Halit Berisha: Roli i bizneseve shqiptare në diasporë dhe rëndësia e tyre

Punim p?r Konferenc?n e N?nt? Nd?rkomb?tare Biznesi dhe Pun?simi

ROLI I BIZNESEVE SHQIPTARE N? DIASPOR? DHE R?ND?SIA E TYRE

GJENDJA, LLOJET DHE SUKSESET E BIZNESEVE

Nga Halit Berisha

Ekonomist, ndërmarrës

ROLI I BIZNESEVE SHQIPTARE N? DIASPOR? DHE R?ND?SIA E TYRE

Mërgata, gjegjësisht diaspora shqiptare është term me të cilin përfshihen të gjithë shqiptarët të cilët jetojnë, veprojnë dhe zhvillojnë aktivitete të ndryshme jashtë trojeve autoktone. Fjala „diasporë“ rrjedh nga gjuha greke që do të thotë shpërndarje.  Për herë të parë është përdorur në shek. XIX për popuj, grupe etnike dhe religjioze që lëshuan vendlindjen e tyre dhe u shpërndanë nëpër vende të ndryshme.

Në fillim të shekullit XX kur Evropa Perëndimore dhe SHBA-t? kishin hyrë në një stad të ri të një zhvillimi të hovshëm ekonomik, edhe pse në numër të vogël dhe të kufizuar populli shqiptar ishte orientuar drejt këtyre vendeve, tregjeve të punës të cilat ishin të hapura dhe kërkonin fuqi punëtore. Në përgjithësi qendrat e diaspor?s shqiptare kanë qenë vendet e zhvilluara ekonomike.

Me kalimin e kohës numri i shqiptarëve të emigruar ka shkuar gjithnjë duke u rritur. Shkaktar?  i këtyre emigrimeve ka qenë kryesisht ai ekonomik dhe politik.

Në historinë e kombit shqiptar aktiviteti dhe veprimtaria e diasporës ka luajtur një rol të r?nd?sish?m në vendimet e mëdha e të ndryshme politike dhe ekonomike.

Organizimi i diasporës është fokusuar në shoqata kulturore dhe kombëtare t? cilat kryejnë aktivitete të larmishme që kanë të bëjnë me ruajtjen e traditave kombëtare, kultivimin e kultur?s dhe ruajtjen e gjuhës duke hapur paralele të shkollës shqipe. Krahas tyre ushtrojn? edhe aktivitete të ndryshme afariste e në vazhdimësi  integrohen në tregun e punës dhe jetën shoqërore.

Nga kjo mund t? themi se suksesi i diasporës ?sht? treguar në të gjitha sferat e jetës afariste, kulturore, politike në vendet ku jeton dhe vepron. Diaspora shqiptare sot ësht? b?r? ur? lidh?se mes shtetit am? dhe vendeve t? ndryshme t? bot?s. N? p?rb?rjen e diasporës shqiptare ka intelektualë t? njohur, afarist? t? susksessh?m, student? t? dalluar, punëtorë të vyeshëm t? cil?t demonstrojnë aktivitetet e tyre n? k?to vende duke promovuar edhe shum? pjes? t? vlerave komb?tare.

Numri i shqiptarëve apo më mirë themi gjendja faktike e të dhënave mbi qytetarët e Kosovës që jetojnë jashtë vendit  mungojnë në zyrat institucionale të migracionit dhe lirisht mund të themi se qeveritë e kaluara edhe kjo e tanishmja e kanë lënë anash apo fare nuk ju intereson kjo qështje.

Sipas disa shifrave jozyrtare shumica e shqiptar?ve jetojn? n? Gjermani 39%, Zvicerr 23%, Austri 7%, Itali 6%, Suedi 5%, Britani e madhe 4%, SHBA 3,5%, Franc?, Kanada dhe Kroaci 2%.

