Petrit Basha: Ostenthi i Sulovës - vendbanim i hershëm ilir

OSTENTHI I SULOVËS – VENDBANIM I HERSHËM ILIR

EKSKLUZIVE NGA PETRIT BASHA

Fshati Ostenth i Sulovës së Sipërme, shtrihet në lindje të kësaj krahine, pranë bregut të majtë të lumit Devoll, gati përballë qytetit të Gramshit. Ka toka pjellore në të cilat mbillen disa kultura bujqësore, si dhe blloqe me pemë të ndryshme. Kodrat përreth fshatit janë të mbuluara me shkurre mesdhetare jogjetherënëse, si mare, mreti, dëllinjë e zezë dhe e kuqe e gjetherënëse, si cërmëndel, lis, lofatë, etj. Lartësia absolute është mbi 450 m mbi nivelin e detit.

Për vetë pozitën gjeografike të fshatit dhe kushtet e mira klimatike, ky fshat është banuar qysh herët. Kjo vërtetohet, së pari, nga dy legjenda të mbledhura këtu, në vitin 2000, ku thuhet:“Thonë, se gurët për ndërtimin e Kalasë së Tunjës, merreshin që këtu, në Ostenth. Guri i Çobankës që është në krye të fshatit, në perëndim të tij, është i bardhë, po s’digjet për gëlqere. Është gur shumë i fortë. Kur ata morën vesh se Kalaja e Tunjës u mor, çobankat i hodhën gurët dhe mallkuan:

-Mallkuar qofshin ata që morën Kalanë!

Këta gurë janë dhe sot! (Dalip Frëngu, Ostenth, Gramsh, 2000. Shih P.Basha, Legjenda në rrethin e Gramshit, fq. 148)

Në të dytën thuhet: “Si u mor Kalaja e Tunjës, një grua çobankë mori floririn e kalasë për të mos u grabitur dhe u nis në drejtim të lumit Devoll. Këtu, në Ostenth, u lodh dhe tha:

-        Gur u kthefsh, o flori!

Floriri u kthye në gur. Guri (që “është”  floriri) është i rrumbullakët, si i ciflosur e me ngjyrë floriri. Që atëhere i mbeti Guri i Çobankës.” (Abedin Ballolli, Ostenth, Gramsh, 2000. Shih librin e mësipërm, fq. 148)

  Së dyti: Nëpër këtë fshat, pranë të cilit ndodhet dhe vahu i lumit Devoll, që në periudhën ilire, ka kaluar një rrugë sekondare ilire me itinerar Fier – Berat – Lapardha – Lumas – Katërlis – Tunjë – Duzhë – Ostenth e përfundonte në vahun e Devollit. Në krahun e djathtë të lumit Devoll kalonte dega e rrugës “Egnatia”, të segmentit të dytë (Apolloni – Fier – Rroskovec – Thanë – Kosova e Dumresë – Gradishtë e Belshit – Shalës – Muriqan – Bujqës – Ura e Topçiasit- Elbasan.(Riza Hasa, etj, Via Egnatia, 2011, fq. 61 dhe Neritan Ceka, Monumentet, nr. 1 viti 1971)

 Së treti: Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, Haxhi Sali Bej Përrenjasi ishte sundimtar i Sulovës. Nga qendra e zotërimeve të tij, në Përrenjas, ai bëri rrugë me kalldrëm në drejtim të Beratit, Mollasit, Ura e Kadipashajt afër Gostimës, Irmajit e Qafës së Arrës, Tunjës, si dhe drejtimi nga Përrenjasi në Ostenth, pranë Vahut të Devollit. Kjo e fundit kalonte: Përrenjas – Qafa e Grekanit – Radsh – Kukucovë – Sult – Dufshan – Lubinjë – Ostenth – Vahu i Devollit – Gramsh e më tej. Një fragment i këtij kalldrëmi ruhet në Lubinjë, të cilin banorët vendas e quajnë Kalldrëmi i Vilikriçkës, te Ilqet e Sallës.

