Reshat Kripa: Shkallët e ferrit (XI)

RESHAT KRIPA

 

SHKALLËT E FERRIT

 

Roman

 

 

                                                                 XV

 

Të premten seanca filloi në orën e caktuar. Ishte pretenca e prokurorit. Ai nuk la më baltë pa hedhur mbi ta. I akuzoi për spiunazh dhe terrorizëm, për agjitacion e propagandë dhe sabotim. Akuzat e tij i mbështeti në të ashtuquajturat dëshmi të  bëra  në  gjykatë.  Foli dhe foli një orë e më tepër dhe së  fundi e mbylli ligjëratën me këto fjalë:

            - Nisur nga të dhënat e mësipërme dhe mbështetur në nenet 65, 72, 73 dhe 76 të Kodit Penal, kërkoj dënimet e mëposhtme:

1.  I pandehuri Stefan Gjoka  me vdekje me pushkatim dhe humbjen e të  drejtave civile përgjithmonë.

            2.  I pandehuri Gjergji Pano me 20 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 13 vjet.

            3.  I pandehuri Agron Canaj me 15 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 10 vjet.

            4. I pandehuri Ylli Nivica  me 10 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 7 vjet.

            5. I pandehuri Gëzim Shpendi me 8 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 5 vjet.

            6. I pandehuri Përparim Seferi  me 5 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 2 vjet.

            Prokurori heshti. Nga sytë e familjarëve që ishin në sallë filluan të rrjedhin lot. Por nuk nxirrnin zë. I fshinin me shami dhe lot të tjerë u rrëshkisnin nëpër faqe. Sallën e kishte mbuluar një heshtje varri. Nuk u dëgjuan as duartrokitje dhe as thirrje histerike, siç ndodhte zakonisht në seanca të tilla. Dukesh sikur këto dënime i kishin pësuar vetë spektatorët e asaj çfaqjeje.

            Kryetari   u   kërkoi  të  pandehurve  të  thonin fjalën e fundit. Ata u ngritën njëri pas tjetrit dhe, sikur ta kishin bërë me fjalë, thanë:

            - Jemi të pafajshëm!

            Ndërsa Agroni foli me një zë të sigurt:

- Unë jam fajtori i vërtetë.  Unë  denoncova shokët e mi që nuk kishin  asnjë  faj. Tani përpara jush i hedh poshtë ato akuza, që m’u morën nën një presion të padëgjuar ndonjëherë. Dënomëni mua se bëra dëshmi të rreme dhe lerini ata të lirë. Ata janë të pafajshëm.

            Kryetari njoftoi se vendimi do jepej pas një jave, të premten tjetër.

            Në makinën burg Agroni iu drejtua shokëve:

            - A mundeni të më falni?

            - Tani është vonë, - u përgjigj Stefani.

            Të tjerët heshtën dhe askush nuk foli më.

            Pas një jave ishin të gjithë në sallë për të pritur vendimin. Midis tyre edhe nënë Gjyla, të cilën e kishte lajmëruar Syrjau për gjyqin.

            - Biri im! - pëshpëriti ajo kur ata u futën në sallë.

            Nuk qau, as uluriti.

            Trupi gjykues hyri në sallë. Të gjithë u ngritën më këmbë. Kryetari lexoi vendimin. Pasi bëri hyrjen e zakonshme, duke vënë në dukje akuzat që rëndonin mbi të pandehurit, së fundi lexoi edhe vendimin: Stefani me vdekje me pushkatim, Gjergji me pesëmbëdhjetë  vjet  burg,  Agroni  me  dymbëdhjetë,  Ylli  me  tetë,  ndërsa  Gëzimi  dhe

Përparimi me nga pesë vjet. Pasi komunikoi  dënimetkryetari komunikoi:

-          Të pandehurit kanë  të  drejtë   që   brenda  një afati prej pesëmbëdhjetë ditësh 

të  ankimohen  në Gjykatën e Lartë në Tiranë

            Mbylli   dosjen   dhe  trupi  gjykues  u  largua. Rojet filluan të nxjerrin të pandehurit nga salla. Një zë u dëgjua papritur:

            - Ndaluni, dua të takoj djalin. Kam të drejtë ta takoj.

            Rojet qëndruan. Asnjë nuk guxoi të ndalonte nënën. Ajo u afrua, përqafoi të birin dhe e puthi në ballë.

            - Qëndro si burrë bir, burgu për burrat është.

            - Si je nënë? Si janë Irida dhe Lumtua?

            - A je i fortë bir?

            - Përse nënë?

            - Për ato që do të dëgjosh.

            Agroni u drodh. Fjalët e s’ëmës e tronditën. Diçka e jashtëzakonshme kishte ndodhur.

            - Tregomë! Ç’ka ndodhur?

            - Ka ndodhur ajo që s’ta merr mendja.

