Lutfi Alia: Kanuni - Kodi i së drejtës zakonore shqiptare (14)

KANUNI = KODI I SË DREJTËS ZAKONORE SHQIPTARE  (14)

BESA

-Instituti i beses, kulti i beses.

Fjala e nderit, mbajtja e fjales se dhene, lidhja me fjale, besnikeria, miqesia, pajtimi, vllazerimi, solidariteti, falja, armepushimi, mbrojtja, paqa-

Ekskluzive nga Prof. Lutfi ALIA (MD, Ph)

Kanuni i Leka Dukagjinit e ka institucionalizuar besen dhe ka krijuar kultin e beses, qe ka mbreteruar ne te gjithe jeten e shoqerise shqiptare.

Besa eshte e lidhur dhe mbeshtet ne burrnine e ne nderin dhe eshte testamenti moral i arberoro-shqiptareve.

Ne te drejten zakonore shqiptare, besa eshte ligji, eshte norma etiko-morale, eshte sistem politik.

Fjala besa, me kuptimin qe ka ne shqip, nuk ekziston ne asnje gjuhe tjeter, prandaj, me qe nuk ka barazi kuptimore, ne fjaloret e gjuheve te tjera e gjejme kryesisht me shenime spjeguese.

Besa eshte fjale autentike shqipe, qe e kane huazuar dhe popujt e tjere te trevave ballkanike, kesisoj rumunet dhe bullgaret, e perdorin fjalen besa, ashtu si e kane marre nga gjuha shqipe, ndersa ne gjuhen serbo-kroate quhet “arbanska vjera”, qe do te thote “ajo qe besojne shqiptaret”. Fakti, qe e kane huazuar dhe popujt e tjere, tregon se besa arberoro-shqiptare eshte fjale me kuptim dhe me vlera te medha pergjithesuese. Semantika e fjales besa, ka kuptim specifik, shpreh mbajtjen e fjales se dhene, pra eshte fjala e nderit, eshte premtimi per te realizuar nje detyrim, eshte marreveshje mes burrash te ndershem, eshte lidhja me fjale.

Ne te drejten zakonore shqiptare, besa si ne raportet indiviuale, familjare dhe shoqerore, ka dhe kuptime te tjera si besnikeria, solidariteti, miqesia, pajtimi, vellazerimi, falja, armepushimi, paqa etj.

Besa eshte idhulli kanunor i arberoro – shqiptareve.

Bazuar ne analizat e aspekteve semantike, semiotike interpretative, llogjike, psikologjike dhe filozofike gjuhesore, te gjithe sudiuesit shqiptare dhe te huaj e kane perkufizuar besën kategori etno-kulturore autentike arberoro – shqiptare.

Besa - kulti i fjalës së dhënë, eshte me origjine te lashte, me zanafille ne periudhat mitologjike, por e lidhur dhe me mitin biblik të fjalës: "sepse e para ishte fjala" dhe me pas u perdor si shprehje e besimit fetar.

Besa, mbajtja e fjalës se dhene, përbën për kanunet tona, nje autoritet të lartë ligjor, etiko-moral dhe politik.

Të gjitha marrëdhëniet: në gjini, në fis, në famulli, në bajrak dhe në nivelin e bashkësisë etnike, madje edhe marëdhënie ndëretnike, mbeshteteshin në fjalën e dhene. Per rendesine qe ka besa ne mardheniet ndermjet shqiptareve, mjafton te kujtojme shprehjen popullore “burri lidhet per fjale, kau per brinjesh”.

Ne kohet e lashta, kur nuk ekzistonte shkrimi e kur nuk kishte dokumenta te shkruara, nuk kishte as notera, as gjyqe, nuk kishte shtet, ne ato kohe marreveshjet midis njerezeve dhe tribuve, bazoheshin ne fjalen, ne respektimin e fjales se dhënë dhe konkretizoheshin me aktin e shterngimit te duarve.

Besa arberoro-shqiptare dhe raportet me te drejten greke dhe romake.

Disa studiues italiane, sugjerojne se, ne Greqine antike, sinonim i beses shqiptare, ne cilesine e marreveshjes, ishte nomos, qe shprehte aftesine per te ruajtur harmonine ndermjet qytetareve te polis-it. Rikujtojme se ne polis-in platonik, lidhjet sociale ndermjet qytetareve, bazoheshin ne eros, ndersa sipas Heraklitit, nomos ishte e drejta, qe kuptonte gjitheçka, te realizuar nepermjet marreveshjeve sociale dhe te komandes.

Ne aspektin etimiologjik dhe semantik, nomos nuk eshte barazkuptimore me fjalen tone besa, sepse nomos, percakton  rregullin politik social dhe fetar te grekeve, ne ndarjen e territoreve. Spas Kantit: “nomos eshte ligji, qe ndane timen nga e jotja ne territor”, ose si thone anglezet “radical title” (Schmitt C. 2001).

Emeri grek nomos e ka origjinen nga folja nemein, qe eshte e njejte me foljen nehmen (zoteroj, pushtoj), ndersa besa arberoro-shqiptare ka kuptim krejt te ndryshem.

Duke krahasuar te drejten romake, me te drejten tone zakonore, qe si dihet, kane bashkejetuar e kane ndikuar reciprokisht ne njera tjetren gjate periudhes te pushtimit romak, konstatojme ngjashmeri ndermjet institutit te fides romake, me institutin e beses shqiptare te Kanuneve shqiptare.

Termi latin i ngjashem me fjalen tone besa, eshte fides, qe personifikon besnikerine dhe lealitetin romak, jo vetem si norme morale por dhe si ligj, ndersa fidelitas, do te thote “lealitet, devocion, ndjenja e detyres”.

Fides per romaket, ishte e nje rendesie te veçante, sa e kishin ngritur ne virtyt hyjnor, ne perendine Fides.

Ngjashmeria ndermjet fjales shqipe besa me fjalen latine fides (besimi,besnikeria, mbajtja e fjales se dhene), shihet dhe ne shprehjet e perdorura nga romaket, qe ngjajne shume me ato te perdorura nga populli yne, si p.sh fide mea, qe do te thote “fjala ime” (beso ne fjalen time) dhe ne fidem dare - “fjala e dhene” (te jap fjalen, te premtoj), ose si thuhet nder shqiptaret “ta kam dhane fjalen”, “ta kam dhane besen”.

Sipas Ciceronit (vepra “De officiis”, I, 7, 23; III, 29, 104; Valerio Massimo, VI, 6), shprehja Fidem suam obligare perdorej me kuptimin “i detyruar te mbaje fjalen”, pra si vlere morale, ndersa Fidem laedere do te thote “mos mbajtja e fjales”, çka presupozonte dhe ndeshkimin moral. Keto jane dy koncepte te kunderta te fides, te njejta me ato qe ne i gjeme te sanksionuara dhe ne Kanunin e Leka Dukagjinit. njera ishte “mbajtja e fjales” dhe tjetra “mos mbajtja e fjales se dhene”.

