Gëzim Llojdia: Coronelli për kështjellën e Kaninës

HARTOGRAFI VENECIAN CORONELLI  PËR KËSHTJELLËN E KANINËS MË 1690

NGA GËZIM LLOJDIA

1.

Gravura përmban elementët të sulmit venedikas përmbi kalanë e Kaninës. Gravura është punuar(nga P.Coronelli. Datimi saj në krahun e djathtë regjistron vitin 1690. Ndërkaq që ka të shënuar :”Canina presa da Veneti a Turchi “.

Çfarë të reje sjell gravura e kohës ? Ajo paraqet në planin e përgjithshëm kalanë në qendër të saj si dhe kodrat që e rrethojnë atë. Punimi i  gravurës është një tregues për vërtetësinë historike të përpjekjeve për të sunduar kalanë shekullore gjatë luftimeve turko-venedike ,që i përkasin afërsisht shek XVIII.

2.

Ka të dhëna të cilat bëhen mjaftë të rëndësishme për një ndër objektet monumentale e cila është klasifikuar në grupin e kalave, që mbajnë përmbi shpinë, shekuj të tëra jete.

Kalaja e Kaninës është një pikë dominuese në gjirin e Vlorës. Dhe përndryshe është pagëzuar:”Ballkoni i Vlorës”. Akropoli i arrin në kuotën e 398 m. Panorama nga kjo hapësirë qiellore është mbresëlënëse deri mistike. Në jug të kalasë shtrihet katundi i cili është zhvillimi i varoshit të vjetër mesjetar thonë Gj,Karaiskaj dhe S.Dashi në një studim për rijetizimin e saj. Nga banesat e vjetra kanë mbetur vetëm rrënoja guri si dhe disa prej tyre, që kanë qenë qendra kulti.

3.

Pasqyrim i plotë në përmbajtjen e gravurës është se:në luftën turke venedike te shek.XVII Kanina luan një rol te veçante por e paguan këtë rol me rrënimin e saj. Ne vitin 1691 venedikasit që e kishin marrë atë bashkë me Vlorën një vit më parë e hedhin ne erë me mina për të mos ua dorëzuar turqve. Që prej kësaj kohe, pavarësisht riparimeve që iu bënë në shek XVIII kështjella e humbi funksionimin e saj të mëparshëm  dhe shërben kryesisht si rezidencë e e fortifikuar e sundimtarëve të qytetit të Vlorë,qendra e së cilës ishte spostuar më kohë në Berat. Kështjella fillon e shkretohet aty nga 1832 pas rënies së pashallëqeve aranute. Më 1919 mbi njërën nga kullat gjysmë të shkatërruara, u ngrit “sahati,por pjesa e mbetur e kështjellës kulla e sahatit dhe rrënojat e saj u shemben nga bombardimet që flota italiane i bëri Kaninës më 1920. Eqerem Bej Vlora sjell shumë të dhëna.

4.

Ka një të dhënë, që vërteton thënien se gurët e kalasë kanë ndërtuar jo pak ndërtesa përreth saj në kohëra të ndryshme të historisë. Ndër elementët urbanë arkitekturorë përmenden dy hapësira të mëdha që janë fortesa kalaja dhe kështjella ose Citadela. Fortesa përmbante tre hyrje,jugu, lindja dhe veriu sipas këtyre studiuesve ata kanë pasur emetimin: porta ose dera e fshatit,Porta e beut, dhe Porta e Mbretit. Në shekullin e XX janë prishur të tre porta ndërsa kishin ekzistuar deri atëbotë.Pallati i bejlerëve ishte një shtëpi e madhe me 4 kulla të tipit shtëpi Labërie.Disa të dhëna:Godina ishte ngritur më 1701 nga Zejnel Pasha mbi banesën e të parëve ngritur nga Gjegju Sinan Pasha ,sanxhak bej i Vlorës më 1502,u dogj gjatë pushtimit venecian, E datuar në 26shtator 1690 të udhëhequr nga Daniel Delfino. Pukvil njofton: 1807 kalaja u meremetua. 1812 meret nga Ali Pash Tepelena.1848-1850 vendoset një garnizon turk. Banesa e ngritur nga Zenel Pashë Vlora shkatërrohet në 1832 dhe më 1919 dhe u shkatërrua nga bombardimet e vitit 1920 që bëri flota italiane në qershor të atij viti. 1916 italianët vendosin aty një garnizon.