            Një zë i dridhur dhe gati i mekur doli nga goja e tij:

            - Çfarë?

- Lumtua dhe Irida fluturuan bir, fluturuan  në qiell te Zoti i madh!

Për  pak  u   rrëzua   për  tokë. Ylli   me  Përparimin  e   mbajtën.  Filloi  të   qajë   me ngashërim.       

- Mos qaj  bir.  Burrat  nuk  qajnë. Shikomë mua. Jam  filli  vetëm  dhe  jam  prap  e fortë. Kështu duhet të jesh edhe ti. Unë do të pres. Nuk do të vdes deri sa të  dalësh  ti.  Ikni  tani  dhe  ju  qoftë  rruga  e mbarë!

            U nisën. Në makinë Stefani i tha:

            - Më vjen keq për  çfarë  të  ndodhi!  Të   dyja ishin engjëj të vërtetë. Së shpejti edhe unë do të marrë atë rrugë. Kështu e ka bota.

            Pas një  muaji  erdhi  përgjigjja  e  Gjykatës  së  Lartë.  Dënimi  i  kishte  mbetur  aq sa e kishte dënuar gjykata e rrethit.  Po Stefanit? Po shokëve të tjerë? Nuk dinte asgjë.

Një  natë,  kishte  kaluar mesi i saj, dëgjoi zhurmë hapash dhe zinxhirash në korridor. Dëgjoi një zë:

            - Je bërë gati?

            - Gati jam!

            Njohu zërin e Stefanit. U drodh.  Kur  hapat  u afruan në qelinë e tij, Agroni thirri:

            - Stefan falmë!

            Nuk mori përgjigje. Ai nuk e kishte falur.

            Pas një jave Agronin e dërguan në kampin e punës së detyruar të Spaçit.

 

 

 

 

 

 

 

 

                               KREU   I   TRETË

 

                                                    PAS   FURTUNËS

 

                                                                    I

 

            Më në fund, pas dhjetë vjetësh, tre muajsh dhe dymbëdhjetë ditësh, erdhi dita e lirimit për Agron Canajn. Ishte dënuar dymbëdhjetë vjet. Ato që kishte fituar nga puna, bënë që të lirohej përpara plotësimit të vuajtjes së dënimit. Atë ditë e kishin lajmëruar të mos dilte në punë. Po priste ta lajmëronin për të dalë. Priste dhe kujtonte. Kujtonte  dhjetë vitet e kaluar në burg.

Kujtonte kampin e parë, Spaçin. Dy vjet para se të shkonte ai, atje kishte ndodhur një revoltë e madhe. Për herë të parë në historinë e kampeve të punës së detyruar, ishte ngritur flamuri pa yllin e komunizmit. Ai kishte valuar për tre ditë. Por egërsia e autoriteteve e kishte shtypur me dhunë këtë revoltë. Katër djem të rinj ishin pushkatuar dhe dhjetra të tjerë kishin marrë dënime të rënda.

Së bashku me të, në kamp kishin sjellë edhe Yllin, Gëzimin dhe Përparimin. Gjergjin e kishin dërguar në burgun e Burrelit. Agroni u mundua të afrohej me ta,  por ata i qëndruan shumë ftohtë. Nuk mund të harronin se ai ishte bërë shkaktar i dënimit të tyre. Këtë gjë nuk mundi ta thyente edhe fatkeqësia familjare që i kishte ndodhur Agronit.

Një ditë ndodhi një fatkeqësi. U shemb galeria dhe zuri nën vete tre të burgosur. Midis tyre ishte edhe Përparimi. Agroni e ndjeu  thellë  humbjen  e shokut. I dukej sikur ishte ai shkaktar i asaj vdekje.

I vetmi që shoqërohej me të ishte Besimi. Ai ishte një i burgosur i vjetër. Po paguante për veprimtarinë e të atit që kishte qenë komandant çete nacionaliste dhe që ishte arratisur jashtë shtetit në vitin 1944. Besimi i kishte dëgjuar fjalët e përhapura për Agronin, megjithatë një zë i brendshëm i thoshte se ai nuk duhej të ishte spiun si disa të tjerë që ndesheshin çdo ditë në atë mjedis. Për këtë arsye ndërhyri disa herë te shokët e tij për t’i afruar me Agronin, por çdo gjë shkoi kot. Ata nuk u tërhoqën që nuk u tërhoqën.

Agroni ishte nga të paktët që nuk kishte asnjë ndihmë. Në shtëpi kishte vetëm një nënë plakë, me një pension të zakonshëm që nuk i dilte as për vete. Përveç kësaj ishte edhe e sëmurë nga tensioni i lartë i gjakut. Vëllai e kishte braktisur. Ndonjëherë, ndante diçka me të Besimi, kur i vinte ndonjë ushqim nga familja. Për këtë Agroni i ishte shumë mirënjohës.