N?se marrim parasysh? koh?n e emigrimit t? shqiptar?ve, ajo klasifikohet n?: Periudh?n e viteve 1960-1980 e cila p?rfshin 14% t? tyre, periudha gjat? represionit t? vitit 1990 rreth 59%, gjat? luft?s dhe pas saj  27%.

Nga treguesit e lartp?rmendur n? nd?rtimtari jan? t? pun?suar 33%, n? gastronomi 11%, n? fabrika 10% nd?rsa 4% punojn? n? pozita menagjuese dhe mbikqyr?se.

Diaspora kosovare sipas disa treguesve jozyrtar? mund t? p?rfshij? 25% t? popullsis? s? Kosov?s.

Në decenien e fundit të shek. XX diaspora ka dh?n? nj? kontribut t? madh duke mb?shtetur popullin e Kosov?s n? organizimin e funksionimit t? institucioneve arsimore, sh?ndet?sore, sociale, kulturore dhe shkencore, nd?rsa m? pak n? aktivitete ekonomike dhe investuese.

Pas çlirimit t? Kosov?s p?r her? t? par? krijohen rrethana t? reja dhe t? volitshme q? raportet e decenies së lartpërmendur, të ndihm?s dhe solidaritetit t? z?vend?sohen me investime ekonomike duke pasur parasysh? potencialin financiar q? diaspora shqiptare  kishte krijuar dhe kursyer.

Nga shum? nd?rmarrje t? themeluara me pjes?marrjen e kapitalit t? jasht?m, nj? num?r i konsideruesh?m i tyre ka t? b?j? me angazhimin e investimeve t? diaspor?s q? kishin lidhshm?ri direkte me projektet e rind?rtimit n? Kosov?. Gjat? k?saj periudhe kemi iniciativa t? shumta nga diaspora duke b?r? hulumtime dhe v?shtrime lidhur me thelbin e reformave ekonomike, p?rmir?simin e ambientit p?r investime, zhvillim t? bizneseve si dhe  ambientin e p?rgjithsh?m institucional dhe organizativ.

Opinionet e shum? analist?ve dhe ekonomist?ve me renome nd?rkomb?tare konsiderojn? se mobilizimi i kapitalit t? diaspor?s vler?sohet me nj? r?nd?si shum? t? madhe p?r Kosov?n.  K?t? e potencoi edhe ish kryeministri anglez Tony Blair, po citoj: “Diaspora e juaj, zhvillimi i bizneseve dhe d?rgimi i t? hollave n? sht?pi, poashtu do t’u mund?sojn? nj? fillim t? mir?. P?rderisa dyert e Bashkimit Evropian dhe p?rfitimet nga tregu i gj?r? dhe i lir? i Evrop?s fillojn? t? hapen p?r ju“.

T? ardhurat e tyre n? vendet ku punojn? dhe jetojn? gjat? vitit mund te jene 4 miliard euro, prej t? cilave 30% i mbajn? n? banka si depozita kursimi, nd?rsa  12-15% i d?rgojn? n? form? t? remitancave p?r p?rkrahjen e familjeve t? tyre n? Kosov?.

D?rgesat e tyre si para t? gatshme sillen 500-600 milion euro n? vit të cilat zakonisht p?rdoren p?r konsum t? p?rgjithsh?m. N? munges? t? programeve, projekteve ekonomike dhe mekanizmave tjer?, mjetet financiare kryesisht shfryt?zohen n? nd?rtimin e sht?pive, n? t? shumt?n e rasteve joproduktive.

Nga t? dh?nat statistikore t? Bank?s Q?ndrore t? Kosov?s d?rgesat e mjeteve financiare p?r tre muajt e par? t? vitit 2010 kan? sh?nuar nj? rritje 2% krahasuar me periudh?n e nj?jt? t? vitit 2009, apo e shprehur n? shifra ka qen? 101, 2 milion€, nd?rsa prej muajit janar-mars t? k?tij viti n? Kosov? jan? arritur n? 103 milion€.

