dua që të të jap dorën. E shoh se ke punuar mirë dhe të lumshin duart.
- Të falem nderës, zotni komandant se asht e para herë që ndigjoj se i thohet nji të burgosuni: „Të lumshin duart“, sepse gjithmonë jena mësue të na thonë „Jepi derr, shtyje derr, puno derr!“
Samiu qeshi me të madhe, madnej tha:
- Po ja, që nuk mund bëjmë ndryshe. Vetëm kjo na ka mbetur. M’u desht të të sjell në llucë që të flasim sëbashku. Zef, unë dua që të ndihmoj. Kam menduar të të bëj brigadier.
- Brigadier? Jo, kurrsesi! Nuk pranoj!
- Zef, due me të dhënë dorën, të të ndihmoj.
- Zotni komandant, të lutem më len të des rehat!
- Me vdekë? Zef, unë mendoj për jetën dhe jo për vdekjen.
- Zotni komandant, a e kupton ç’do me thanë sot, në gjendjen teme, të mendojsh për jetën? Don të thotë me shtue burgun!... I sëmundë, i plakun, zharg jeta e burgut?!...
Mbasi nuk pranova asnji nga propozimet e tija dashamirëse, më tha:
- Si punëtor i thjeshtë a pranon, sigurisht nën drejtimin tim personal, sepse vetëm unë I kam projektet e gjithë kampit, që të të nxjerrë jashtë rrethimit për të zbuluar lartësitë e shtyllave të telave me gjemba, që në projekt janë të gjitha katër metër lartësi, ndërsa në realitet e shumta mbërrijnë në dy metër e gjysë? A e shef këtu ku po punon tani ti? Në projekt është një pusetë e thellë afër dy metër, dhe tuba çimentoje që vazhdojnë përtej rrethimit. Prandaj çdo ditë do punojmë bashkarisht. E pranon këtë?
- E pranoj, por duhet ta kuptosh që tashma jam i plakun e shëndetlig. Nuk mund e baj i vetëm këtë punë.
- Mos u bëj merak. Mendoj unë për këtë.
N’e nesret fillova punën aty jashtë rrethimit.
- Simbas projektit, - më tha Samiu, - këtu duhet gërmuar thellë për të gjetur tubin e shkarkimit.
Punova gjatë, shkova dy metër thellë dhe nuk gjeta asgja.
- Zoti komandant, më lejo të punoj si të di vetë, pa ato projektet tuaja.
- Po, jam dakord.
- Në daç me rregullue ujnat ose bonifikimen e kampit, më len të lirë të punoj si di vetë. Të jesh i sigurtë se kam ma shumë eksperiencë se teknikët tuej injorantë. Lene këtë punë në dorën teme dhe do të mbetesh i kënaqun.
Ai më la të lirë. Punojshem për nderin tim.
Mbas të gjitha punimeve që bana nuk u gjet asnji tombinë dhe asnji tub shkarkimi.
Samiut i paraqita projetin tim të detajuem për ato ujna që mbeteshin në ekskampin e ordinerëve, ku do të vendosej reparti ushtarak. Iu duk i arsyeshëm dhe mbrenda javës ia realizova. I pëlqeu shumë puna ime, prandaj në javën tjetë më kaloi në nji tjetër front që ishte sa gjatësia e kampit.
- Këtu duhet të punosh tani. Kërkesa ime është kjo: dua të më nxjerrish kuotat e shtyllave të betonit katër metër e gjysë. Kur të mbërrijsh aty, duhet që me anë të një pjerrësie të pranueshme, të bahet lidhja me rrugën që përshkojnë rojet. Këtë pres prej teje.
- Zoti komandant, ky asht nji front kaq i haptë sa un personalisht nuk mund e punoj derisa të des.
- Jo, Zef, nuk më kuptove. Ti duhet të punosh vetëm një model pune prej pesë-gjashtë metrash. Për tjerat mendoj unë. E njeh Hasan Diden?
- Si se njof Bablokun? Na në burg e thrrasim „Bablok“, ashtu si djali i vet.
- Po e nxjerr edhe atë, e punoni dy pleq bashkë.
- Ashtu po.