Në atë kamp kishte qëndruar pesë vjet, kur ndodhën trazira të tjera.  Një djalë i ri, një demokrat i vërtetë, së bashku me dy gazetarë u dënuan me pushkatim, vetëm e vetëm sepse kishin guxuar t’i shkruanin letër diktatorit. Përsëri ridënime të tjera. Agronin nuk e ridënuan, por e çuan në burgun e Burrelit.

Atje midis të tjerëve gjeti Gjergjin. Iu afrua, i foli dhe deshi të bisedonte me të, por ai i ktheu kurrizin. U mundua të shpjegohej. Ai nuk pranoi. Agroni u tërhoq i heshtur në qoshkun ku kishte dyshekun e tij. Edhe shokët e tjerë të dhomës, duke dëgjuar rrëfimin e Gjergjit, i qëndruan ftohtë. Vetëm Besimi, me të cilin kishin ardhur bashkë nga  kampi i

Spaçit, i bëri shoqëri dhe i tha:

- Mos u mërzit! Ditët do të kalojnë dhe e vërteta do të dalë në shesh.

Kështu, Agronit i duhej që vetmisë së  madhe të burgut t’i shtohej edhe ndarja nga shokët e vuajtjes. Vetmia iu shtua më tepër pasi u lirua Besimi.

Pas dy vjetësh të tjerë  e  transferuan  në  kampin  e  Qafës  së  Barit.  Edhe   atje ndodhi një revoltë. Si për  çudi revoltat e  ndiqnin  në  çdo  kamp  që  shkonte.  Ato ishin  bërë motoja e ditës për të burgosurit. U pushkatuan  tre djem të rinj dhe përsëri ridënime të tjera.

            Në kamp gjeti Yllin, që e kishin sjellë nga Spaçi. Për më tepër e caktuan në skuadrën ku ishte ai. Ishin dhjetë vetë. Detyrimisht do të kishin kontakt me njëri-tjetrin. Megjithatë Ylli vazhdonte t’i qëndronte ftohtë. Një ditë Agroni e ndaloi dhe i tha:

            - Ylli, dua të bisedoj me ty.

            - E çfarë mund të bisedojmë tani që çdo gjë ka marrë fund.

            - Kam një brengë të rëndë në ndërgjegje. Ajo po më vret. Kam nëntë vjet që po torturohem prej saj. Pothuajse çdo mbrëmje më çfaqen Stefani me Përparimin. Mundohem t’i largoj nga mendja, por hijet e tyre nuk më ndahen. Po ashtu edhe ti me Gjergjin,  dhe Gëzimin. Ju më akuzoni mua. Është e vërtetë. Por a mund ta merrni  me  mend  se  në  çfarë

rrethana isha që bëra një veprim të tillë?

            - Agron, leri këto filozofira. Ajo që u bë nuk ç’bëhet më.

            - Jo, dua të ta them. Nuk e mbaj më dot të fshehtë, megjithse është shumë e rëndë.

            - Më mirë mbaje për vete,  ashtu  si  deri  tani. Ndoshta ne mund të na i kthesh mendjen, po Stefanit dhe Përparimit a mundesh?

            U largua duke i kthyer shpinën.

Kështu, i vetmuar dhe i ndarë nga  një  pjesë e të burgosurve, Agroni, duke mbajtur mbi shpatullat e tij  peshën e tradhtisë dhe pabesisë, kaloi dhjetë vite burg, deri sa erdhi dita e lirimit. Agroni e ndjeu veten të lirë,  pa  patur  pas  shpine  as  roje, as policë. Tani mund të merrte frymë lirisht.

Ndjeu një ngashërim që i pushtoi shpirtin. Para syve iu çfaqën Lumturia dhe Irida. Diçka i theri në zemër. Ato nuk do t’i gjente në shtëpi.  Atje  ishte  vetëm një plakë  qyqe që kishte mundur të jetonte vetëm në sajë të premtimit që i kishte bërë të birit. Ditën  që kishte përfunduar gjyqi, bashkë me mandatën, ajo i kishte thënë:

- Nuk do të vdes deri sa të dalësh ti.

Premtimin e kishte mbajtur. Kishte jetuar njëlloj si ai, e vetmuar dhe e ndarë nga e gjithë bota. Një aksident i kishte ndodhur para shtatë vitesh. Një i dehur e kishte përplasur me makinë. Plagët e tjera i ishin mbyllur nënë Gjylos, por njëra nga këmbët i kishte mbetur pothuajse e paralizuar. Lëvizte me shumë vështirësi me ndihmën e një bastuni. Për më tepër, nuk ishte në gjendje të shkonte të takonte të birin. Qyteti i tyre me kampet, ku ishte syrgjynosur i biri, ishin shumë larg dhe ajo nuk udhëtonte dot me kamiona të rastit. I shkruante vazhdimisht letra, për të mos e lënë të vetmuar. Edhe ai i kthente përgjigje një herë në muaj, ashtu siç ishte rregulli i burgut. Të dy nuk kishin kujt t’i shkruanin tjetër. Ndonjëherë, kur i tepronin, ajo i postonte edhe ndonjë lekë. Kështu kaluan ato vite.