5.

Gravurë e kohës mbi sulmin venedikas në kështjellën e Kaninës më 1690(nga P.V.M.Coronelli) . Kush ishte P.V.M.Corornelli. Njihet si Padër Vicenzo Maria Coronelli . Jeta e tij filloi më 1650 dhe zgjati deri në 1718. Ishte gjeograf, hartograf, shpikës dhe printer, ,murg venecian Vicenza Coronelli mund të konsiderohet si një nga globemakers më të famshme të shekullit 17: globusetka krijuar në vitin 1683 për pallatin Louis XIV e në Versajë më shpejt tërhoqi vëmendjen si objektet e mëdha . Vincenzo Coronelli (16 gusht 1650 - 9 dhjetor 1718) ishte një murg françeskan, një Cosmographer venecian, hartograf, piktor,botues, dhe enciklopedisti i njohur veçanërisht për atlaset e tij dhe globet, i cili kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij në Venecia.Vincenzo Coronelli ka lindur, ndoshta në Venecia, 15 gusht, 1650, fëmija i pestë i një rrobaqepësi  venecian i quajtur Maffio Coronelli. Në dhjetin vite te jetes së tij , Vincenzo i ri është dërguar në qytetin e Ravenna  si praktikant  për gravurat në dru. Në vitin 1663 ai u pranua në manastirin françeskanët, duke u bërë një rishtar në vitin 1665. Nga 1681-1683 ai punoi në Paris në një palë prej  globeve me diametër  prej 3.85 metër për Louis 14, të cilët tani janë në Bibliotekën Kombëtare në Paris. Në vitin 1671 ai hyri në manastirin e Shën Maria Gloriosa dei Frari në Venecia, dhe në vitin 1672 Coronelli u dërgua me urdhër në Kolegjin e Shën Bonaventura dhe Shën Apostoli në Romë, ku ai fitoi diplomën e  mjekut të tij në teologji në vitin 1674. Ai shkëlqeu në studimin e astronomisë  dhe Euklidit. Pak para se të vinte viti 1678, Coronelli filloi të punojë si një gjeograf dhe është autorizuar për të bërë një sërë globuse tokësore dhe qiellore për Ranuccio II Farnese, Duka i Parmës. Çdo globi i tijështë  hartuar imëtësisht  ishte me pesë këmbë në diametër (c.175cm) dhe aq i impresionuar sakaq Duka, e bëri Coronellin teolog të tij.

Coronelli me famë si një teolog u rrit, dhe në 1699 ai u emërua Ati i Përgjithshëm i rendit françeskan.Për shkak të famë e tij, ai ka punuar në vende të ndryshme evropiane në vitet në vijim, duke u kthyer përgjithmonë në Venecia në 1705. Në Venecia filloi projektin e tij cosmographical dhe botoi vëllimet e 'Atlante Veneto'. Në qytetin e tij ai themeloi shoqërinë e parë gjeografike, Accademia Cosmografica degli Argonauti. Ai gjithashtu ka mbajtur pozitën e Cosmographer të Republikës së Venedikut. Më pas gjashtë vëllime të Biblioteca UNIVERSALE Sacro-Profana janë botuar nga Coronelli. Kjo  ishte një lloj enciklopedie, shënimet e saj përpiluar ishin të urdhëruar sipas rendit alfabetik.Në moshën gjashtëmbëdhjetë ai botoi për herë të parë e njëqind e dyzet veprat e tij të veçanta.Coronelli vdiq në moshën 68-vjeçare në Venecia, duke pasur qindra harta të krijuara në jetën e tij. Coronelli vetë jetoi shumicën e jetës së tij në Venecia, në manastirin e Santa Maria dei Frari Gloriosa, ku ai themeloi Accademia degli Argonauti, konsiderohet të jetë një nga shoqëritë më të vjetra gjeografike në botë. Një shkrimtar palodhur dhe botues, në vitin 1690 botoi Coronelli Veneto Atlante tij (duke përfshirë “Libri i Globes ‘i famshëm), e cila konsiderohet atlasi parë që janë prodhuar në Itali. Cosmographer zyrtare në Republikën e Venedikut, Coronelli kombinoi edhe kartografi me punë në enciklopedinë e parë të “stilit modern ‘i gjeografisë, për fat të keq mbetur e papërfunduar. Doktor i Teologjisë në Shën Bonaventura në Kolegjiumin Romë në vitin 1673. Ai prodhoi një palë globuset për Louis XIV në 1683. Harta ka 27 harta (14 Gores Globe), dhe 2 globuset (një qiellore, tokësore e) nga Coronelli në koleksionin e saj.