Sipas romakeve, fides ishte e mirë kur ishte leale, çka e ndeshim dhe ne ditet e sotme ne popullin italian dhe ne popujt e tjere, qe thone: “in bona fide”, pra me kuptimin “ne mirebesim”, ndersa e kunderta, apo aspekti negativ ishte, kur dikush nuk e mbante fjalen, e shkelte fjalen e dhene.

Ne perkufizimin e fides, Ciceroni thote: “eshte elementi fondamental i drejtesise, jo vetem sepse shpreh te verteten, por dhe sepse garanton stabilitetin per kohe te gjate te marrveshjeve ndermjet njerezve”.

Ne Romen antike, marreveshjet konkretizoheshin ne dhenien e dores, njelloj si bejne dhe shqiptaret, pra me dextra rumiunctio, qe kryhej me shterngimin e duarve te djathta nga te dy palet, qe kryejne marreveshje.

Kete element e kemi te pranishem ne Kanunin e Leka Dukagjinit, ku percaktohet qarte se keto veprime kryhen nga te dy palet me shterngim e duarve te djathta.

Ne librin e 8°, § 646, te Kanunit te Lekes, precizohet se pakti dhe respekti ndermjet burrash, konkretizohet me dhenien e dores se djathte dhe asnjehere me doren e majte, sepse: “Dora e mâjtë me Kanûn quhet e pandershme, e cila mêrr e nuk ep, me miq nuk falet. Veç i pabesi me të pabesin falen me atë”.

Ne Romen antike, shterngimi i dores (dextra rumiunctio) vlente per marrveshjet private dhe per ato publike. Me kete proçedure, shpalleshin dhe traktatet e paqes ndermjet popujve, kur dy mbreter, apo dy perandore, benin nje marreveshje armepushimi, ne perfundim i jepnin doren njeri tjetrit para te gjithe te pranishmeve te shoqeruar me shqiptimin nga te dy palet: “ligare fides” (ne kuptimin e lidhem besen).

Sipas Kanunit te Leka Dukagjinit, shterngimi i duarve, perfaqeson nje akt sublim bese e ndershmerie.

Per kuriozitet, po bej nje paranteze: Ne Romen antike, martesa celebrohej me nje proçedure te thjeshte, burri i jepta gruas doren e djathte e i shterngonin duart njeri tjetrit ne heshtje e kesisoj kryenin nje pakt, nje lidhje fides, qe do t’i shoqeronte ne jeten e perbashket dhe nga ku e merr origjinen fjala consortes (bashkeshorte).

Per romaket, fides ishte kategori e rendesishme etiko-morale, por i humbi keto vlera ne periudhen e Cesarit, si e pershkruan poeti Katullo (i lindur ne 84 para Krishtit), i cili i kerkoj Lesbia-s "fides" (lealitet, besnikeri), me paktin "foedus", per lidhje te perhereshme dhe per besnikeri bashkeshortore reciproke. Lesbia nuk e mbajti fjalen dhe e tradhetoj poetin, i cili si viktima e dashurise te mohuar, shkruajti shprehjen ozimorike "odi et amo" “ti me urren, une te dashuroj, ose urrejtje dhe dashuri”.

Romaket e kishin hyjnizuar fides, madje mbreti Numa, ndertoj mbi Kampidolio tempullin e Fides Publica Populì Romani, ku beheshin kurbane per hyun Fides dhe ku ruheshin traktatet e Romes me popujt e tjere te perandorise, si dhe diplomat e legjionareve, te dalluar ne lufte. Hyjnia Fides tutelonte dhe mbronte kontratat, aktet gjyqesore, impenjimet e bazuar ne fjalen e dhene e ne ato te shkruara e te firmosura.

Hyu Fides paraqitej plak me floke te bardha, qe simbolizonte urtesine dhe respektin ne fjalen e dhene, qe romaket e konsideronin baza e rendit shoqeror dhe politik te perandorise. Dius Fidius (Zoti Fidius), ishte sinonim i Jupiterit, garantuesi i pakteve (marreveshjeve), tutelonte betimet, mbronte aktet juridike.

Ne fund te shekullit te 1° te eres se re, Augusti e rivendosi kultin e Fides, madje e zgjeroj si aplikim moral, dhe e ngriti ne nivel ligjor, sidomos kur e perdori si fides militum, pra per betimin ushtarak te legjionareve, per te shprehur besnikeri dhe lealitet ndaj perandorise romake. Kuptohet se ne rastet kur shkelej fides militum pasojat ishin te renda, pasi konsiderohej tradheti ndaj perandorit ndhe perandorise.

Ne Kanunin e Leka dukagjinit, keto dy kategori, pra besa dhe betimi jane te veçanta, ndryshe me kodin e te drejtes romake, qe i ka te njesuara.

Fides, e ashtuquajtura “besa”romake, motivonte thellesisht sjelljen e njeriut romak ne jeten e tij private dhe publike dhe ishte e bazuar ne koshience, pra ne ndergjegjesimin per detyrimet, qe i lidhin mes tyre njerezit e thjeshte – populus – por dhe me patricet. Keto lidhje bazoheshin ne “bona fides” - ne mirebesim.

Per romaket, Fides ka dhe kuptime te tjera dhe aplikime ne rrafshe te gjera, kesisoj e barazvleresonin me pietas (meshira) dhe me iustitia (drejtesine).

Fides ishte mirenjohje, vleresim, respekt dhe zbatimi i ius, pra i ligjeve te drejtes private dhe publike.

Ne kete plan, fides romake ndryshon me besen e Kanunit te Lekes, pasi besa jone asnjehere nuk njesohet me meshiren, perkundrazi, per hire te drejtesise qe e karakterizon, besa funksionon si komponent moral dhe juridik, me fuqi vepruese per te pajtuar palet ne konflikte, si dhe me falje. Pajtimi dhe falja kane qellim ruajtjen e ekuilibrit dhe te harmonise shoqerore. Pajtimi mes paleve dhe falja, bazoheshin ne fjalen e dhene e ne shterngimin e duarve publikisht. Pajtimi ishte i nje rendesie te veçante, sidomos kur kryhej ne Kuvend.

Ne romen e lashte ekzistonte dhe nje fides publica inter populos, me ane te ciles garantoheshin aleancat, marreveshjet ndermjet popujve dhe traktatet e paqes. Popujt e pushtuar nga romaket, i nenshtroheshin fides publica populi romani, pra besonin ne “lealitetin” romak, qe garantohej me “shterngimin e duarve te djathta nga burrat”, pra dhenia e dores ishte pengu i shpetimit dhe besimit, se Roma do ta mbante fjalen e dhene, do ta respektonte kete pakt burrash, komandantesh, konsujsh, mbreterish, perandoresh.

Fides romake, ne aspektin subjektiv, shpreh personin te denje per ta besuar, ndersa ne kuptimin objektiv, i referohet sjelljeve ne jeten e qytetareve romake.