Agroni mbërriti vonë në qytetin e tij. Kishte ndërruar disa kamionë deri sa arriti. Në atë kohë ora e qytetit tingëlloi dymbëdhjetë herë. Ishte mesnatë. Rrugët ishin të shkreta. Tek-tuk shihej ndonjë polic, që kishte shërbimin ose ndonjë i vonuar që kthehej në shtëpi. Të ëmën, disa muaj pas dënimit të tij, e kishin nxjerrë nga apartamenti, me pretekstin se ajo ishte e vetme dhe apartamenti ishte i madh. E kishin dërguar në një dhomë që dikur shërbente si ambulancë lagjeje, në rrethinat të qytetit. Ai kishte adresën, por nuk e përcaktonte dot godinën. Dhoma ndodhej në katin e parë të një pallati tre katësh.

Ndërkohë aty po kalonte një burrë i moshuar. Agroni i foli:

-  Më falni, a mund të më thoni se ku banon Gjylo Canaj?

Burri ndaloi dhe po vështronte me vëmendje.

- E ç’ju duhet e ngrata plakë? Lereni në hallin që e ka zënë  dhe  mos  e  shqetësoni  në këtë orë të natës. Kush jeni ju që e kërkoni në këtë orë?

- Jam i biri. Vij nga larg, nga një botë tjetër.

- Agroni? Po ti mirserdhe more bir! Eja shkojmë në shtëpi që të gëzosh të shkretën plakë.

- Po ju kush jeni që na njihkeni kaq mirë?

- Jam Syrjau, miku i babajt tuaj.

Agronit iu kujtua se kishte  qenë  pikërisht  ky Syrjau që kishte sjellë trupat  e  pajetë  të  të  atit  dhe Sabriut për t’i varrosur në varrezat e qytetit.

- Po ku keni qenë në këtë orë të vonë? – e pyeti Agroni

- Isha në një vaki. Ka vdekur një shoku im i burgut. Por nuk qëndroja dot më shumë. Nesër do të vete që me mëngjes për ta varrosur. Edhe unë e kam shtëpinë këtu afër. Eja të shkojmë tani, pa kemi kohë të bëjmë muhabet.

U nisën dhe pas pak mbërritën te shtëpia. Syrjau trokiti në portë dhe vuri prapa vetes Agronin.

-  Qëndro këtu. Nuk është mirë të të shohë nëna ashtu papritur. Duhet përgatitur.

Një zhurmë hapash u ndie nga brenda.

- Kush është?

- Hape, jam unë Syrjau.

Por nëna e ndjeu. Ia ndjeu zemra.

- Bir, ti je?

- Po nënë, unë.

Porta u hap dhe të  dy  ranë  në  krahët  e  njëri-tjetrit.  Lotët  ishin  preludi  i  këtij takimi. Kishin kaq vite pa u parë dhe tani nuk ndaheshin dot. Shtatë  vjet pa u takuar,  si  dikur  kur shqiptarët shkonin ushtar në Jemen dhe shumica nuk ktheheshin më. Por Agroni kishte patur fatin që të ishte një nga ushtarët e paktë që ishte kthyer në gjirin e nënës plakë.

            - Eja të mbyllim portën, - foli Syrjau.

            U futën në dhomën e vetme me derën drejt e në rrugë. Në një cep kishte një aneks që shërbente si banjo. Syrjau, si ndenji edhe pak, e kuptoi se duhej të shkonte.  Përshëndeti dhe u largua.

            - Erdhe   bir  më  në  fund,  erdhe, -  foli  nënë Gjyla. - Unë e mbajta fjalën. Të thashë se do të pres dhe të prita. Tani edhe sikur të vdes, nuk më vjen keq.

            Agroni hodhi  vështrimin  në  murin  përballë. Një fotografi e madhe e familjes qëndronte atje. Ishin të tre, Agroni, Lumturia dhe Irida. Vuri kokën midis dy duarve dhe filloi të qajë. Sa do të dëshironte t’i kishte edhe ato në këtë çast.

-          Qaj bir, qaj!  Lotët   të   lehtësojnë.   Ndoshta  nuk  i   prekim.  Ndoshta  nuk  i

shohim, por ato janë me ne. Kanë fluturuar në qiell për të na mbrojtur.

            Agroni ngriti kokën dhe po vështronte të  ëmën.  Ajo,  intelektualja  e  shquar,  një

nga mësueset e para të vendit, gruaja e një ushtaraku të njohur, ishte shndërruar në një plakë kërcure. Ku kishte shkuar bukuria e asaj fytyre? Vështroi nga faqja tjetër e murit. Një fotografi e të atit me të ëmën qëndronte atje. Kishin dalë vitin që ishin martuar. Dukeshin  një çift i lumtur.

