Myzafere Mustafa: Gustav Majer - Tregime gojore

MBI STRUKTURËN NARRATIVE TË

TRI TREGIMEVE GOJORE  TË BOTUARA NGA ALBANOLOGU GUSTAV MAJER

Nga Dr Myzafere Mustafa

Ndër materialet e shumta të krijimtarisë letrare gojore të botuara nga albanologu i njohur edhe i shquar austriak  Gustav Majer, i cili kontributin e tij kryesor e ka dhënë në lëmin e studimeve gjuhësore, gjenden edhe tri njësi folklorike në prozë, të cilat janë shënuar ndër arbëreshët e Greqisë. Tregimi i parë titullohet Vajza cmirzezë e mbretit, i dyti Kusari dhe çupa dhe i treti Çupa në dollap, që të tria janë botuar në veprën Albanesische Studien, VI, Wien 1897.

Për materialet folklorike, të cilave u përkasin edhe këto tri njësi folklorike , Gustav Majer vë një shënim në parathënien e vëllimit të V në Albanesische Studien, Wien, 1886, në të cilën thuhet: «Pjesa më e madhe e këtyre teksteve është nxjerrë nga trashëgimi i abanologut të njohur, Teodor C. Rajnhold… tekstet në prozë dhe në poezi janë në pjesën më të madhe të tyre, si tentativë e dialektit shqiptar që flitet në ishujt Poro, Hidra dhe Specia». Në veprat e veta Majeri kishte botuar materiale folklorike edhe nga Mjaltë nga bleta (Dorëshkrimi i Pragës) e Thimi Mitkos, si dhe materiale letrare gojore të shënuara në Mirditë dhe në Shkodër.

Tri njësitë e cekura të prozës gojore Majeri i kishte klasifikuar në pjesën e II me titull Märchen, që në gjermanisht ka kuptimin përrallë, por nocioni Märchen nënkupton edhe tregimin gojor në kuptimin e gjerë, brenda të cilit mund të hyjnë disa lloje (zhanre). Vlen të theksohet se studiuesit e letërsisë gojore me nocionin Märchen e kuptojnë vetëm përrallën e mirëfilltë mitike, e njëri ndër ta është edhe studiuesi i përrallës, Max Lüthi.

Në vëllimin Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635 – 1912) vëll. I [1], këto tri njësi janë klasifikuar si përralla. Qëllimi ynë është që nëpërmjet shqyrtimit të strukturës narrative të shihet se a mund të konsiderohen ato përralla të mirëfillta mitike. Tregimi i parë, Vajza cmirzezë, në fillim lë përshtypjen e një përralle të mirëfilltë mitike. Ajo fillon: «Një kish tre dielm, e njëri ish me një si, jatri me një këmbë e i tretëti me një si të vetëmë në ballë. E kur u rinë tuti e u bënë trima, ndonjë vajzë nëk i doji për burra. Ashtu u prishnë edhe këta e vane ndë dhe të huaj. E ai ç’u le me si i verbëre vate prej notisë; e ai ç’u le me si ndë ballë vate anatolisë; e i shklepëri vate ndë Pol».

Në këtë krijim shfaqet babai dhe tre djem të tij, që të tre të lindur me nga një të metë fizike, njëri me një sy të verbër, tjetri i çalë dhe i treti me një sy në ballë.