Koncepti i fjales se dhene te romakeve, ka analogji praktike me Kanunet shqiptare, sidomos me dimensionet personale dhe sociale te burrnise e te nderit ne Kanunin e Lekes, qe jane dy terrene ku mbeshtetet besa. Kete ngjashmeri, Erenst Koliqi e iustron me konsideratat e shprehura nga Ciceroni, i cili thekson: “themeli i drejtesise eshte fides, qe do te thote te mbahen impenjimet e marra me fjalen e dhene dhe me marrveshjet”.

Historiani Diodori (Libro I dei Maccabei), duke evidencuar vlerat sociale dhe publike te fides romana, thote se eshte e kunderta e pabesushmeris ne fjalen e dhene nga greket “fides graeca”. Ne Romen antike thuhej “graeca fide mercari” (Plauto – Asinaria), per te treguar sa pak vlente fjala e grekut, sepse greket shquheshin per mos mbajtjen e fjales. I njejti opinion ishte dhe per kartagjenasit, per çka perdornin shprehjen “fides punica” (kartagjenas hileqar), me kuptimin mos mbajtja e fjales nga kartagjenasit.

Pushtimi i gjate romak i Ilirise ndikoj ne implamtimin e ligjeve te Perandorise Romake ne fiset ilire, por dhe ne huazimin e shume elementeve te kultures romake, qe ne nje menyre jane reflektuar dhe ne te drejten iliro-arberore. Te mos harrojme se romaket hapen shkolla, ku studionin femijet ilire. Me te njohur jane gjimnazet e Apollonise dhe te Durrahium, ku u edukuan disa gjeneracione iliresh, qe studiuan ne gjuhen latine dhe u paisen me kulturen romake. Ky kontakt i gjate dhe aktiv, ka ndikuar ne pervetesimin dhe huazimin e shume elementeve te drejtes romake, por nuk ka mundur te eleminoje kulturen ekzistuese dhe per me teper nuk ka mundur te fshije te drejten ilire, çka konfirmohet ne ekzistencen e disa diferencave mes tyre, qe nga ana tjeter shprehin origjinalitetin e disa komponenteve, ndermjet te cilave shquhet Besa.

Ne se flasim per mikpritjen dhe mbrojtjen e mikut sipas Kanunit te Lekes, gjejme ngjashmeri, ne aspektin e raporteve te krijuara ndermjet padronit dhe klientit ne kulturen romake, por Ernest Koliqi shkruan se e drejta romake, ben dallim ndermjet klienteve dhe mikut, ndersa ne te drejten zakonore shqiptare nuk ekziston kjo ndarje, prandaj miku (i njohur, ose i panjohur) ka pozicion prioritar, miku konsiderohet i shenjte.

Nje institut tjeter romak, analog me besen, eshte Foedus romake, qe perfaqeson marreveshjen, qe ngjane me beselidhjen mes fiseve shqiptare. Termi foedus perkufizon nje traktat solemn te Romes me nje populli te huaj (kryesisht i pushtuar nga Roma), qe konsiderohej marrevshje mes popujve, qe ne themel kishte Fides.

Kjo forme marreveshje, ne Kanunin e Leka Dukagjinit njihet se besa e pergjitheshme (gjenerale) dhe kryhet ndermjet disa fiseve, mes krahinave, shpesh dhe mbare shqiptare. Beselidhjen e pergjitheshme, studiuesit italiane e kane quajtur shpirti i Foedus i komuniteteve shqiptare, por ata harrojne se ka nje dallim thelbesor, pasi Foedus ishte marreveshje e Romes me popujt e nenshtruar prej saj, ndersa Besa shqiptare e pergjithesh-me ishte marreveshje, lidhje e beses te gjitheve, per mbrojtje e per te luftuar pushtuesit.

Besa si testamenti moral i shqiptarëve.

Besa eshte me origjine ne lashtesine iliro-arberore, e ruajtur, e transmetuar ne formen e saj te mirfillte brez pas brezi dhe e shenjteruar ne institutin e Beses Kanunore.

Besa, si kult madhor dhe i shenjte, me kalimin e shekujve, ne gjuhen shqipe mori dhe atributet e nje idiome fetare, por ne thelb ka ruajtur natyren dhe formen e origjines antike, nga u trashegua si akt moral, qe shpreh detyrimin ne mbajtjen e fjales se dhene, mbrojtjen e nderit dhe te personalitetit te burrit, per te realizuar harmonine dhe unitetin shoqeror.

Instituti i Beses ne Kanunin e Leka Dukagjinit, eshte autoriteti me i larte ne raportet e mardhenieve e te besimit reciprok ne shoqerine malesore, qe bazohen ne fjalen e nderit.

Besa eshte pakt, eshte kontrate e pashkruar, eshte protokoll juridik pa firma dhe pa vula, eshte marreveshje pa ceremoni zyrtare, pa protokoll, eshte akt fisnikerie jasht çdo formalizmi, por gjitheçka e bazuar ne fjalen e nderit te burrit, ne resektin dhe besnikerine per fjalen e dhene, te shprehur ne format: “te kam dhene besen”, “per fjale te nderit”, “je ne besen time”, te materializuara ne menyre sublime me shterngimin e duarve.

Besa - mbajtja e fjales se dhene, eshte besnikeri, eshte premtim, eshte betim, eshte marreveshje mirekuptimi, eshte akt kalorsiak, eshte miqesi, pajtim, vllazerim, falje, eshte paqe, te gjitha te mbeshtetura ne fjalen e nderit e ne guximin dhe trimerine, qe burri malesor i kishte pengjet e garancise per te mbajtur fjalen.

Besa èshte kategori etike dhe ligjore me autoritet te madh. Ne se dikush behej besëthyer, sepse nuk e mbante fjalen e dhene, ose tradhetonte marreveshjen e kryer mes burrash, sipas Kanunit te Leka Dukagjinit meritonte ndeshkim te rende. Cilesimi besethyer e tradhetar ishte ndeshkimi me i rende qe ekzsitonte per burrat.

Krahas lidhjes se beses mes individeve, Kanuni ligjeron lidhjen e beses, per krijimin e aleancave ndermjet familjeve, fiseve, fshatrave, krahinave, madje dhe me vendet e huaja.

Keto aleanca bazoheshin ne fjalen e nderit, qe garantonte siguri dhe besnikeri ne mardheniet mes tyre.

Sipas Kanunit te Leka Dukagjinit, besa eshte dhe marreveshje per armepushim, si mjet i vendosjes se paqes madje dhe te pajtimit te familjeve ne gjak. Per kete aspekt te veçante te institutit te hakmarrje – gjakmarrjes te Kanunit te Leka Dukagjinit, do te ndalem ne veçanti ne vazhdim.

Per arberoro-shqiptaret, dhenia e Beses eshte akt i shenjte, eshte ligj, eshte qendrim fisnik, eshte sjellje kalorsiake, eshte trimeri, eshte shprehje speciale e besnikerise dhe e garancise, eshte shprehje e madheshtise te shpirtit shqiptar, eshte ndihme, eshte mbrojtje. Çdo shqiptar i varfer, apo i pasur, ndjehet i nderuar, kur i jep besen dikujt, i cili i a kerkon, duke i thene “jam ne doren tande”.