            Tërë atë natë nuk mbyllën sy. Qëndruan duke biseduar me njëri-tjetrin dhe biseda e tyre nuk kishte të sosur.

            - Si ndodhi aksidenti, nënë.

            - Po ecja në anë të rrugës kur erdhi makina dhe më  përplasi.  Thanë  se  shoferi  kishte qenë i dehur. Por unë nuk e besoj. Për mua ai kishte marrë urdhër për ta bërë atë veprim. Mendova se kaq e pata. Por jo. Megjithatë mbeta sakate për tërë jetën.

            Agroni hodhi edhe një herë vështrimin nga fotografitë.

            - Po ajo si ndodhi? -  pyeti.

            - Çfarë bir?

            - Ajo, tragjedia. Si u  fikën  të  dyja  njëra  pas tjetrës?

            Nënë Gjyla u mendua para se të përgjigjej. I biri kishte vetëm disa orë që ishte kthyer dhe nuk donte ta shqetësonte me  kujtime  të   hidhura.  Por  ai ngulte këmbë. Ndaj duhej t’ia thoshte ato që dinte.

            - Çdo gjë nisi natën e zezë kur erdhën të takuan ty në qelitë e sigurimit,- filloi ajo. - Irida u kthye e shpërfytyruar. Takimi me ty e kishte tronditur. E vizitoi doktor Sotiri. Vendosi ta shtronte në psikiatri. Lumtua i qëndronte te koka, por duhej të fillonte punë, përndryshe do ta pushonin. Doktor Sotiri na këshilloi ta marrim në shtëpi. Ashtu vepruam. Pas disa ditësh fluturoi nga ballkoni. E varrosëm siç e meritonte. Mori pjesë pothuajse i gjithë qyteti. Të gjithëve u erdhi keq për atë humbje.

            - Pastaj? – tha Agroni pa vetëdije.

            Natën kur u mbushën të dyzetat e vajzës,  - vazhdoi nënë Gjyla, - Lumtua më solli një letër. Më tha se ishte për ty, kur të dilje nga burgu. I thashë, përse ma jipte mua, kur ajo do jetonte vetë. “ Jo, - më tha, - jepja ti, se ti do të jetosh “ dhe iku duke më uruar  natën  e  mirë. Në mëngjes prisja që të ngrihej për të shkuar në shkollë, por më kot. Shkova  në dhomë. E gjeta të shtrirë në shtrat pa jetë. Ishte veshur me fustanin e zi që e kishte blerë me rastin e vdekjes së vajzës. Pranë saj, mbi komodinë, ishte një shishe helmi bosh. Nuk e di se ku e kishte gjetur. Dukej si një engjëll  në gjumë.

Plaka u ngrit, hapi një komodinë, nxori një letër dhe me duart që i dridheshin ia dha Agronit. Ai e mori. I dukej sikur letra i digjte dorën. Më në fund mundi ta hapte dhe lexoi:

 I dashur Agron!

Në çastin që po të shkruaj këto radhë, jam bërë gati të  pi lëngun vdekjeprurës. Në fundin e jetës time, dua të të tregoj shkakun e një veprimi të tillë. Çdo gjë filloi natën kur na çuan në sigurim. Ngjarja nuk mbaroi pasi të larguan ty. Akti tjetër i saj u krye pasi na hoqën nga ajo birucë. Ne u bëmë pre e akteve epshore të atyre dy banditëve. Kur ikëm  prej asaj skëterë, vajza ishte çmendur, ndërsa unë si një grua mëkatare.

Ridën e shtruam në spitalin psikiatrik Ty nuk të hoqi për asnjë çast nga goja.. I vetmi emër që përmendte ishte ai yti. “E kanë rrëmbyer harpiet,- thoshte,- unë do të fluturoj te babi” dhe ashtu bëri. Një ditë fluturoi nga ballkoni i shtëpisë, ku e kishim sjellë sipas porosisë së mjekut.

Pas disa  javësh   kuptova    se    kisha mbetur shtatzanë . Në bark kisha fëmijën e  një  kriminelit. Si do të dilja  para  njerëzve?  A  do  të  kisha  kurajo  të  të shikoja ty në sy?  Vendosa  t’i  jap  fund  jetës.  Kjo ështe  e  vetmja  zgjidhje  që  më  ka  mbetur.  Më   fal  Agron:  Më  fal  për  sa  të  kam  shkruar  në  këtë  letër. Të  përqafoj  përjetësisht  për vete dhe për Ridën!                                                                                                                     Mos na harro!                                                                                                                                                                                                            Besnikja jote                                                                                                                               Lumtua

A mund të ketë dhimbje më të madhe për një babë dhe bashkëshort? Si ka mundësi që Zoti të lejojë të kryhen krime të tilla? Ja që bota paska edhe engjëj edhe djaj. Dhe djajtë kanë pushtuar shqiptarët. Ata i kanë dëbuar engjëjt, madje edhe vetë Zotin dhe Ai i ka braktisur njerëzit që e mohuan.