Nxuer në punë edhe plakun nga Kukësi. Të dy bashkë në pak ditë përfunduem nji copë gjasht-shtatë metërsh që do të vlente si model për gjithë rrethimin e jashtëm të kampit. Samiu e pëlqeu shumë dhe n’e nesre shtini në punë afër pesdhetë vetë që të vazhdonin po ashtu. Mandej më dau anash e më tha:
- Më ka pas thanë Ajet Zeneli se atje në Kuagjin ke pasë punue edhe lulishte.
- Vërtetë ashtu ishte, dhe sa të bukura që bahehsin!
- Ç’thoshin malësorët?
- Për drandofillet më thojshin: „Mos na shto ferra, zotni, se i kena me tepri“. Ndërsa kur shifshin lulet e bukra e të larme me ironi me pyesnin: „Çfar kokrrash bajnë, zotni?” “Nuk japin kokrra, i mbaj vetëm për bukuri.“ „Zotni, - më thoshin, - për bukuri mbahen gratë dhe jo ferrat e lulet.” Ç’të bajsh? Bota kështu asht: sy-sy e mendje mendje!
Atëherë Samiu më tha:
- Kam mendue që të gjitha skarpatat e kampit t’i baj lulishte. Po ta ngarkoj ty këtë detyrë.
- Zotni komandant, nuk e pranoj për dy arsye. E para se nji burg as mund të mendohet të zbukurohet me lule. Burgu mbetet i idhtë sa vdekja! Lule ka në çdo funeral. Vdekja të tmerron. Së dyti duhet ta dijsh se jeta mes luleve dhe njerëzve lidhet aq ngusht sa për shembull, sikur nji i burgosun të më këpusë nji lule, un për vedi, do të pranojshem që ma parë të më kapin për veshi. Jeta mes luleve dhe nejrzve përfshihet n’atë familjare: „Nanë dhe vajzë“. Në malsi kishin nji fjalë tepër tronditëse: „Bimën nuk e rritë as uji e as plehi, por vetëm syni i të zotit!“... Kam vërtetue se asht fjalë e saktë dhe kam shumë prova.
- Po këtu, para komandës mund të bëhet lulishte?
- Tepër e bukur, por don shumë punë. Këtu asht kalldram.
- Më paraqit projektin, tha Samiu.
Ndërkaq ai kishte sajue vetë nji lulishte dhe mbasi të burgosunit përfunduen rrethimin e kampit, atëherë i shtini me hapë tokën aty. Kur erdhi vjeshta pruni rozmarinë e drandofille dhe më caktoi si lulishtar. Punuem te kovaçi edhe nji cap të përshtatshëm për lule si dhe nji lagëse...
- Zef, - më tha, - megjithëse tash je i përjashtuar nga puna e detyruar për shkak moshe e sëmundjeje, prap se prap mendoj se asht ma mirë për ty që të merresh me nji punë se sa me ndejë aty mbrendë tue llomotitë me të burgosurit e tjerë. Kështu i rrin larg edhe rrezikut. Kjo punë është vullnetare, nuk paguhet, sepse nuk e përfshin tefteri, por bukën e gjellën e merr si puntorët.
Në të vërtetë për mue kje nji privilegj i madh, sepse që nga revolta e Spaçit ndër kampe e burgje ishte ba i modës dënimi i dytë e i tretë me dëshmitarë shpifsa. Nga ana tjetër edhe për shëndetin tem nji punë e lehtë si ajo e lulishtarit, n’ajër të pastër, i bante shumë mirë trupit tem, tashma të ngarkuem me shumë sëmundje. Në vitin e ardhshëm lulishta duel shumë e bukur. Punuem te kovaçi edhe nji gërshanë të madhe për qethje bordurash e nji tjetër të vogël për krasitje. Të gjitha këto vegla më caktoi që t’i ruejsha në lavanderi, aty ku para pak vjetësh kishem kalue dymbëdhjetë muej izolim. Përballë gjindej nji skarpatë shumë e naltë dhe mjaft e gjat; përbri saj nji rryp i vogël toke të cilën e përshtata për mbjelljen e farnave e rritjen e fidanave. Atë skarpatë e mbusha me karajfila të të gjitha ngjyrave. E kishem si lulishte personale. Edhe polici ma i egër mbetej shtang nga ajo bukuri e aromë e kandshme. Nuk ma damtonte kurrkush. Dikur prunë puntor lavanderie Minella Balën, nga Saranda, njeri i rrahun me voj e me ufull. Lidhëm miqsi ende pa u njoftë mirë. Dhe përditë më qeraste me dy kafe dhe bisedojshim bashkë për jetën, familjen e burgun.