Kanuni i Lekes dhe Kanunet e tjera, nuk e trajtojne Besen ne kapitull (liber) te veçante, perkundrazi kjo vlere universale e kultures tone, si norme etiko-morale, si ligj dhe si faktor politik, shtrihet e shperndare ne te gjithe kapitujt, kesisoj e gjejme te integruar ne kapitullin e shtepise dhe te familjes, ne kapitullin e nderit personal e shoqeror, ne institutin e gjakut (hakmarrja – gjakmarrja), ne mardheniet tregtare dhe ekonomike, ne aktivitetet bujqesore e blegtorale, ne organizimin administrativ te jetes kolektive, ne marredheniet shoqerore, ne mobilizimin per te luftuar kunder armiqeve dhe ne raportet me fene dhe kleriket.

Kushdo qe lexon Kanunin e Lekes, sidomos studiuesit e huaj, kur duan te bejne nje vleresim pergjithesues, ne veçanti evidencojne besen, si kulti madhor i shiprtit shqiptar, si instituti i beses, si ligj, si kategori etno-kulturore autentike arberoro – shqiptare.

Ne te gjitha kanunet, besa barasvleresohet me jeten, madje vendoset mbi jeten, per çka populli yne e ka shenjteruar. Kjo menyre si konceptohet dhe si zbatohet besa, shpreh forcen morale te nderit ne raportet shoqerore, prandaj kulti i nderit, behet shtylla qendrore e kultit te beses arberoro-shqiptare.

Ashtu si kategorite e tjera etno-kultuore te Kanunit te Leka Dukagjinit dhe besa, ky “animus albanese”, eshte testamenti moral i koheve antike te mitologjise, por e lidhur dhe me mitin biblik të fjalës, me shpritin e ndershem te arberoro-shqiptareve qe mbane fjalen e dhene, pra eshte pjese integrale e “Jus Albanicus”.

Besa, si kategori etno-kultuore, eshte e pranishme, qe ne lashtesi te historise te popullit tone, çka na e deshmojne legjendat e balladat e shumta, qe kane mbijetuar deri ne ditet tona, ashtu dhe dokumentat.

1- Besa si kategori etno-kulturore nder iliret, konfirmohet me legjenden e murimit, madje faktori besa, eshte veçoria, qe e dallon me legjendat e murimit te vendeve te tjera ballkanike dhe boterore.

2- Besa arberore eshte e pranishme ne balladat me te vjetra dhe me te rendesishme te periudhes se bizantit, te cilat kane ne themel, ringjalljen e vellajt te vdekur dhe mbajtjen e fjales se dhene, si ne balladen “Kostandini dhe Doruntina”, ne balladat e murimit ne kembet e ures, apo ne balladen “Kostandini i vogelthi”, qe e ndeshim ne popullaten arbereshe te Italise.

3- Ne periudhen preotomane, Instituti i Beses Shqiptare, dokumentohet ne Statutin e Shkodres te vitit 1369, si kategori e te drejtes zakonore shqiptare. Ky zbulim i rendesishem i dedikohet Prof Pellumb Xhufi, i cili duke studiuar Statutin e Shkodres te shkruar ne latinisht, ne brendesi te tekstit zbuloj te shkruar fjalen BESA, çka deshmon ne menyre bindese, ekzistencen e kultit te Beses ne shqiptaret e mesjetes preotomane. Te kesaj periudhene kemi dhe eposin e kreshnikeve, me Mujin dhe Halyllin, qe lidhin besen, per te luftuar kunder pushtuesve sllave.

4- Ne periudhen e gjate dhe te veshtire te pushtimit mizor turk, besa ishte nje faktor i rendesishem social e patriotik ne organizimin e rezistences per pavaresi. Me perkatesi te kesaj periudhe, besa eshte e perjetesuar ne balladen e Ago Ymerit (Ymer Ago), por dhe si besa historike e pergjitheshme, qe kulmon me Beselidhjen e Lezhes ne 1444 dhe me beselidhjet e viteve 1910 -1912, qe çuan ne pavaresine Shqiperise.

Ne historine e popullit tone, nje vend te veçante ka tradita homerike, per te ruajtur e perjetesuar ne kenge heronjte dhe ngjarjet e rendesishme, çka ka çuar ne krijimin e fondit te balladave, të cilat vijne si kujtime të epokave të shkuara, te lidhura me legjenda antike dhe mesjetare, botërisht të njohura dhe te prezantuara si nder krijimet artistike më tronditëse të poezisë orale shqiptare dhe asaj botërore. Me kete shpirt krijues, me frymëzimin poetik dhe artistik, me vargun e rrjedhshëm e me gjuhën e pastër, rapsodët thuren kemge te shumta epike e idomos eposin e kreshnikëve, qe përbënë një thesar të poezisë sonë popullore.

Dy balladat më të rëndësishme të folklorit shqipetar, me motivin e murimit (flijimi për ngritjen e keshtjelles e te urës) dhe me motivin e ringjalljes (ngritja e vëllait nga varri për të mbajtur fjalen e dhene nenes), lidhen me besen shqiptare, qe si thuhet ne Kanunin e Lekes, “aty nga del shpirti, del dhe fjala e dhene”.

Legjenda e Kështjellës se Shkodres eshte e lashte, me zanafille ne antikitet, fillon si legjende e perfundon si legjende, e ruajtur dhe e transmetuar gojarisht nga populli yne deri ne ditet tona.

Nga analiza e kesaj legjende evidencohet prania e shume elementeve, si mistike, epike, historike, kulturore, etnografike, antropologjike, artistike, psikologjike etj.

Ne balladen e Keshtjelles se Shkodres, gjejme tre aspekte themelore, te lidhura me Kanunin:

a. besa, me dy skajet e spektrit te saj, me mbajtjen e fjales se dhene dhe mos mbajtjen e fjales;

b. familja iliro – arberoro – shqiptare;.

c. kulti madhor i nenes ne qender te legjendes te murimit.

Legjenden e Rozafes e mblodhi francezi H. Hecquard Louis Hyacinthe Hecquard (1814-1866), i cili e botoj ne librin “Histoire et description de la haute Albanie ou Guégarie”, (Paris, A. Bertrand - 1858). Kjo legjende ka entusiazmuar e mrekulluar shume studiues, te cilet kane vleresuar autenticitetin dhe rendesine e institutit te beses. Nder studiuesit me te shquar te kesaj legjende, veçoj me shume nderim dhe respekt Prof Vili Kamsi, i cili me argumenta e fakte historike, provon ndertimin e keshtjelles se Shkodres ne shekujt para Krishtit e ne kete lashtesi, evokon ekzistencen e kultit te beses - mbajtjen e fjales se dhene.

Te gjithe e njohim subjektin e ballades te Rozafes, simbolet, mitet, ritet e kesaj legjende të lashte. Vellai i madh dhe i mesem, nuk e mbajten fjalen, ndersa vellai i vogel e mbajti besen, e mbajti fjalen, nuk kuvendoj ne shtepi e nuk i tregoj gruas, prandaj, kur ajo shkoj per t’i u çuar buken, kuneterit (sipas marreveshjes, qe kishin bere, ne zbatim te keshillave te plakut mentor), e murosen te gjallë në themelet e kalasë, si sakrificë për të ndaluar shembjen e mureve.