- Bir, ktheu në tokë! – foli nënë Gjyla kur pa shprehjen e fytyrës të së birit.

- Në cilën tokë, nënë?

- Në tokën tënde.

- Ku është ajo, ku? Unë nuk e shoh.

- Këtu ku jetojmë edhe unë e ti. Edhe këtu ka njerëz.

- Njerëz përbindsha që kërkojnë të hanë njeri tjetrin.

- Jo bir. Njerëz të mirë ka kudo. Do t’i takosh dhe do t’i njohësh.

Agroni vështroi të ëmën dhe pasi u mendua pak e pyeti me një gjysmë zëri:

- Po unë? A e di si jam unë?

- Edhe ti je bir nëne.

- A e di se ç’kam në ndërgjegjen time?

- Thuama.

- Jetën e mikut tim më të mirë. Unë e vrava.

- Ti nuk ke vrarë njeri.

- E harrove Stefanin? Unë e vrava. Desha të shpëtoja Lumton dhe Ridën. Por nuk munda. Më pas vrava edhe Përparimin.

- Eja bir, eja në krahët e nënës tënde. Nesër do të lindë një ditë tjetër.

U hodh në krahët e s’ëmës dhe e përqafoi si një fëmi, duke pëshpëritur nëpër dhëmbë:

- Do të lindë vallë?

Të nesërmen  shkoi në varreza. U gjunjëzua dhe derdhi lot para varrit të tyre. Puthi fotografitë në porcelan. Foli me to. Vendosi dy tufa të bukura me lule, që ia kishte dhënë Syrjau në çastin që ishte nisur. Syrjau donte ta shoqëronte, por ai nuk e kishte lejuar. Donte të ishte i vetëm në dhimbjen e tij. Kishte ndenjur dhjetë vjet pothuajse i vetmuar në burg. Me vetminë e tij kishte mundur të përballonte gjendjen e vështirë të atyre viteve. Me vetminë e tij donte të përballonte edhe dhimbjen e tanishme. Vetmia i dukej sikur e qetësonte. Ajo ishte bërë simboli i jetës së tij.

Dhimbja e asaj nate ishte shumë e madhe, pothuajse e papërballueshme. Sikur ata dy kriminelët të ishin gjallë, nuk e dinte se ç’mund të kishte bërë. Por ata i kishte ndëshkuar Zoti, të paktën kështu pëshpëritej dhe ai nuk dinte ku ta shfrynte dufin që kishte nga brenda.  Donte të zbrazej, por nuk dinte se ku.

Zëri i tij dilte nga thellësia e shpirtit dhe nuk kishte se si ato të mos e dëgjonin. U gjunjëzua pranë tyre dhe filloi ligjëratën, një ligjëratë që do të kishte ngjallur edhe të vdekurit.

- Lumto,   Rida,   erdha.  Do   të  vijë  edhe  kur   të   kalojnë   vite.   Do  të  bisedojmë bashkë. Do të jemi bashkë. A më dëgjoni? Dua të më gjykoni edhe ju. Mbi ndërgjegjen time rëndon vdekja e mikut tim më të mirë. Por isha i detyruar. E bëra për t’ju shpëtuar juve nga duart e atyre sadistëve. Por s’munda. Isha i prangosur këmbë e kokë. Miqtë më kanë braktisur. Nuk më besojnë më. Nuk di si të veproj. Më thoni ju.

Ka disa çaste në jetën e njeriut që i duket sikur njerëzit e tij më të afërt, që kanë kohë që janë larguar nga kjo botë, janë gjithmonë pranë tij. Ata i flasin, e këshillojnë, i tregojnë rrugën nëpër të cilën duhet të ecë. Tek ata ai gjen mbështetje, gjen rrugëzgjidhje për  hallet që i dalin.

Në këtë gjendje ishte edhe Agroni atë ditë. Besonte se të dashurit e tij do ta ndihmonin me të vërtetë. Bisedonte me to. I dukej sikur ato ishin gjallë dhe flisnin me të. U ngrit nga varri ku ishte gjunjëzuar. Kishte marrë  një vendim.  Do të vazhdonte të qëndronte i vetmuar, ashtu si deri tani. Dhimbjen do ta mbante brenda vetes. Nuk do i tregonte askujt për atë që kishte ndodhur. Ajo do të ishte sekreti i jetës së tij. Atë do  ta merrte me vete kur të shkonte në varr.

Me këto mendime u nis për në shtëpi.