Kishem vu re se kur prashitshem karajfilat, m’avitej gjithmonë nji hardhucë, e un i hidhshem asaj krymbat që delshin. Erdh puna që ajo hardhucë më merrte mbrapa e hynte edhe në lavanteri e ndërsa bisedojshem me Minellën ajo kapej në mur mjaft nalt e na kundronte. Nuk vonoi e u ba krejt e shtëpisë. Kur merrshem lagësen e luleve ajo nuk vinte mbas meje, por avitej menjiherë vetëm kur e shifte se kishem në dorë çapën. Për hatër të saj prashtishem ditë për ditë nga dy-tri metër katrore dhe ajo më rrinte aty tue pritë krymbat. Kishem knaqsi të madhe kur e shifsha pranë, por në të vërtetë nuk pranova kurr me e përkëdhelë ose me e marrë në dorë. Mbas nji vjeti e gjysë të kësaj miqësie, hardhuca përfundoi viktimë e nji spërkatje disifektimi që infermeria e kampit bani kundra çimrrave. Ajo e helmatisun kishte kërkue ndihmën tonë. E gjetëm aty te praku i derës së lavanterisë, t’ajtun, ndrrue ngjyret, dhe tue hapë e mbyllë gojën kalonte minutat e fundit. Bashkë me Minellën e gjetëm n’atë gjendje të jashtëzakonshme. Menduem ta shpëtojmë. Në fillim i bamë banjë me ujë. Me gojë të hapun mori frymën e fundit. Në këtë ças mbaroi.
Minella dhe un për të „dashunën“ tonë të jashtzakonshme, hardhucën, muerëm edhe “masat” tona të rastit. Hapëm nji gropë të vogël aty në skarpatën e karajfilave. E varrosëm me ma të madhin nderim. Mbi vorrin e saj ranë edhe dy pika loti. Minella dhe un ishim shumë të përmalluem nga mortja e saj, dashuni e shkimbun, tepër të jashtzakonshme!
Nji ditë prej ditësh, ndërsa punojshem në kopshtin para komandës vjen komisari i kampit (emnin e kishte Kosta, e mbiemnin nuk ia mësova kurr) e më thotë me dashamirsi:
- Zef, deshta të dijë në se këtë mbiemër „Pëllumbi“ ta kanë ngjitur se ke mbajtur pëllumba, apo e ke familjar. Mua më rezulton se asnjënga farefisi yt nuk ka këtë mbiemër.
- Zoti komisar, në Shqipni e shumta e njerzve si mbiemën mbajnë atë të babës, ndërsa vetëm Partia i detyroi që të gjenin gjithsecili nga nji mbiemën familjar. Këtë rregull e kishim edhe na në kolegj prandaj ai i pari, ma i vjetri i fisit tem thirrej „Pëllumb”, kështu atë më vunë. Familjarët e mi kur i detyroi Partia me gjetë mbiemën e muerën „Gjeka“, sepse në fisin tonë Gjekë Marku ishte ma në za. Megjithkëta, kur ishem fëmijë kam rritë shumë pëllumba me dishir të madh.
- Din t’i kujdesish?
- E si jo! Por duen kohën e duen ushqimin, sepse hanë shumë dhe nuk mjaftojnë dromcat që mblidhen në tryezat e mencës.
- Komanda nuk ka fonde për të blerë ushqim për pëllumba.
- Nuk asht nevoja e fondit. Ju n’ekonominë ndihmëse kultivoni shumë, disa dynymë, me mel fshesash. Ajo bimë prodhon shumë farë. Ku e depozitoni ju?
- Në magazinë, aty gjendet me kuintalë kjo bimë. Kemi provuar t’i japim lopëve apo derrave, por na ka rezultuar se është ushqim i rrezikshëm për to.
- Ndigjo, zotni komisar, ai asht ushqim i përshtatshëm vetëm për zogjt? Këto fara m’i jep pune.