Eqrem bej Vlora shkruan:”Të rrënuara nga koha edhe nga dora e njeriut,qindrojnë ende mbeturinat e gërmadhavet të Kalás Kaninës mbi një çukë që sundon anë-e-mbanë vendet rreth e rrotull.Pámja e kësaj Kalás të mbush zëmrën me brëngim. Mur’i rrethimit ësht shëmbur në shum vende, rrafsh me tokën; godinat që ngrëheshin dikur mbi tre sheshet e Kalás janë çdukur. Mirë po disa murishte e disa themele që kanë mbetur, dëshmojn ende madhështinë’ e kohnave të kaluara, e të harruara, që ka jetuar kjo kështjella.Sa e sa kujtime janë vall varrosur nën gurin e nën zhurin që i mbulojn sipërfaqen? Kush mund t’a dij!Në tansin’ e saj, Kalaja e Kaninës paraqitet si një katërçipëse e paregullt, e ndarë në tre sheshe që qindrojn shkallas njëri mbi tjatrin. Në muret e rrethimit hapen tri dyer; dera e Fshatit nga Jugu, dera e Mbretit nga Veriu dhe dera e Beut nga Lindja. Deri pak vjet më para këto tri hyrjet ishin të paprishura; sot mjerisht të dy të parat janë të rrënuar edhe vetëm ajo që quhesh “dera e Beut” qindron pak a shum ashtu, sikundërse ka qënë në kohat e vjetra.Tue ju avitur kësaj derës na del majtasi përpara një murë rrethimi madhshtor, që përmban kandin Jug-lindor të Kalás edhe mbi të “bahçen e zorkadhevet”, që ësht një “tabj’ e gjërë” në sheshin e parë.Në hyrjen e derës të lartpërmendur shohim më të dy anët, rrënimet e dhomavet kuse banonin rojet edhe pak hapa më tutje shtrihet majtasi një sheshore kuse qindronte gjatë kohës të sundimit Otoman “Saraj’ i Gjejgju Sinan Pash (VLORËS)”. Banesa në fjalë ish një shtëpi e madhe me 4 kula, të tiparit të shtëpijavet të forta të Labrisë. Muret e saja qindronin deri më 1900 të gjysmuar, por ende në këmbë, nuk tregonin asnjë zbukurim. Mënyra e gaditjes tyre ish e thjeshtë, e palyerë nga jasht; dritoret ishin të vogla, pa xhame, mbyllur me qëpëne; shkallët ishin prej guri të palimuar; në hyrjen, në sofallek, kuse dilnin shkallët, nuk kish tavan, dukeshin trenjt edhe qoromidhet e çatis; divanet e shtëpisë ishin jashtzakonisht të mbëdhenj, por ishin të errët, pa dritore; këtu dilnin dyert e dhomavet. Këto ishin madhshtore, me “oxhakë sa një kasolle”, me “mahfile e musandërara” shum të gjëra. Por në dimër nuk ngroheshin dot; njerzit vinin rrotull në shtëpijë veshur me gëzofë, ose me xhoka. Një tuf me zonja e me shërbtore ndërlikonin jetën e përditshme që zhvillohesh në këtë shtëpi. Haja e pija ishin të bollshme, se të ardhurat e pasunisë toksore edhe blegtore të pronarëvet shpenxoheshin këtu në natyrë, pa rregull e pa kursim. Por me gjithse pamja e përgjithshme e banesës paraqitesh pa shije artistike, mënyra e jetesës në këtë shtëpi ish bujare. Godinën që përshkrova (2) e kish ringrehur më 1701 Zejnel Pash VLORA; mbasi banesa e të parvet tij, (me 1502 Kapudan i derja edhe Sanxhakbeu i Vlorës Gjejgju Sinan Pasha e kish gaditur po më këtë vend) u dogj gjat