Në situatën fillestare kur dalin në skenë personazhet, mbizotëron harmonia familjare. Por kur ata rriten, thotë përralla, asnjë vajzë nuk donte të martohej me asnjërin nga ata. Harmoninë familjare e prish pakënaqësia e djemve për pamjen e jashtme dhe për konstruktin fizik të tyre, meqë asnjë vajzë nuk pranon të martohet me asnjërin prej tyre. Që të tre vendosin të largohen nga shtëpia për ta kërkuar secili fatin e vet. Kjo situatë fillestare është tipike për përrallën, sepse për të filluar veprimi dhe aventurat për vënien në sprova të personazheve duhet të lindë pakënaqësia për gjendjen ekzistuese, ose duhet të lindë dëshira për ta parë botën, për ta gjetur ndonjë mjet të rrallë mitik, për ta kërkuar të Bukurën e Dheut, për ta takuar vajzën e bukur ose për ta kthyer vajzën e bukur të rrëmbyer. Siç ndodh, zakonisht, në përrallë, edhe këtë rrëfim shohin se të tri personazhet marrin rrugë të ndryshme dhe arrijnë në vende të ndryshme. Narratori rrëfen vetëm për njërin vëlla, kurse për dy të tjerët nuk rrëfen fare, pra, ata lihen jashtë rrëfimit, nuk mësojmë asgjë për veprimet e tyre, por vetëm thuhet se: ai që kishte lindur me sy të verbër vajti në Noti, ai që kishte lindur me një sy në ballë vajti në Anadolli, ndërsa vëllai i çalë për të cilin vazhdon rrëfimi, ndalet në Pol (Konstantinopol) për ta mësuar zejen e përpunimit dhe të qepjes së pëlhurave. Pas tri vjetësh, mëson zejen dhe vendoset pranë shtëpisë së mbretit. Një ditë vishet me rroba të mëndafshta që i kishte qepur vetë dhe del në udhëkryq ku e sheh e bija e vezirit. Ajo i tregon vajzës së mbretit për rrobat e bukura që ia kishte parë djalit të çalë. Të dy vajzat kërkojnë nga ai t’ua bëjë nga një palë rroba të mëndafshta, mirëpo ai u përgjigjet se rrobat e mëndafshta do t’ia punojë vetëm asaj vajze që do të martohet me të. Është ky reagim tipik i heroit të përrallës. Mirëpo, në vazhdim sikur fillon të rrënohet struktura e  modelit të përrallës. Kjo vërehet gjatë bisedës së vajzave se cila duhet ta marrë për burrë djalin e çalë:

- E marrmë njëra nga nevet?

Ashtu vajza e mbretit i thotë asaj të vezirit:

- U z’munt t’e marr atë burrë edhe maletë t’kish mallam; pse nomet e mbretërisë nëk e duanë të marrë burrë të shenjuam. Po ti mboreto t’e marrësh, e do të shkosh jetë të mirë.

Ky dialog, në të cilin arsyetohet vajza e mbretit pse  nuk mund të martohet me djalin e çalë, nuk është i natyrshëm për përrallën. Në raste të tilla, kur djali e kërkon vajzën e mbretit, prej tij mbreti do të kërkonte t’i kryejë tri detyra të rënda, ose vajza do të vendoste vetë për t’u martuar me djalin e çalë, duke e çmuar punën dhe mençurinë e tij, e jo të arsyetohet se vajza e mbretit nuk mund të martohet me një djalë me shenjë, pra me të meta fizike.

Djali martohet me vajzën e vezirit, por atëherë vajzës së mbretit i lind smira. Ajo kërkon nga djali i çalë që edhe asaj t’ia bëjë një palë rroba të mëndafshta sikurse të bijës së vezirit. Djali refuzon t’ia punojë rrobat, kurse mbreti, i cili në strukturën sintagmatike shfaqet në funksion të dëmtarit, urdhëron ta mbysin djalin. Djali e pëson me vdekje, meqë refuzon t’i punojë rrobat.

Ky përfundim nuk është tipik për përrallën, nuk është i preferuar dhe nuk është i zakonshëm. Përralla e mirëfilltë mitike gati asnjëherë nuk ka përfundim tragjik. Përfundimi i tillë i rrënon kërkesat e horizontit të pritjes së dëgjuesit, përkatësisht marrësit. Vdekja e personazhit do të duhej të bëhej shkas për vazhdimin e veprimit dhe për fillimin e rrjedhës së dytë të veprimit të përrallës, në të cilën do të dilnin në skenë dy vëllezërit, të cilët me mjete mitike, ose me ndihmës mitikë do ta ngjallnin vëllanë, kurse dëmtari, mbreti, do ta merrte dënimin e merituar. Mirëpo, të dy vëllezërit kishin veti mitike, këtë veti e shohim pas largimit të tyre ”ai me një si ndë ballë shkruan ndë print të ti pse ai ishtë dielli e jep dritën ndë tuti dhe; e ai me një si shkruan ndë print pse ish hënëza çë feks natën”, prandaj ata nuk rikthehen për të vepruar, ata kalojnë në botën e legjendës, njëri ishte diell që jep dritë e tjetri ishte hënëza  që feks natën.

Duke mos e trajtuar veprimin e këtyre dy personazheve, narratori këtë e krijim përfundon si gojëdhënë, ku heroi përfundon tragjikisht, por jo duke u ballafaquar me forca antagoniste natyrore, por në ballafaqim me kundërshtarin njeri, ndërsa vëllezërit përfundojnë njëri si diell e tjetri si hënë.

Ky krijim me tipare të përrallës përfundon si gojëdhënë etiologjike.