    

                                                                  II

                                                                                                    

Si ndenji disa ditë sa për t’u përshtatur  me  jetën  e  re,  Agroni  u  paraqit  në  zyrën  e punës pranë Komitetit Ekzekutiv të Rrethit, për të kërkuar punë. Nëpunësi,  pa ia  hedhur  sytë, i zgjati një formular. Agroni e plotësoi shpejt e shpejt.

            - Do vini pas dy javësh, - i tha nëpunësi sikur fliste me murin.

            Agroni u kthye kur u plotësuan ditët.

            - Na vjen keq, po nuk kemi vende bosh për profesionin tuaj. Po deshët mund të shkoni si punëtor në ndërmarrjen bujqësore.

            Agroni e dinte mirë se ku rrihte çekani. E famëshmja luftë e klasave ishte në veprimtari të plotë. Ai nuk mund të shpëtonte prej saj. Ajo do ta ndiqte deri sa të ishte gjallë, këmba këmbës. Nuk kishte rrugë tjetër. Pa punë nuk mund të jetonte. Kishte nevojë për të holla dhe puna ishte burimi i vetëm   i   tyre.  Nuk   kishte   rrugë   tjetër   veçse   të pranonte.

            Nëpunësi mbushi fletën e pranimit për punë dhe ia dorëzoi. Agroni u paraqit në zyrën e kuadrit të ndërmarrjes. Zëvendës shefja e kuadrit, një grua rreth të dyzetave, e pa me vëmendje. Iu duk fytyrë e njohur. U mendua dhe pastaj u kujtua se ishte pikërisht ish kryeinxhinieri i ndërmarrjes elektrike të qytetit, që ishte dënuar disa vjet më parë. Vështroi fletën e punës dhe ndjeu keqardhje për të. Iu kujtua historia e trishtuar e familjes së tij.

            - Më vjen keq, - i tha, - por e vetmja gjë që mund të bëjë për ju, është t’ju dërgoj në sektorin e investimeve. Atje do jeni më mirë se  në bujqësi.

            - Ju falemnderit shumë! - u përgjigj Agroni me mirësjellje.

            Mori shkresën që i dha ajo dhe u nis për në sektor.  Kur  mbërriti  atje,  ora  kishte

kaluar nga dymbëdhjeta. Trokiti në portë.

            - Hyni! - U dëgjua një zë nga brenda.

            - Më falni, këto janë zyrat e sektorit të investimeve?

            - Po, përse jeni munduar?

            - Më kanë dërguar nga zyra e kuadrit, për të punuar në sektorin tuaj.

Nxori shkresën që i kishte dhënë shefja e kuadrit dhe ia  dorëzoi.  Personi  nga  ana tjetër e tavolinës e mori dhe  e  lexoi.  Duke  i  shtrirë  dorën  të  porsa ardhurit  i   tha 

me mirësjellje:

            - Jam Astrit Duka, përgjegjësi i sektorit, ndërsa ky shoku këtu - dhe tregoi një burrë që qëndronte përkrah tij – është brigadieri Robert Krasta. Mirserdhe në sektorin tonë. Çfarë profesioni keni?

            Agroni gjeti një mjedis të ngrohtë në atë zyrë. U mendua pak, si i zënë ngushtë dhe u përgjigj:

            - Kam edhe s’kam.

            - Ç’doni të thoni me ato fjalë?

            - Dikur quhesha Agron Canaj, tani nuk e di nëse më njohin me këtë emër,

            - Ç’doni të thoni?

            - Po ja, jam inxhinier  elektrik,  por  nuk  gjeta vend  për këtë profesion. Kam punuar, gjithashtu, edhe si murator, por nuk kam asnjë kategori.

            - Si ka mundësi? Ku keni punuar?

            Agroni nuk foli. Po  mendohej  nëse  duhej  të thoshte që kishte qenë në burg. Më në fund e vendosi dhe tha me një gjysmë zëri:

            - Kam gati një muaj që jam liruar nga burgu. Kam punuar nëpër kampe në profesionin e muratorit, por për fat nuk kam asnjë dokument.

            Astriti me Robertin panë njëri-tjetrin në sy.

            - Përse keni qenë dënuar?

            - Një mal me akuza, sabotim, agjitacion e propagandë, terrorizëm dhe ku e di edhe unë se çfarë tjetër.

            Një heshtje pasoi fjalët e tij. Askush nuk foli për disa minuta. Ndërkohë ndërhyri Roberti:

            - Ku e keni bërë burgun?

            - Në Spaç, Burrel dhe Qafë Bari.

            - E njhni Besim Muratin?

            - Kemi qenë miq. Po ju ku e njihni?

            - Edhe unë kam qenë i dënuar politikë.

            - Sa vjet keni bërë?

            - Pesë. Po ju?

            - Dhjetë.

            Biseda mund të vazhdonte gjatë po të mos kish ndërhyrë Astriti:

            - Lëreni tani këtë bisedë.  Ç’njerëz keni në familje?

            - Vetëm nënën plakë.

            - Nuk jeni i martuar?