Nga viti 2004-2008 diaspora kosovare gjithnj? sipas treguesve t? lartp?rmendur ka transferuar n? Kosov? rreth 2 miliard e 798 milion euro. Gjithashtu t? dh?nat tregojn? se gjat? k?saj periudhe ka pasur nj? trend t? rritjes s? d?rguesve t? jasht?m.

D?rgesat e diaspor?s kosovare vazhdojn? t? jen? burim i r?nd?sish?m dhe i fuqish?m i financimit t? konsumit t? gj?r? dhe investimeve n? Kosov?. Sipas indikator?ve t? par? t? k?tij viti vendet e BE-s?, e n? veçanti Gjermania ku punojn? shumica e diaspor?s shqiptare kan? filluar t? dalin nga recesioni. Si rrjedhoj? pritet t? rritet edhe vlera e remitancave.

Nga kriza financiare e vitit 2007-2009 industrit? e makinerive, automobilave,  kimike p?suan nj? ulje drastike, rënia e eksportit, rënia e fuqisë blerëse si dhe largimi nga vendet e punës. Si pasojë e kësaj ishte lëkundja e tregjeve financiare ndërkombëtare, e sidomos në ato asocione kreditore ku asetet ishin të përbashkëta përtej kontinentit. Ndërsa si karakteristikë e vendeve të zhvilluara është se ato u paraqitën mvarësisht nga zhvillimi dhe rritja e tyre ekonomike. Derisa Gjermania dhe SHBA-të janë eksportuse më të mëdha në tregjet ndërkombëtare janë atakuar më së tepërmi. Vendet tjera si Anglia, Franca, Suedia, Japonia, Kanadaja kishin një atakim më të lehtë pasiqë eksporti i tyre në tregun ndërkombëtar është më i vogël. Fenomen tjetër i kësaj krize financiare është intervenimi i shtetit me programe të caktuara. Nga gjysma e vitit 2009 e gjer m? tani kishim nj? rritje t? produkteve t? eksportuara, pasiqë masat stimuluese dhe programet e veçanta t? nd?rmarra nga qeveria Merkel dhan? frutat e veta t? suksesshme. Tani Gjermania n? nivel nd?rkomb?tar ndodhet n? nj? situat? t? lakmueshme. E n? k?t? gjendje ndodhet edhe ekonomia e vendeve t? Eurozon?s ku kemi nj? rritje 1% m? pak se gjysma e rritjes n? Gjermani.

Qeveria gjermane iu ka dh?n? nj? shtytje bizneseve fillestare dhe atyre t? vogla t? integrohen n? tregun e pun?s t? cilat konsiderohen si forcë motorike e zhvillimit ekonomik. Me k?t? rast shqiptar?t e diaspor?s me nj? guxim, talent dhe njohuri tjera organizative kan? p?rfituar nga k?to projekte.

P?rmes  qendrave t? pun?simit dhe institucioneve t? ngjajshme jan? p?rq?ndruar n? k?to programe:

- P?rgatitjen e nd?rmarrjeve apo bizneseve fillestare p?r ekonomin? e tregut

- Themelimi i sh?rbimeve t? bizneseve q? t? ndihmoj? n? zhvillimin e tregut lokal dhe rajonal.

- Zhvillimin e konceptit t? bashk?punimit me sh?rbimet q? reprezentojn? biznesin p?rmes k?shillave, studimeve dhe seminareve.

- Ndihmat financiare me para t? gatshme dhe leht?sim p?rmes tatimeve.

GJENDJA, LLOJET DHE SUKSESET E BIZNESEVE

Tashmë ?sht? e njohur se fillimi i nj? biznesi k?rkon nj? nivel t? caktuar t? njohurive si dhe aft?si menagjeriale p?r t? q?ndruar n? kontinuitetin e ekonomis? s? tregut.