Në krijimin Kusari e çupa, rrëfimi fillon në mënyrë të drejtpërdrejtë:

“Një kusari i veshurë shpatën e pishtollatë duall në kusari; e dhromit që vei prëpoq një lumë të gjerë e nëkë munt të shkon. Po tei ndera pa një vashëzë e mire bënë. I thotë:

- Vashëzo! Ndë më shkofshe nga lumi të mos mbyt – hem, do të të marrë grua; e ndë mos shkofshe e shkova vetë, ku të vesh, edhe ndë brij të kaut të hish, do të çonj të të pres. E sillojisu mirë e bën atë që të thom, e do mos baresh; pse jam plot florinj, e do shkosh jetën tënde mirë”.

Është ky një fillim i rrëfimit të drejtpërdrejtë, që zhvillohet nëpërmjet një dialogu në mes të vajzës dhe kusarit, i cili me kërcënim e urdhëron  vajzën, të cilën e takon rastësisht, që t’i ndihmojë ta kalojë lumin, e pastaj të martohen. Nëse nuk i ndihmon, ai do ta zërë me dhunë edhe në hyftë në brirë të kaut, do ta presë. Rrëfimi më tutje vazhdon me dialogun ndërmjet djalit dhe vajzës, të cilët vendosin të dalin në dyluftim. Përshkrimi i gjendjes para se të dalin në dyluftim ka një ngjyrim të thellë emocional. Nga përshkrimi krijohet imazh i ngjashëm sikurse në baladat arbëreshe kur trimi para se të vdesë lë porosinë për vashën dhe prindërit. Këtu vajza lë porosinë që në rast se vdes ta bartin dymbëdhjetë vasha prej gjaku të kulluar e ta varrosin pranë varrit të babait. Është kjo një porosi sugjestive, në të cilën dymbëdhjetë vashat prej gjaku të kulluar mund të simbolizojnë muajt e vitit. Mirëpo, vajza triumfon në dyluftim duke e mbytur kusarin. Me paratë që ia gjejnë atij në rroba i marton katër motrat e çala, të cilat, gjithashtu, supozojmë se simbolizojnë katër stinët e vitit.

Krijimi do të mund të përfundonte këtu. Mirëpo rrëfimi vazhdon me rrjedhën e dytë, që ka këtë përmbajtje: Vajzën e kërkon për grua një mbret. Ajo nuk pranon të martohet me të, por i mbledh trimat e vendit dhe e sulmon një mbret tjetër që i kërcënohej vendit të saj. Edhe këtë herë arrin fitore, kurse pasurinë e fituar në formë haraçi ia lë vendit të vet.

Nga formula hyrëse, nga përshkrimet dhe nga dialogu, shihet se ky krijim ka frymën e kallëzimit gojor (novelë). Ndodhia dhe veprimi i personazheve zhvillohen në frymë realiste, kurse gjatë rrëfimit hetohet dukshëm toni moralizues, që është veçori e kallëzimit e jo e përrallës. Në rrafshin kuptimor theksi është vënë në ruajtjen e integritetit të individit dhe kolektivit. Megjithatë, duhet të theksohet se ky ka strukturën  kompozicionale të përrallës me dy rrjedha, me ç’rast rrjedha e dytë e veprimit fillon me shfaqjen e dëmtarit.

Krijimi i tretë, Çupa në dollap, ka strukturë kompozicionale të përrallës, kurse veprimi i personazheve zhvillohet pa mjete mitike  dhe pa ndihmës fantastikë (mitikë). Mënyra e zhvillimit të veprimit, kalimi nga një episod në tjetrin dhe atmosfera që dominon me rastin e zhvillimit të ndodhisë, këtë krijim e vendosin në përrallë.

Në situatën iniciale të përrallës paraqiten dy personazhe, nëna dhe djali i saj. Largimin nga shtëpia, pra, prishjen e harmonisë familjare në situatën fillestare, e nxit nëna. Ajo kërkon që djali të shkojë të gjejë punë. Djali shkon te nuni i vet në Izmir. Këtu rrëfimtari e emërton vendin ku vendoset djali, derisa në përrallë nuk është e zakonshme që vendet të emërtohen me emra konkretë. Kjo, si duket, bëhet më shumë për të treguar se djali shkon në një vend mjaft të largët. Emërtimi i vendit, edhe pse nuk është i preferuar, nuk e lëndon strukturën e rrëfimit të kësaj përralle, në të cilën veprimi zhvillohet me mjete dhe me veprime racionale, e jo me mjete dhe me ndihmës mitikë. Edhe pse me elemente realiste, kjo përrallë përmban në vete motive të njohura të përrallës. Kështu një ditë, derisa djali po punonte në dyqan, andej pari kalon një njeri që thërriste:

- Shes këtë sënduqnë; i cili t’e marrë, do metanoisnjë; i cili të mos e marrë, meta metanoisnjë.(Ai  që e merr do të pendohet, ai që nuk e merr do të pendohe t- MM.)