Nje aspekt tjeter i ballades se murimit, eshte kulti i nenes dhe roli i saj ne familje. Ballada tregon se ndersa e murosnin, nena Rozafa u kerkoj kunetereve, t’i linin jasht «sýnin e djathtë, që te shoh birin tem; krahun e djathtë, qe ta mbâj; gjinin e djathtë, ta ushqej; kâmben e djathtë per m'e përkûnd djepin». Nje metafore lapidare, nëna Rozafa gjysem e vdekur – gjysem gjalle, evokon rolin e nenes dhe vazhdimesine e jetes.

Kjo sakrifice sublime dashurie nëne, ruhet ne ditet e sotme me mitin qumeshtit, me sakte me ujin gelqerore, qe rrjedh nga nje kamare e murit ne hyrje te keshtjelles, te cilen fantazia e folklorit shkodran dhe pasioni i mbeses time Dorjana si cicerone, kerkojne te na “bindin” se ky eshte qumështi i gjirit të nenes Rozafa.

Ne historine e me voneshme te popullit arberoro – shqiptar, kane lindur dhe legjenda te tjera murimi, me epiqender besen (mbajtja e fjales dhe mosmbajtja e fjales) si legjendat e murimit per keshtjellat e Elbasanit, te Drishtit, te Tures, te Valit etj, apo legjendat e murosjes ne kembet e ures, si ajo e ures se Fshejte ne lumin Drini i Bardhe afer Gjakoves, e urës se Artës, e urave te Skilës e te Qystendilit, ndersa ne Dardhë dhe në Sinicë të Korçës, permenden shkarazi murimi ne themelet e te dyjave, si te Kështjellës dhe ne kembe të Urës.

Legjenda e murimit ne kembet e ures, eshte trajtuar me mjeshtri te rralle e me nivel te larte artistik nga Ismail Kadare, ne vepren “Ura me Tri Harqe”, nje roman me rezonancë te gjere, te nje miti universal, i pranishem dhe në vende të tjera te botës, por nga menyra origjinale e trajtimit te beses, Kadare ka rizbuluar dhe ka aktualizuar simbole, mite, rite dhe legjenda të lashta, në funksion të ringjalljes së vlerave autentike të kombit.

Ne periudhen e mesjetes bizantine, ekzistencen e beses arberore eshte subjekti qendrore i disa balladave mitologjike, qe jane krijime te vjetra e me te rendesishme te kesaj periudhe, si “Kostandini dhe Doruntina” (ne trevat jugore te Shqiperise), ballada e Halil Garria dhe kenga “Motra me nantë vëllezën” ne popullaten e Shqiperise veriore, si dhe ballada e Dhoqines, shume e perhapur ne arbereshet e Italise.

Te kater keto ballada arberoro-shqiptare, kane ne themel kultin e beses dhe mitin e ringjalljes te vellajt te vdekur, per te mbajtur fjalen e dhene.

Sipas studiueses Giovanna NENCI “Legjenda mesjetare e ringjalljes te vellait te vdekur, ne traditen gojore shqiptare njihet si ballada e Beses. Kete ballade e rastisim dhe ne popuj te tjere e ne varjante te shumta, madje te gjithe pretendojne perktesine si greket, rumunet, serbet, hungarezet, bullgaret, kroatet e sllovenet, por prania e elementit Besa, konfirmon pikerisht origjinen shqiptare”.

Balada e Kostandinit dhe Doruntinës është nje kryevepër, që ngre lart kultin e besës, shenjtëron fjalën e dhënë, sepse mallkimi per mos mbajtjen e fjales, mund të të ndjekë në këtë jetë dhe në boten tjetër.

Ky aspekt kardinal i beses shprehet ne ballade, nga nje ane me premtimin e Kostandinit:

Të jap besën zonja mëmë, kur ta duash Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë ta sjell!

Nga ana tjeter, dhimbja, thirrja e deshpruar e nenes drejtuar Kostandinit te vdekur, qe nuk e mbajti fjalen qe i kishte dhene: Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty dhe kalbet në varr të zi!

Kete dileme shekspiriane, kete dualizem etik dhe ekzistencial midis mbajtjes se fjales se dhene dhe mos mbajtjes te fjales, shpirti poetik dhe fantazia e popullit tone e ka zgjidhur ne menyre sureale: Kostandini u ngrit nga varri, ai u “ringjall”i shtyre nga fuqia e beses, pasi fjalen e dhene nuk e tret as dheu.

Mitin e rikthimit ne jete pas vdekjes, ose mitin e ringjalljes, e gjejme ne disa varjante ne letersine tone epike, te shprehur me emocione dramatike. Kete mit, populli yne e ka huazuar nga mitologjia helene dhe e ka modifikuar me origjanlitet, per te shprehur fuqine hyjnore te beses iliro-arberoro-shqiptare, e cila e beri Kostandinin te ngrihet nga varri, qe te kryente misionin, per te mbajtur besen, qe i kish dhene nenes:

Kostandini u ngrit nga varri,

Rrasa i u be kalë,

Balta i u be shalë,

Vrap e vrap te Doruntina ....

Nje pjese autoresh mendojne se koha e lindjes së balladës te beses dhe e ringjalljes te Kostandinit, përkon me shekujt, kur bibla e quante të papranueshëm rikthimin nga bota tjetër, qysh prej ringjalljes së Krishtit, por une mendoj se konceptet e ringjalljes jane doktrina dhe kulte tradicionale para fetare, pra prekristiane, nga ku e ka marre origjinen dhe miti i ringjalljes ne balladen tone Kostandini dhe Doruntina.

Ne kete te shkuar mitologjike dhe historike arberoro-shqiptare, Ismail Kadare gjen një nga burimet kryesore të frymëzimit për romanin “Kush e solli Doruntinen”, veper me vend qendrore ne universin krijues te tij, ku me art te rafinuar, i lejon të rizbulojë dhe te evidencoj kultin e beses, por dhe të aktualizojë simbole, mite, rite e legjenda të lashta, qe synojne ringjalljen e vlerave më autentike të kombit shqiptare.

Dy ballada te tjera, qe evokojne madheshtine e beses arberoro-shqiptare jane kenga e Ago Ymerit te Ulqinit, figurë legjendare e letërsisë gojore të Shqipërisë veriore, ndersa ne Shqipërinë jugore njihet si kenga e Ymer Ago, si dhe ballada “Konstandini i vogëlthi”, e perhapur ne popullaten arbereshe te Italise.

Keto ballada shprehin kultin e beses dhe motivin e folklorit shqiptar te njohjes e te ribashkimit te burrit me gruan, nje subjekt i huazuar nga Odisea e Homerit, si rikthimi i Odises dhe ribashkimi me Penelopen.