Si dëshmitarë të heshtur të këtij vendbanimi të lashtë, por që flasin shumë, janë prania e një kalaje (shek. IV – V, pas l. K), zbulimi rastësisht i dy furrave pjekjeje qeramike ( e periudhës së Antikitetit të Vonë), si dhe gjetje rastësore nga gjurmuesi popullor i pasionuar Abedin Ballolli.

Kalaja e Ballollit apo Çuka e Ballollit dhe Çukëza e Ballollit, siç e emërton populli, ndodhet në një kodër disi të veçantë, në lindje të fshatit, në bregun e majtë të Devollit. E ka marrë këtë emër nga fisi i Ballollit që e ka pasur si pronë. Kodra ka formën e një helmete të përmbysur. Ana lindore e kalasë, është tepër e thyer dhe bie gati pingul mbi shtratin e lumit Devoll. Ajo ndodhet në  lartësinë absolute 353 m mbi nivelin e detit. Nga grumbullimi dhe studimi i qeramikës nga specialistët e Institutit të Arkeologjisë, kjo kala datohet e shek. IV - V të erës sonë. (P. Basha, Gjurmime arkelogjike në rrethin e Gramshit, fq. 91)Banorët e fshatit të thonë se ka pasur kala në përëndim të fshatit, Te Kalaja dhe Te Gurët e Kalasë që ndodhen në juglindje të fshatit. Në vendin e quajtur Te Kalaja, nga vëzhgimet tona në vend, nuk kemi hasur asnjë gjurmë muresh apo fragmente qeramike, ndaj mendimi ynë është se atje nuk ka pasur ndonjëherë kala. Përsa i përket toponiomit Te Gurët e Kalasë, gjeologu Selim Marishta sqaron: “Kështu e quajnë banorët vendas një grumbull gurësh të vetmuar e të lartë, që bie në sy nga larg… Nga ana gjeologjike përbëjnë mbetje erozive të depozitimeve të taracave të hershme aluvjale të lumit Devoll. Aty nuk ka qënë ndërtuar ndonjë kala mesjetare. Në të vërtëtë reliket e mbetura të gurëve ngjasojnë me gurët e një kalaje… Format e mbetura të gurëve ngjasojnë si kollona të një kalaje. Ato krijojnë forma si statuja, patoku të gurtë ose të njeriut me kasketë, të shishes së taposur, etj. Format e gurëve të kalasë janë krijuar nga veprimtaria gërryese e erës…”

(Selim Marishta, Gjeomonumentet e Gramshit, fq. 37-39)

  Furrë pjekje për enë qeramike. Kjo furrë pjekje u zbulua nga gjurmuesi popullor Abedin Ballolli, në vitin 2000, kur po punonte për hapjen e gropave për hardhi rrushi, në një thellësi prej 80 cm, nën sipërfaqen e tokës. Punoi me kujdes e durim derisa zbuloi dyshemenë  e plotë të furrës… Bazamenti i furrës kishte përmasat 180 x 190 cm, ku dalloheshin qartë shtatë rradhë  vrimash, me nga tetë vrima secila. Gjithsej 56 të tilla, që shërbenin për përcjelljen e nxehtësisë nga vatra e zjarrit në mjedisin e furrës ku ishin vendosur enët e baltës për t’u pjekur… Furra ka qënë me kube. Këtë e vërteton prania e dy fragmenteve të saj në dy këmbët e pjesës perëndimore të saj.

Pranë vendit të furrës, Abedini ka gjetur fragmente pitosash, enësh, etj. Kjo furrë ngjan me furrën që ka zbuluar Guri Pani e Lazër Papajani në qytetin e Durrësit, në Kuç të Zi dhe në fshatin Jagodinë të rrethit të Elbasanit. Për analogji mendohet se kjo furrë i përket periudhës së Antikitetit të Vonë.