Përmbi taracën e lavanterisë, ku ishin vendosun ato pak çifte pëllumbash, me copa drrasah e kartonash ndërtova, pothuej sa nji kat shtëpije vetëm për pëllumbat. Aty vendosa edhe enën e ujit si dhe atë të ushqimit. Dy herë në ditë hypshem n’atë tarracë, n’orar të caktuem dhe u hidhshem ushqimin e i pastrojshem furriqet. Kokrrat e melit të fshesave dhanë efektin e vet. Pëllumbat u shtuen menjiherë. Jo vetëm pëllumbat, por sa herë hypshem në tarracë e i ndjellshem tue thirrë: vidi-vidi-vidi, shumë ma shpejt mblidheshin trumcakët e zogj të tjerë mali. Gjatë dimnit, në nji shtyllë të rrethimit vinte nji gushakuq dhe këndonte për bukuri me sa za që kish. I hidhshem nji grusht mel Gushakuqi u ba klient i përditshëm. Atëherë i punova nji shtëpizë të bukur e të vogël drrase ku i qita mel dhe ujë. Shtëpizën pa derë e vara me nji gozhdë në murin e lavanterisë, përballë asaj shtylle ku vinte gushakuqi e këndonte. Përditë, sa herë që hypshem në tarracë për kujdesim të pëllumbave, ai gushakuq vinte, po n’atë shtyllë e këndonte e këndonte me sa za që kish. Kur ulesha nga tarraca i hidhshem melin në shtëpizën e vogël. Minella, përgjegjësi i lavanterisë, kënaqej pa masë e më thonte shpesh:
- Me që na kanë ndarë nga fëmijët tanë njerëzit e këqinj, Zoti na solli fëmijë të tjerë që të na ngushëllojnë.
Nji ditë prej ditësh, ndërsa ishem në tarracë me pëllumbat e gushkuqi, si përherë këndonte n’atë shtyllë, në lavanteri kishte ardhë oficeri operativ i kampit, Gjergji, nji djalë i pashëm korçar. Me vemendje kishte vrojtë e ndigjue atë zog që këndonte aq bukur dhe i kishte thanë Minellës: „Sa bukur që këndonte këtu një zog mali!“ „Asht gushkuqi i Zefit. Me siguri ai tani duhet të jetë në tarracë për të ushqyer pëllumbat. A sheh si ia ka bërë shtëpizën aty?“
Kur zbrita e hina në lavanteri gjej aty oficer Gjergjin, i cili menjiherë më tha:
- Zef, nesër do të bie nji kafaz dhe ma shtjer aty atë zogun të që këndonte aq bukur.
- Shka po thue, zotni komandant? Për cilin zog flet ti?
- Për atë gushkuqin tënd që këndonte aty ku I ke bërë edhe shtëpizën. Nesër e dua.
- Zotni komandant, ai nuk asht zogu im, por asht zog malit. Kena lidhë miqësi. Un i jap me hangë e ai vjen e këndon për mirënjohje.
- Unë e dua që nesër!
- N’e e daç xene vetë në kjosh i zoti! Un jam në hall për vedi e ti don me shti në burg edhe zogjt e malit!... Ik! Mos t’i ndigjojë kush këto fjalë! Don me shti në burg edhe zogjt e malit!... U asht ba mendja burg... burg!...
- Zef, jam oficer operativ. T’urdhëroj.
Ik, ik, se për këtë gja nuk mund të më urdhnosh. Me kapë zogjt e malit!... Si u shkon mendja me i shti në burg edhe ata? Jam I penduem që u kam rritë në burg lule! Lule në burg!... Por lulet rriten për mue e jo për ju!
Minella u përpoq të ndërhyjë, por un ishem shumë i acaruem.
- Me kapë zogjt e malit!?... Ik, ik, ik...
Kur shkoi oficeri, Minella më tha:
- Sa mirë që ia bëre!... Të lumtë!...
Lexues i dashtun, ky kapitull nuk do të kishte fund sikur të përshkruejshem ngjarjet e jashtzakonshme që krijuen lidhjet miqsore ose familjare mes njerzve dhe shtazëve si për shembull historia e lejlekut „Sakio“ e trumcakut „Voks“ dhe e dallëndysheve luftëtare. Për të gjitha këto mund shkruhet nji libër në vete. Por si përfundim i këtij kapitulli un mund u thom të saktën se njeri, shtaza dhe bima jetojnë me njani-tjetrin, kanë ndjenja dhe dishira të përbashkëta.