pushtimit të Kalás nga ana e Austrijakve edhe Venedikasve më 1690.Nga banesa që kish ngrehur Zejnel Pasha kish mbetur në këmbë deri në vitin 1919, një kulë gjysëm e zhgatrruar, më 1891 u meremetua edhe u vendos në të sahati i katundit Kaninës. Ky sahati kish ardhur nga Jermanija edhe ish një aparat modern pa as një veçuni artistike. Por kumona e tij paraqiste një interes të veçanët. Kish qenë sikur Kumona e një qishës vjetër të Kaninës (më duket e Qishës të Shën Ounfrit) edhe në rrethin e saj mbante shënimin: “që asaj Qishës ja kish dhuruar Gjergj Aranitasi” (4). Themelet e godinës të lartpërmendur që u hapën e u stydjuan më 1918 nga Xhenjo Ushtarak Italian, me qëllim që të ringrihesh Kalaja sikundërse ka qënë, na lejuan të kemi një pamje pak a shum të sakët mbi përbërjen e saj. Mund pra të themi pa frikë që fjala “Saraj” ish pak e tepruar si për godinën që nrehu Sinan Pasha, ashtu edhe për atë të Zejnel Pashës. Në të vërtetën ishin shtëpija të mbëdhaja, me 25-30 dhoma, mjaft të shëmtuara, që përdoreshin si “Hareme”; ndërsa “Selamlleket” e Sanxhakbeut të kohës Otomane qindronin mbi sheshin e tretë, më të lartë, rreth Kulës së Agajt. Hoborrin e “Sarajevet” e rrethonte një mur. Jashta tij ndodheshin hauret, magazitë, banesat e shërbtorvet, të ushtarvet edhe- simbas gojëthanjës- një Xhami, e ngrehur në kohën e Sulltan Mehmetit II. Mjerisht kurr nuk e cakton dot sot më, se kur qindronte kjo. Disa kalldrema të shtremta e të gremta përshkonin këtë sheshin e parë. Këtu edhe emni “shesh” nuk është fort i përshtatshëm, se p’se nuk ish aspak i shtruarë, por plot brigje e gropa. A ka qënë ndryshe në kohën e parë; do me thënë deri në vitin 1693 kur u prish e u rrënua Kalaja? Unë, nuk e besoj. Midis derës Mbretit që ish hyrja kryesore dhe derës Fshatit shkonte një rrugë mjaft e gjerë edhe ndante praktikisht më dysh Kalanë. Në midis kësaj rrugës qindronte dera e katërt “e Pashajt” që hapte “Iç- kalán”, ndarë edhe ajo në dy sheshe, që shtrihen 10-15 metra më lart edhe ndahen nga shesh’i parë me anë të një murit me disa kule të vogla katërçipshe.Ky muri paraqitet sot shum i ndryshuar. Ushtrija Italjane e rrënoi mjerisht gjatë punimevet edhe stydimevet që bëri më 1918/19. Mbeturinat e derës të lartpërmendur, të shkallve edhe të kalldremit vjetër u çdukën edhe në vënd të tyre Italjanët ngrehën një murë të that. Në bishtin jugor të këtij murit kalon sot një monopat edhe na shpje në sheshin e dytë.Ky sheshi nuk ka as një mbeturinë të ndonjë godine. Ndofta ka qënë për herë i zbrazët, shërbente për ushtrime ose mbledhje edhe sot nuk u paraqit, përveç një kutimit të çuditshëm, asgjë nuk mund të tërheqi vërejtjen e vizituesit. Gojthana- që ka qenë në Kaninë edhe 60 vjet më para- e gjall, na tregon që nga një “tabje” e vogël që qindron mbi murin e rrethimit edhe mbi një shpellë të madhe që hapet 50 metra më