Pronar?t e bizneseve t? diaspor?s k?to dhjet? vitet e fundit kan? p?rparuar dhe janë integruar duke u rritur gjithnj? e m? tep?r porosit? e klient?ve si dhe avansimi i mëtutjeshëm n? tregun e pun?s. P?r nga mosha jan? mesatarisht t? re 30-45 vjeçar?. Mjetet financiare i kan? siguruar nga burime t? ndryshme, nga kapitali vetanak, ndihma nga qendra p?r pun?sim dhe kredit? nga institutet bankare me interes t? volitsh?m.

Ballafaqohen me nj? konkurenc? t? ashp?r me kualitet dhe cil?si t? lart?, pasiq? ekonomia e tregut i eliminon bizneset joproduktive dhe jokualitative. Ajo k?rkon organizim t? lart?, disciplin?, nd?rgjegjshm?ri, njer?z t? aft? me vet?dije t? lart?, kultur? dhe edukim t? profileve t? ndryshme, e cila n? vete ng?rthen edhe organizimin e saj duke koordinuar ndarjen e pun?s, radhitjen e aktiviteteve n?p?r nj?si m? t? vogla organizative, organizimin dhe kontrollimin e procesit t? pun?s, furnizimin, shfryt?zimin e kapaciteteve, kooperimin dhe bashk?punimin me biznese tjera. T? gjitha k?to elemente i posedojn? pronar?t e nd?rmarrjeve shqiptare.

Bizneset e diaspor?s jan? duke u integruar gjithnjë e më tepër n? ekonomin? gjermane.  Kualiteti ?sht? faktori kryesor  drejt transformimit n? nivele m? t? larta dhe  krijimin e vendeve t? reja t? pun?s.

Bizneset m? t? njohura t? shqiptar?ve n? diaspor? jan?:

·  Biznesi nd?rtimor- p?rfshin nd?rtimin e objekteve banesore, komerciale private dhe publike. Ky biznes njihet p?r besimin dhe ndershm?rin? ndaj investuesit, profesionalizmin, sakt?sin? dhe korrekt?sin? e p?rfundimit efikas t? pun?s, përmbajtja kontrat?s s? n?nshkruar, p?rcaktimi n? arkitektur? dhe nd?rtimtari moderne.

·  Biznesi i gastronomis?- ?sht? i njohur me gatime tradicionale t? nd?rthuruna me ato ballkanike dhe internacionale si: gatimet e mishit, gatimet e brumrave etj..

·  Bizneset prodhuese ushqimore- njihen p?r prodhimin e mishit, produktet e suxhukut, mishit t? tharë, p?rpunimi i perimeve nga vendlindja si dhe prodhime tjera tradicionale.

·  Biznesi transportues- Sh?rbimet e k?tij biznesi shtrihen n? TAXI dhe spedicion, n? transportin e udh?tar?ve dhe mallrave nga shtetet evropiane n? Kosov? dhe anasjelltas.

·  Biznesi zejtar- kryesisht identifikohet si zeje me produkte atraktive dhe profitabile.   Shqiptar?t njihen si mjesht?r dhe zejtar? t? mir?.

·  Biznesi sh?rbyes- p?rfshin kujdesin ndaj t? vetmuarve dhe t? moshuarve,  furnizmi me ushqim si dhe ndihm? mjek?sore, mirëmbajtja dhe pastrimi i objekteve t? ndryshme.

·  Biznesi tregtar – Aktivitetet e k?tij biznesi jan? duke u zhvilluar p?rmes dyqaneve, vet?sh?rbimeve si dhe depot e shitjes me shumic? duke sjellur në treg produkte të freskëta dhe kualitative.

·  Biznesi i sigurimeve - Ky biznes ka t? b?j? me sigurime sh?ndet?sore, familjare, pron?sore, fatkeq?sive natyrore, t? pleq?ris? etj.

·  Mjek? me ordinanca t? njohura, arkitekt? me vizione moderne dhe avokat? t? zellsh?m.