(P. Basha, Gazeta “Shpresa”, muaji shkurt 2002, fq. 2) Këto furra kanë tërhequr vëmendjen e arkeologëve të Institutit të Arkeologjisë në Tiranë, të cilët kanë ardhur dy herë në Ostenth. Ata kanë vlerësuar si tepër interesante dhe janë larguar me premtimin se do të sigurojnë fonde për gërmimin e tyre. Një mundësi e tillë nuk është siguruar ende.

  Le të kthehemi tek puna e pasionuar e gjurmuesit popullor, Abedin Ballolli, që për më shumë se dy dekada ka gjetur disa objekte arkeologjike të cilat i ka ruajtur me kujdes.Për vlerësimin shkencor të objekteve arkeologjike që do të përshkruajmë, kemi pasur ndihmën e arkeologëve  të Institutit të Arkeologjisë, Tiranë. Në vitet ’80 të shekullit të kaluar në Ostenth u gjet një terrakotë qeramike që është vlerësuar si Kalorësi Dardan. Ajo nga prapa ishte bosh (gollë) e përdorej si objekt zbukurimi. Ky objekt i përket shek. IV – III p. e. sonë, e njëjtë me qytetin e Kodrionit ose Kalaja e Irmajit në Tunjë.

 Gjashtë maja heshte hekuri u gjetën gjatë punimeve të rastit nga i sipërpërmenduri. Ato janë në dy variante: si gjethe dafine janë tri copë. Ato kanë tehun me presë të gjërë dhe tri të tjerat janë si gjethe ulliri. Presa e tyre është më e vogël se tri të parat. Këto maja heshte mund të jenë pjesë të inventarit të varreve të luftëtarëve. Përmasat e tyre janë:

1.  Gjatësia 35 cm;  heja e presës 3.5 cm;  Bishti 7 cm; Diametri i vrimës së bishtit 1.3 cm;

2.  - = -       31 cm;     -    =    -          4 cm;  - = - 7.5 cm;    -      =       -       =        -       1.3 cm;

3.  - = -       28 cm;     -    =    -       3.5 cm;  - = -    7 cm;    -      =       -       =        -       1.2 cm;

4. - = -       26 cm;     -    =    -       2.8 cm;  - = - 3.5 cm;    -      =       -       =        -       0.7 cm;

5.  - = -       16 cm;     -    =    -       3.5 cm;  - = -    2 cm;    -      =       -       =        -     e prishur;

6.  - = -          7 cm;     -    =    -       2.5 cm;  - = -  12 cm;    -      =       -       =        -       1.8 cm;

Të gjitha heshtat kanë pjesë të ngritur në mes, që vjen duke u ulur deri tek presa, në zero. Kjo gjë lejon rrjedhjen e gjakut kur godet kundërshtarin me të cilin lufton.

Gjshtë majat e heshtave u përkasin shek. VI – V p. e. sonë.

  Asos – enë qeramike, e plotë. Kjo enë qeramike ka ngjashmëri të pakët me ibrikun. Ajo është e zbukuruar me vernik të zi dhe me ornamente të thjeshtë në pjesën anësore të saj. Mbi enë është lyfyti me grykë ovale, pak e përveshur nga jashtë. Kjo enë shërbente për të mbajtur vajëra për flokët ose parfume nga gratë. Kjo enë, Asos, i përket shek. III – II p. e. sonë. Ena ka patur këto përmasa: gjatësia 12 cm, diametri 12.5 cm, lyfyti me grykë rrethore të përkulur butë anash që arrin 6 cm lartësi nga ena. Fundi i enës është 1 cm lartësi dhe me diametër 6 cm.

  Fund ene me vernik të zi. Është një fragment ene ilire, e zbukuruar me vernik të zi e ornamente në formë rrethore me gjethe. Në pjesën e poshtme fundi i enës është i lyer me vernik të zi, pjesërisht. Fundi i saj vjen duke u ngritur, nga anët në mes, si majë konike, me lartësi 0.3 cm dhe me diametër 3.5 cm. Lartësia e fundit të enës është 1 cm e me diametër 9 cm.