Aga Ymeri niset për në luftë të nesërmen e martesës dhe i kërkon së shoqes t'i mbetet besnike nëntë vjet e nëntë ditë e ne se nuk kthehej mund të martohej përsëri. Mund te themi se Ago Ymeri eshte nje luftetar, i cili ka rene rob ne duar te spanjolleve ne luften e Lepantos (1571). Gjate kohes në burg, Ago Ymeri sheh ëndërr gruan, qe do te martohej me nje tjeter e kete shqetesim i a rrëfen te bijës së mbretit dhe i kerkon: “me liro te shkoj te takoj gruan e te jap besen se do te kthehem ne burg”. Pas medyshjesh e mosbesimesh, me se fundi e bija e mbretit i jep leje. Ago Ymeri, kthehet ne vendin e tij e takoj gruan, e cila e njohu nga shenja ne krah (prania e elementit homerik ne folklorin tone) dhe rikthehet perseri ashtu si e kishte dhene besen.

Te njejtin subjekt ka dhe ballada arbereshe “Kostandini i vogelthi”, madje ka origjine me te vjeter se ballada e Ago Ymerit, se paku rezulton se eshte nje shekull me e hereshme.

Besa, imunitet per mikun.

Ne analizen e beses si koncept i pergjithshem kanunor, del qarte roli i saj ne ndertimin e rregullit shoqeror, i shprehur me nje seri aktesh praktike, sidomos te sanksionuara ne librin e 8°, ne nyjet per mikun dhe besen dhe ne librin e 10°, ne paragrafet 119, 120, 121, 122, 123, 124, per besën e familjeve ne gjakmarrje.

Besa dhe mikpritja sipas kanunit jane dy institute politike të qytetërimit tonë, me vlera specifike, qe reflektojnë madhështinë e shpirtit shqiptar.

Ne shkrimet e me pareshme kam trajtuar ne veçanti pozicionin e mikut ne shoqerine malesore, “miku zot” dhe nderimet e respektet, qe i dedikohen nga i zoti i shtepise, me kulturen tone te mikpritjes. Miku eshte gjithmone ne bese te zotit te shtepise. Ne kete aspekt, do te shtoj nje veçori kanunore, shpesh e harruar te  trajtohet, qe eshte besa e zotit te shtepise per mbrojtjen e mikut, qe e shpall me shprehjen kanunore “je ne besen time”, qe perfaqeson ate qendrim, qe ne ditet e sotme quhet “imuniteti diplomatik”.

Sipas Kanunit te Lekes, miku, kur del jasht shtepise te bujtesit dhe kalon neper rruget e fshatit i shoqëruar nga dikush prej shtepisë bujtëse, qoftë ky femijë, burrë apo grua, atehere ai është i sigurt dhe nuk mund te preket e as te fyhet nga askush, ne rast te kundert provokuesi bie ne gjak me familjen bujtese. Jo vetem kaq, por e drejta e jone zakonore stabilizon se, miku mund te shetisi dhe i vetem, mjafton, qe ai te mbaje ne dore nje degë peme, që i a ka dhënë i zoti i shtëpisë e kësisoj ai mund të kalojë i qetë dhe i sigurtë në rrugën e tij, sepse dhe po rastisi t’i dali ne rruge armiku i tij i mundshëm, me te cilin eshte ne gjak, ai nuk mund ta preki as ta vrasi, pa i u hequr mbrojtja nga shtëpia bujtese, pra pa i u hequr imuniteti i familjes bujtese.

Nuk ekzagjeroj aspak, te them se mbi te njejtat parime dhe mbi te njejtat kritere bazohen ligjet kombetare e nderkombetare te imunitetit te trupave diplomatike, pra mbrojtja e integritetit te perfaqesive diplomatike. Keto ligje te imunitetit funksionojne dhe kur dy shtete jane ne gjendje lufte mes tyre.

Besa – armepushimi.

Besa si institut politik, përfaqëson dhe armëpushimin, në cilësinë e të cilës, dy familjet që janë në gjak, nderpresin veprimtarite armiqesore kunder njera tjetres, pra personi apo familja e fyer, nuk lejohet te kryeje aktin e gjakmarrjes. Besa - armëpushimi, e ka forcën në lealitetin e familjes që e ka dhënë dhe në garancinë e ndërmjetësve, të cilët ndërhyjnë dhe e marrin besën për hirë të ruajtjes te ekuilibrit shoqeror.

Ne lidhje me gjakmarrjen, sot ka interpretime te gabuara. Shkruhet e flitet sikur ne malesite tone zhvillohej  nje lufte e vazhdueshme, me vrasje e kundervrasje te perditeshme. Kuptohet se nje person, ose nje familje ne gjak, nuk eshte ne gjendje lufte, me sulme te perditeshme kunder personit, apo familjes tjeter, perkundrazi, gjakmarrja rregullohej me ligje e kritere kalorsiake, ashtu si dhe nderpritej me vendime kanunore.

Sipas Kanunit te Lekes, vrasja e nje individi, nga ngjarje personale, shnderrohej ne problem publik, per çka nderhynin pleqt e fshatit, fisi dhe dashamiresit, qe insistonin te ndalonin iniciativat individuale, te vinin nen kontroll kete situate te veshtire dhe te nderprisnin shkallezimin dhe zgjerimin e hakmarrjes, qe te mos te krijohej fatkeqesi mbi fatkeqesi e tragjedi pas tragjedie.

Si kuptohet, ky ligj kanunor, ishte ilaçi i domozdoshëm për të vendosur rregullin e prishur, per te rikthyer ekuilibrin dhe harmonine shoqerore, por dhe për të siguruar jetën fizike, morale e shpirtërore të familjeve te implikuar ne kete konflikt gjakmarrje dhe të komunitetit te fshatit.

Të nesërmen e ngjarjes, bestaret, pra miqt dhe shoqëria e familjeve që tani janë bërë armike, shkojnë në shtëpinë e të vrarit, ku ndërhyjnë për të kërkuar besën për 24 orë, si në favor të vrasësit e të familjarëve të tijë, ashtu dhe për farefisin e tij. Në se shtëpia e viktimës e pranon armëpushimin dhe e jep besën, vrasësi, familjarët e tij dhe farefisi, janë të detyruar të marrin pjesë në funeral, madje të hyjnë në shtëpinë e të vrarit së bashku me bashkëfshatarët e tjerë dhe sipas zakonit te hane drekën e mortes.

Pasi skadon afati i 24 orëve, ndërhyhet për të kërkuar dy armëpushime të tjera. Kerkesa tjeter prezantohet për të afërmit, që janë të ndarë me shtëpinë e vrasësit dhe tjetra për pjestarët e familjes të vrasësit. Në se besa i jipet vetëm njërës nga familjet e të efërmëve, atëhere ajo përfshinë dhe familjet e tjera dhe të gjithë pjestarët e këtyre familjeve mund të lëvizin lirisht, të qetë dhe të punojnë.

Armpushimi i dytë, i quajtur armëpushimi i fshatit, në se pranohet, ka afat 30 ditë. Garant për armëpushim të tillë bëhet i gjithë fshati dhe kur jipet besa, pra shpallet armepushimi nje mujor, vrasësi me gjithë familjarët meshkuj, mund të dali lirshëm në fshat dhe të shkoj ku të dëshiroj, pa u rrezikuar nga gjakmarrja.