Sipas disa sontazheve q? kam b?r?, potenciali aktual i bizneseve t? diaspor?s p?r t? investuar dhe krijuar nj? lidhshm?ri, bashk?punim ?sht? inkurajues me tendenc? rritjeje, edhe pse tani p?r tani v?rejm? kultur?n e biznesit n? Kosov? si penges?, duke marr? parasysh? korrupsionin, munges?n e infrastruktur?s, munges?n e besueshm?ris? s? afarist?ve n? Kosov?. Megjithat? leht?simi i tatimeve dhe masave tjera fiskale e rrit motivimin e tyre p?r t? investuar n? Kosov?.

V?nja e kontakteve zyrtare n? mes autoriteteve t? qeveris? dhe bizneseve t? diaspor?s ?sht? me r?nd?si jetike. K?ta t? fundit t? konsiderohen si partner t? barabart? p?r zhvillimin e Kosov?s, bazuar n? fuqin? e tyre financiare dhe materiale t? cil?n e disponojn?.

Qeveria e Kosovës duhet të jet? e kujdesshme të ndërtoj? politika zhvillimore që do t? mund?sojë komunikim dhe kooperim m? t? mir? dhe t? krijoj? mekanizma efektiv ku do t? adresohen nevojat e bizneseve t? diaspor?s. Të përpilohen programe të veçanta dhe konkrete, të adresohen interesat e përbashkëta duke avancuar sa më lartë motivimin e tyre për të investuar në Kosovë. Lidhja dhe kontaktet me bizneset e tyre mund t’i ndihmojë Kosov?s q? t? p?rmir?soj? imazhin e saj jasht? vendit. Kjo mund t? leht?sojë investimet dhe p?rkrahjen tjet?r q? mund t? vijë prej diaspor?s. Biznesi i diaspor?s mund t? p?rb?j? nj? pjes? t? madhe t? investimeve t? jashtme direkte dhe p?r m? tep?r mund t? jet? e gatshme t? investoj? edhe n? kushte q? do t? inkurajonin investuesit e huaj.

Do t? ishte shum? frytdh?n?se sikur autoritetet qeveritare t? nd?rmerrnin disa hapa q? do t? nxisnin bizneset e diaspor?s dhe duke krijuar kushte t? volitshme:

- Themelimi i nj? agjensioni të veçant investimesh ku bizneset e diaspor?s mund t? informohen n? fushat ligjore dhe financiare p?r t? zhvilluar biznesin n? Kosov?.

- Prioriteti i agjensionit të lartpërmendur do të ishte inkurajimi i bizneseve të diaspor?s, sepse ata mund t? jen? investues potencial t? cil?t do t? nxisnin edhe investues tjer? t? huaj, se Kosova ?sht? vend i sigurt dhe profitabil.

- Autoritetet qeveritare p?r t? p?rkrahur bizneset e diaspor?s ?sht? me r?nd?si t? p?rmir?sojnë klimën e p?rgjithshme për investime. T? krijoj? politika t? favorshme fiskale dhe t? ngjajshme

- Autoritetet qeveritare mund t? leht?sonin procesin e koordinimit n? mes bizneseve t? diaspor?s dhe bizneseve q? veprojn?  n? Kosov? n? lidhje me shk?mbimin e produkteve t? cilat prodhohen n? tregun vendor.

- Eksporti i produkteve vendore, sidomos i konsumit t? p?rgjithsh?m, ushqimet tradicionale ?sht? nj? p?rpar?si p?r bizneset e Kosov?s.

Nuk do t? jesh shtet i fort? pa ekonomi t? fort?. Tani jemi vend i lir? dhe i hapur, prandaj investimet e huaja duhet t? jen? t? mir?pritura. Shteti ?sht? i shenjt? dhe parajs? n?se menagjohet mir? nga qytetar?t dhe n? dobi t? qytetar?ve.

Literaturë:

-Zyra Federale e statistikave, Gjermani

-Instituti i studimeve ekonomike, Gjermani

-Banka Qendrore e Kosovës

-Riinvest

-Forumi për iniciativë demokratike