Pjesa e sipërme (e dukshme) e fundit të enës është e zbukuruar me 5 rrathë me vija (III). Në mes të saj është një rreth me dy vija, të ndara me hapësirë rrethore me vernik të zi. Në mes të tij është një rreth në formë dielli me ngjyrën e qeramikës, si dhe një ornament rrethor me vija nga qendra në periferi, që të japin përshtypjen e rrezeve te diellit.

Rreth saj janë 6 ornamente gjethore me ngjyrën e qeramikës e vernik të zi, me gjatësi 1.5 cm dhe gjërësi 1.2 cm. të gjitha “gjethet” janë gati me madhësi të barabartë. Ky fragment ene i përket shek. III p. e. sonë.

  Monedhë bronzi. Për këtë monedhë kërkuam mendimin e sektorit të numizmatikës. Ajo ka një diametër 1.5 cm. dhe është një monedhë maqedonase, e mbretit Basi. Në faqen e parë paraqitet mburoja dhe në faqen e dytë të saj është një përkrenare. Është e ruajtur shumë mirë. Kjo monedhë i përket shek. III p. e. sonë.

Majë shigjete.

Kjo ndryshon nga gjashtë majat e heshtave që përshkruam më sipër. Kjo majë shigjete futet në dru në pjesën e poshtëme.

Pjesa shpuese është 4 cm, nga këto 1 cm është maja e saj. Gjërësia e saj arrin në 1 cm. pjesa poshtë majës shpuese, deri te pjesa që futet në dru është me gjatësi 3 cm. Pjesa që hyn në dru është 2 cm në gjendjen që është gjetur, pasi një pjesë e saj është këputur nga ndryshku. Normalisht duhet të jetë më e gjatë, që të mos dalë gjatë përdorimit të saj. Kjo majë heshte i përket Mesjetës së Hershme, shekulli VIII – IX i erës sonë.

  Fund pitosi (qypi). Ai ka në fund diametrin 6.5 cm. Në mes të fundit është një vulë anepigrafike në formë kryqi, brenda një rrethi. Diametri i vulës arrin 2.5 cm. Është vulë e pronarëve të punishteve të qytetit të Kodrionit.

Ky fund pitosi i përket shek. IV - III p. e. sonë. Abedin Ballolli ka gjetur edhe një rrotull boshti prej qeramike, një unazë bronzi, kandil qeramike, kapak ene qeramike, peshore të vegjëve vertikale. Tek Ara e Shaqirit ka gjurmë muresh, nëntokë. Këtu janë gjetur edhe pjesa më e madhe e objekteve.

Përfundime:

-Nga sa përshkruam më sipër, fshati Ostenth ka qënë i banuar që në lashtësi, në shek VI – V p. e. sonë (Gjashtë majat e heshtave).

-Gjithë objektet e tjera i përkasin shek. IV – III p. e. sonë, që përkojnë me lindjen e lulëzimin e qytetit të Kodrionit.

- Prezenca e 3 – 4 furra pjekjeje të enëve të qeramikës, brenda një hapësire të vogël, është karakteristikë për Ostenthin. Sipas arkeologëve, furra të këtij tipi gjenden të veçuara e deri në 2 të tilla pranë e pranë, në shkallë kombëtare e të vendeve fqinjë. Kjo tregon se këtu kanë funksionuar punishte të veçanta të qeramikës, ashtu siç kanë qënë disa të tilla në qytetin e Kodrionit. Këtë gjë e ka mundësuar edhe baza materiale (dheu apo balta përkatëse për enë balte) që ishte afër brenda fshatit Ostenth.

-Kjo apo këto punishte në Ostenth, kanë qënë të lidhura, ndoshta, me punishtet e qytetit të Kodrionit. Këtë e lejon afërsia mes tyre. Në vijë ajrore, Ostenthi me qytetin e Kodrionit janë afro 5 km larg njëri tjetrit, rreth 1 – 1.5 orë në këmbë.

- Së fundmi, ne pohojmë se fshati Ostenth është një vendbanim i hershëm ilir. Jeta në këtë fshat ka vazhduar në vazhimësi gjatë periudhës së Mësjetës e deri në ditët tona.