Pasi kalojnë 30 ditët, mund të kërkohet një armëpushim tjetër për vrasësin dhe për pjestarët e shtëpisë së tij, e cila kërkohet me ndërhyrjen si nga ana e miqëve të shtëpisë të viktimës dhe nga miqt e shtëpisë së vrasësit, madje rregullisht ne keto raste nderhyjne pleqt e fshatit, te cilet perdorin tere autoritetin e tyre per te shuar kete konflikt gjakmarrje.

Kerkesa e beses, apo e armepushimit ne Kanunin e Leka Dukagjinit sanksionohet qarte ne paragrafin 855 ku theksohet: “të dërgosh njerëz për të kërkuar besën është e drejtë, të japish besën është detyrë dhe burreni”.

Familja e të vrarit e humb nderin vetëm kur nuk e jep besën.

Besa - armëpushimi, përveç arsyeve të veta të veçanta, sidomos në 30 ditët e para, ka dhe nje qellim me te madh, synon qe fshati dhe pleqt, të sqarojnë mirë ngjarjen dhe të tregojnë në çfarë rrethana është konsumuar krimi i vrasjes, shkaku që e ka provokuar dhe të shihen mundësitë për të paqëtuar familjet e përfshira në hakmarrje - gjakmarrje. Për këto rrethana njihen arsyet morale që e shtyjne te riabilitohet.

Në se vrasja është kryer për arsye jo të rënda e nga ato që nuk e lëndojnë nderin dhe prestigjin e familjes së viktimës, atehere pleqt dhe fshati, vendosin ta pezullojnë hakmarrjen-gjakmarrjen, madje nderhyhet fuqishem per pajtimin ndemjet dy familjeve e fiseve dhe atëhere gjithçka përfundon mirë.

Si thame me siper, pas vrasjes te nje personi, dalin ne skene pleqt dhe miqt, te cilet ne kete funksion quhen bestaret (kerkuesit e beses), te cilet i drejtohen familjes te vrarit, qe te japi besen per 24 ore per vrasesin dhe familjen e tij. Ne Kanunin e Leka Dukagjinit, detyrat dhe te drejtat e bestareve jane preçizuar ne nyjen 121:

§.851. Bestarë jânë ata, qe hyjne te prîndja e kusherinija e të vramit, per me nxjerrë besë per dorasin e per

shpi të tij, jânë mbrojtësit e dorasit e të shpise së tij, qe mos t’i gjejë gjâ në vade të besës.

§.852. Dorzânë e bestàr nuk hîn kush me pare.

Ne keto raste konflikti, te kerkosh besen eshte detyre kanunore, por per familjen e te vrarit, dhenia e beses eshte detyre dhe burreni. Kur familja e te vrarit i jep besen familjes te vrasesit, pjestarët e kësaj të fundit mund të rrijnë të qetë, mund të dalin lirisht nga shtëpia, të shkojnë të punojnë e me sjellje të kujdesëshme, mund të marrin pjesë dhe në kuvende e të bisedojnë me anetarët e familjes qe dha besen. Shpesh ka ndodhur, qe besa-armëpushimi i ka afruar dhe harmonizuar dy familjet ne gjak, aq sa pjestarët e tyre e ndjenin dhe e vuanin sinqerisht mbarimin e besës, kur ishin te detyruar te rikthehen përsëri në armiqësi.

Besa – armepushimi percaktohet ne nyjen e 122 te librit 10° te Kanunit te Leka Dukagjinit:
§.854. Besa âsht nji vade lirije e sigurimi, qi shpija e të vramit i ep dorërasit e shpijarvet të tij, tuj mos i

ndjekë per gjak perkohsîsht e mjé në vade të caktueme.
§.855. Me çue gjind per besë âsht kanû, me dhânë besë âsht detyrë e burrëni.
§.856. Shpija e të vramit, po i dha besë dorërasit, ky edhè pse e vrau, do të shkojë në mort e në gjâmë me

percjellë të vramin deri në vorrim e me ndêjë per drekë. Kjo besë zgjat 24 orë.
§.858. Permbasi të hîjë i vrami në dhé, katundi kà tager, mbas kanûnit, me i a xjerrë besen dorërasit e

shpijarve të tij.
§.859. Besa e katundit âsht tridhetë diteshe.
§.863. Po e çili besen e fisit shpija e të vramit, gjith sà fiseve të jenë në katund të tij do t’u apë besë as mâ

pak as mâ teper.
§.868. Kanû burrnijet por edhè detyret âsht të mos perbuzet kush në Shtepinë e të vramit, edhè pse e mjerë e

thame krahësh.

Besa dhe paqetimi – vellazerimi.

Gjenialiteti i legjislatoreve te Kanuneve shqiptare dhe i pleqeve mentorë, me institutin e beses, ka krijuar dhe institutin e paqëtimit – vllaznimit, nje nder kulmet e vlerave kulturore dhe shpirterore te popullit tone.

Me vllazerimin, dy familjet dhe pse janë në gjak, pra jane ne luftë mes tyre, pajtohen  e lidhen, duke e përzier gjakun e kësisoj, jo vetëm harrohen armiqësitë e vjetra, por bëhen një shtepi e vetme, vllazërohen.

Proçesi i vllazerimit eshte nje ceremoni solemne laike, eshte nje feste publike, e zhvilluar ne nje atmosfere hyjnore, me rite epike, qe kryhen me proçedura rituale preçize dhe teper emocionues.

Sejcila nga familjet, qe do te paqetohen mes tyre, zgjedhin nga nje perfaqesues, te cilet vendosen ne qender te nje rrethi te formuar nga pjesmarresit dhe te ftuar nga fshati e nga krahina. Ndermjet tyre qendron nje nder pleqt me te shquar te fshatit, i cili drejton dhe kryen ritet e paqetim - vllazerimit.

Ne nje atmosfere qetesie hyjnore, plaku therret te dy perfaqesuesit, dhe sejcilit i a lidh me pe një nga gishtat e vegjël te dores se djathte dhe i a çpon, ose i pret lehtesisht mollzat e gishtit me thike, nga rrjedhin disa pika gjaku, qe i mbledh në gote vene, ose rakije. Te dy burrat e ceremonisë të paqëtimit, vihen perballe njeri tjetrit dhe pasi kryqezojne duart, pijnë gjakun e njëri tjetrit. Ky ritual epik, i zhvilluar ne nje atmosfere solemne, shoqerohet me kenge e urime nga të gjithë pjesmarresit dhe me të shtëna pushkësh.

Plaku qe drejton kete ceremoni, proklamon publikisht beselidhjen e re ndermjet dy burrave, qe shpallen vellezen dhe statusin e ri te dy familjeve, tashme te vellazeruara. Proçesi i vellazerimit, sanksionohet ne Kanunin e Lekes (§704) e nga ky çast dhe per 400 vjet ne vazhdim, pra per shtate breza, pjestaret dhe pasardhesit e ketyre dy familjeve jane te nje gjaku e nuk mund te lidhin krushqi mes tyre.