posht, “ësht heshur e Shoqja e herojt kombtar edhe prrallor Serb, Marko Kraljviçit, kur i erdhi mandat e vdekjes së Burrit të saj”. Nga pikpamja historike kjo gojthanja nuk ka asnjë mbështetje (5); por tregon sa famë të madhe ka patur kjo Kalaja edhe në rrethin e fëqinjvet t’anë, kurse pasardhsit e sundimit të vënitur Serb në Shqipri (1360-1396) e kanë ndjerë nevojën të lidhin trashëgimin e kujtimevet heroike të tyre me muret e saja.Dy tre metra më lart nga ky sheshi ngrehesh “Iç- kalaja” e vërtetë, e vjetër, mbi një sheshore më të vogël, që ndahej me anë të një murit nga shesh’i dytë. “Iç- kalaja” nuk ka qenë një kështjellë në kuptimin evropjan. Ka qenë një oborr, i mbrojtur nga gjith anët që kish në kandin verior një kulë madhështore “Kulja e Agajt”. Në kohën e sundimit Otoman kjo ish selamlleku ose zyra e sundimtarit të vëndit, ndërsa në kohrat më të vjetra, ka qënë sigurisht edhe banesa e tij. Kulja ish një godinë katërçipshe, me 20 metra faqe edhe 3 ose 4 pate, me mure që kanë një gjërsi prej 3 metra. Ngjitur qemerin e një derës madhe, që disa vjet më para qindronte ngjitur me kulën, zbritej tre metra më posht me një tabje të vogël që shifte skelën, Vlorën, fushën e Nartës edhe Jallinë. Deri në vitin 1693 shtriheshin mbi këtë tabjen 4 topa viganë. Ishin të tiparit që turqisht quheshin “Balljemez”; italisht “Palla e mezza; jermanisht “Faule Mezze”. Me këta kish fituar namë në kohën e sundimit Otoman Kalaja e Kaninës; eni në se gjylen nuk e hidhnin dot as në buzën e detit, as edhe në Vlorë. Për të dhënë kuptimin e madhsisë tyre, mjafton të përmëndim këtu ato që tha më 1668 Evlija Xhelepiu në “Sejahatnamen’ e tij” kur vizitoi kalán: “Një dervish torollak e ka bërë njërin nga këta topat, banesë për vehte. Natën futet në grykën e topit me gjith dyshekun e me gjith orendit që i nevojiten, mbyll kapakun e topit dhe flë brenda”.Në midis sheshores të Iç- kalás gjindet një far soj bimci, veshur me tuvlla. Veçunit e gaditjes saja na lejojn të besojm që ësht bërë në kohën bizantine. Më vonë mund të jét përdorur si stern ose si baruthanë. Pak vjet më para (deri më 1919) qindronin në këtë sheshoren edhe rrënimet e 20 godinave të vogla për ushtarët; sot janë çdukur. Kalaja kish njëzet metra nën derën e Mbretit, një burim me uj pirës, që quhesh “çesma e Haremevet”. Edhe në rast rrethimi të Kalás ky burimi mund deri diku të përdoresh; njerzit e Kalás mund t’i aviteshin, se p’se vendi mbrohesh nga dera e përmëndur, nga kulja e Agajt edhe nga tabja “e djellit”.Muret e kësaj Kalás përfaqësojn sot historin mijvjeçare të saj. Në themelet e murit verior gjëjm gurë qikllopikë. Në mënyrën e gaditjes të murit që ndanë sheshin e parë nga shesh’ i dytë dhe i tretë, çquajn veçunit e mjeshtrisë bizantine. Në shumicën e mureve të tjerë çquan dora e pastërvitur e “ustallarve të kohës dekadente Tyrko- Shqiptare” .