Ky motiv është i njohur në suaza të motiveve ndërkombëtare të indeksit të Aarne -Thomsonit, por edhe në suaza të motiveve të përrallës shqiptare, në të cilën, ofrohet një objekt dhe ai që e merr pendohet, por edhe ai që nuk e merr, po ashtu pendohet.

Në tekstin e përrallës shohim se djali e blen sandëkun (arkën) dhe e dërgon në shtëpi. Në arkë kishte qenë e mbyllur vajza. Ajo për çdo ditë fshehurazi del nga arka, ia pastron dhomën djalit dhe ia përgatit ushqimin. Ky veprim ka ngjashmëri me motivin e vajzës breshkë, ose bretkosë, e cila shndërrohet në vajzë të bukur që ia pastron shtëpinë djalit dhe ia përgatit ushqimin. Ky motiv në këtë përrallë shfaqet në frymë më realiste, meqë në arkë është vajza që rri e fshehur. Këtu, pra, nuk e kemi motivin e antropomorfizmit, kur breshka apo bretkosa shndërrohen në vajzë të bukur apo në të Bukurën e Dheut, kurse motivi i fshehjes së vajzës pason për shkak se babai i saj ia imponon të martohet me një njëri të cilin ajo nuk e donte. Motivimi i fshehjes së vajzës në këtë përrallë është i natyrës reale njerëzore.

Pastaj, ajo çfarë është e natyrshme në raste të tilla, djali martohet me vajzën  dhe e dërgon atë me arkë tek e ëma, kurse ai mbetet në kurbet derisa të fitojë edhe pak para që pastaj të kthehet në shtëpi. Gruaja arrin në shtëpinë e burrit dhe jeton me nënën e tij.

Që veprimi të mos përfundojë, por të vazhdojë në mënyrë dramatike me rrjedhën tjetër të veprimit, duhet të ndodhë ndonjë fatkeqësi. Shkas për rrjedhën tjetër të veprimit është paraqitja e dëmtarit, me ç’rast pason përzënia e vajzës. Shkak i përzënies është xhelozia. Gjatë rrugëtimeve të saj, vajza arrin në mbretërinë e babait. Në ndërkohë edhe burri i saj vihet pas për ta kërkuar, edhe ai gjatë rrugëtimit duhet të ballafaqohet me sprova  dhe pengesa, të cilat duhet t’ i tejkalojë. Tejkalimi i sprovave dëshmon edhe arritjen e pjekurisë se personalitetit të tij dhe formimin e integritetit. Pas shumë sprovave e shtegtimeve ai arrin në mbretërinë e gruas së vet.

Djali dhe vajza përsëri martohen dhe pas martesës gruaja ia lë burrit fronin. Në fund kundërshtarët dënohen. Përfundim tipik i përrallës.

I tërë veprimi në këtë përrallë realizohet pa kurrfarë mjetesh apo ndihmësish mitikë, por që nga fillimi e deri në fund atmosfera e dhe fryma veprimit është vetvetiu magjike, sepse çdo veprim zhvillohet në kohën e duhur, sipas kërkesave dhe natyrës së përrallës, me ç’rast izolimi dhe lidhshmëria janë veçori të saj.

Ky krijim dëshmon se fantastikja (mitikja) nuk është faktor vendimtar për përcaktimin zhanror të përrallës. Përcaktimi zhanror i krijimit letrar gojor varet, ndër të tjera, nga krijuesi gojor, nga aftësitë e tij narrative – krijuese, si dhe nga njohja e sistemit modelativ dhe formulativ të krijimtarisë traditës kulturore dhe letrare gojore të cilës i përket ai.

Këto tri tregime të prozës sonë gojore, të shënuara ndër arbëreshë, kanë rëndësinë e tyre për kohën kur janë shënuar, për ambientin nga janë vjelë, për gjuhën e tyre të pasur dhe arkaike të arbëreshëve, si dhe për vlerën e tyre letrare artistike. Vlen të theksohet se sidomos tregimi Vajza dhe kusari, edhe pse i thurur me motive të njohura ndërkombëtare, në vete përmban veçori dhe elemente të botës dhe të mentalitetit arbëresh, përkatësisht shqiptar.