Libri i 10°, Nyja e 103. Vllaznimi.
§.704. Vllaznimi, bahet tui pî gjak dhe e ndalon krushqin pergiithmonë ndermjet të vllaznuemve, shtepise së

tyne dhe zjarmit të tyne.

Besa – pajtimi – falja.

Besa, kjo kategori etno-kulturore e shenjeteruar ne historine e popullit tone, eshte dhe pajtim, ndermjet personave dhe familjeve te implikuara ne gjakmarrje, eshte fuqi ligjore per zgjidhje konfliktesh dhe ndermjet fshatrave e krahinave.

Besa – pajtimi si kategori kanunore dhe etno-kulturore e tradites arberoro – shqiptare, organizohet dhe drejtohet nga pleqt, nga keshilli i pleqeve dhe nga Kuvendi. Vendimi i pajtimit asht i formes se prere dhe i pa apelueshem. Natyrisht, vetem disa, madje shume pak nga konfliktet, grindjet e mosmarreveshjet ndermjet individesh e familjesh, mund te perfundojne me vrasje, prandaj kur ata shfaqen, pleqt jane te kujdesshem e nderhyjne per te mos u thelluar e te mos perfundojne ne gjakmarrje.

Besa eshte dhe falje, nje institut qendrore dhe antik i Kanunit. Falja si proçedure juridike kanunore, gjithmone me rol praktik, ka shmangur zgjerimin e konflikteve dhe te shperthimin e gjakmarrjeve e ne kete menyre ka kontribuar ne ruajtjen e harmonise dhe te unitetit te shoqerise malesore. Ne proçesin e pajtimit e te faljes, te kryer para pleqeve, ose ne Kuvend, palet e implikuara ne konflikt, japin besen njeri tjetrit per te respektuar vendimet e marra se bashku.

Te japish besen, per te falur personin qe ka vrare nje pjestar te familjes, eshte akt i madh burrerie, eshte guxim i rralle, eshte akt fisnik i jashtazakonshem, eshte nje ndershmeri puritane e rralle por madheshtore, qe ka ndodhur shpesh ne historine shqiptare.

Akti i shenjte i faljes, shqiptimi i fjales me peshe te madhe “të kam falun”, dhenia e beses, per te nderprere gjakmarrjen, eshte nje fakt historik, qe vlen te rikujtojme ne rastet e pajtimit te Gjergj Kastriotit me Leka Dukagjinin, te Marko Boçarit me Xhavellen e te dhjetra mijera pajtime te njerezve te thjeshte, nder te cilet po prezantoj nje te dokumentuar nga At Pietro Tuçi, ne Letrat Zyrtare derguar Provincës së Venecias të Fushatës së Krishtit; letra nr 13, viti 1932, faqe 56-58: “Të tre të vrarët ishin të Reçit, ndërsa gjakësit ishin të Lohjes. Meshkujt e tyre ranë kështu në gjak dhe nuk mund të shkonin në kishë e as të dilnin jashtë shtëpive. Shkuam dhe kerkuam nëse fshati i Reçit është i gatshëm t’i jipte armëpushim atij të Lohjes. Ata e dhanë besen. Ne kishë vinin te gjithe, nuk mungoi as Gjergji e Gajtani, vëllai i madh i Gjovanit të vrarë, që jetonte vetëm me të ëmën… At Genovizzi dhe unë, së bashku me krerët pleq te dy fshatrave, shkuam në shtëpinë e Gjergjit. Pas dy orë bisedimesh, mundëm të marrim prej tij fjalën e madhe “e kam fal”. Të njëjtën gjë bëmë me Gajtanin… e më në fund u vendos paqja dhe vëllazëria në mes Reçit dhe Lohjes”.

80 vjet me pare, burrat e malesise gjenin forca te mposhtnin dhimbjen e thelle te humbjes te njerezve te dashur, te shuanin zjarrin e instiktit te eger te hakmarrjes dhe e falnin gjakun, e jipnin besen e pajtimit, ndersa ne ditet e sotem, indiferenca e ftohtesia shoqerore, politike dhe shteterore, po bejne te kunderten.

Besa–armepushimi kryhet sipas proçedurash kanunore, me pjesmarrjen e te dy paleve ne konflikt dhe me nderhyrjen e fiseve, te pleqeve dhe te kuvendit, te cilet jane dorezanesit dhe garantuesit e pajtimit, si eshte e parashikuar ne Librin 10°, nyja 135, ne paragrafin 970, ku sanksionohet: “ne pajtimin e gjakut, dorezanet e Kanunit jane te domozdoshem”.

Si kuptohet, Kanuni i Leka Dukagjinit nuk eshte aq i ngurte dhe i rrepte, nuk parashikon vetem ndeshkime e vetem vrasje (hakmarrje –gjakmarrje), por permban dhe nderhyrje, qe zbusin masat ndeshkimore, zvogelojne vuajtjet e mundimet kur ne plan te pare shquhen besa, pajtimi, armepushimi, falja, vellazerimi dhe kesisoj i zvogelojne vuajtjet e ne kete menyre kane kontribuar ne humanizimin e shoqerise shqiptare.

Nga keto aplikime shoqerore te besës – armepushimit, rezulton se Kanuni ne themel permban ligje, rregulla, norma etiko-morale, qe kane si qellim kryesor te bindin dhe jo te detyrojne, pra te parandalojne te keqen, te shmangin konfliktet qe mund te perfundojne ne vrasje (gjakmarrje) dhe te ndeshkohen post factum.

Sipas Kanunit, pajtimi eshte faza e pare çdo proçedure juridike, per zgjidhjen e hakmarrje – gjakmarrjes.

Ne Kanunin e Leka Dukagjinit, jane percaktuar tre tipe bese: individuale, lokale dhe gjenerale.

Nje rol te madh ne historine e popullit tone ka Besa gjenerale, armepushimi, amnistia e pergjitheshme, e shpallur nga kryepleqt dhe keshilli i pleqeve te fshatrave e te krahinave, qe urdheronin bllokimin e hakmarrje – gjakmarrjeve, per hirë te interesave madhore te kombit.

Besa gjenerale, eshte marreveshje gjithe popullore dhe shpreh permasat politike e sociale te beses kanunore, prandaj ne traditen tone quhet beselidhje kombetare, apo pajtim kombetar.

Ne aspektin juridik, beselidhja eshte amnisti e pergjitheshme, eshte pajtim i pergjithshem e ne historine e popullit tone shquhen disa beselidhje kombetare si ato te viteve 1190, 1444, 1462, 1602, 1703, 1878, 1912, 1920, 1942 e ky kuader historik do te ishte i kompletuar ne se do te realizohej dhe ne vitin 2013, çka do te kishte kontribuar per te plotesuar deshiren tone te madhe, te integrimit te Shqiperise ne Europen e Bashkuar.

- Shënim: -Lutfi Alia, është mjek në Centro Prevenzione Oncologica të  qytetit Siena–Itali-

-Për ZemraShqiptare, nga redaktori ynë në NJ, USA Zeqir Lushaj-