            - Kam qenë dikur. Kam patur një grua të mrekullueshme dhe një fëmijë të rrallë.

            Astriti mendoi se do ta kishte ndarë e shoqja, kur ai hyri në burg. Por Agroni vazhdoi:

            - Ato tani nuk janë më. Kanë fluturuar në qiell.

            - Na falni! Ngushëllimet tona. Si quheni?  Oh, më falni!

            U kujtua për shkresën e dërguar nga zyra e kuadrit. E hapi dhe shënoi në librin e personelit:

            “Agron Bexhet Canaj, punëtor kategoria e parë, datëlindja 15 mars 1930, vendlindja…“

 Shënoi emrin e qytetit dhe adresën e banimit.

- Mirë atëherë, - tha - nesër do të filloni punë në pallatin që ndërtojmë në  hyrje  të

qytetit. Atje do të jeni me Robertin. E kemi shokë të mirë. Do të gjeni edhe njerëz të tjerë të mirë. Kur të fillojmë instalimet elektrike, mund të punoni si elektriçist. Në orën 6.30 të jeni atje.

            - Falemnderit!

            - Dëshëroni t’ju bëj një kafe. Ta pimë së bashku. Zakonisht veglat e kafesë i mbajmë këtu, -  i ofroi Roberti

            - Me kënaqësi.

            Roberti mori xhezven, hodhi kafen, sheqerin dhe ujin dhe e vuri në furnelën elektrike që mbanin aty. Duke ua dhënë shokëve u tha:

            - Gëzuar!

            - Gëzuar! -  u përgjigjën Astriti dhe Agroni së bashku

            - Mos rrini i ndrojtur, -  foli përsëri Roberti. -   Ne jemi miqtë e tu. Për deri sa erdhe të punosh me ne, do të jesh miku ynë. Nuk duam të dimë për të kaluarën tënde se, në fund të fundit, edhe ne jemi pjesë e asaj të kaluare.

Fjalët e Robertit e ngrohën. Ndjeu dashamirësi  në  ato  fjalë.  Kishte  kohë  që  nuk kishte ndjerë një gjë të tillë.

            - Kam nevojë për miq të mirë dhe besoj se te ju do t’i gjej ata.

            - Me siguri.

            Porta e zyrës u hap dhe brenda hynë Besimi me Yllin

            - Nuk na dashka vjehra, -  tha Besimi. -  Sapo i paskeni pirë kafetë,

            - Kujto qenin dhe bëj gati shkopin, - iu përgjigj Roberti, pastaj duke i treguar Agronin i tha:

            - Nuk po e njeh?

            Besimi kthehet, vështron Agronin, që deri në atë çast nuk e kishte vënë re dhe i hidhet në qafë.

            - Agron, ti je? Po kur qenke liruar or mik?

            - Para një muaji.

            - Po ti Ylli, përse nuk i flet?  Është shoku yt, Agron Canaj.

- A mundem  t’i flas?

            - Leri tani ato  fantazira  dhe   përqafohuni.  Ja lini ato së kaluarës.

            - Kush  janë   fantazira?   Stefani,   të  cilit  nuk   i   dihen   as   eshtrat   ku   i   ka? 

Përparimi  që  mbeti  nën gurët e galerisë,  apo   Gëzimi   që    edhe    sot    e   kësaj    dite

lëngon  i   shtruar  në  spital  nga tuberkolozi?

- Njeriu me zemër të madhe di edhe të falë.

- Nga gjashtë shokë që ishim kemi mbetur vetëm dy, unë dhe ky. Gjergji vazhdon të dergjet në burgun e Burrelit. Kush është fajtori për të gjitha këto?

- Unë jam  fajtori.  U  theva  para  dhunës  së paparë. Por, a e  dini  se  çfarë  dhune  u  ushtrua  mbi mua?

- Po mbi ne mos vallë nuk u ushtrua?

- Nuk   besoj  se  mund  të  ketë  dhunë  më  të madhe se ajo që pësova unë..

- E cila qenka kjo dhunë kaq e madhe?

- A  mundem  ta  tregojë  vallë?  Jo,  ajo do  të  vdesë  bashkë  me  mua. 

Heshti  për  disa  minuta, pastaj vazhdoi:

 -  Po largohem.  E shoh që jam i tepërt këtu – duke iu drejtuar Yllit -  Më fal! Këtë ta them sinqerisht. – i zgjat dorën, të cilën ai e refuzoi  -  Mirupafshim!

- Mirupafshim! Mos harroni,  nesër  në  6.30   në  punë.  -  e  kujtoi  edhe   njëherë

Astriti. 

Ylli heshti. Agroni u largua i menduar.

- Ç‘qe e gjithë kjo skenë që zhvilluat? –  pyeti Astriti

- Më mirë të mos flasim më për këtë çështje. –  u përgjigj Ylli

- Agroni ishte kryeinxhinieri i ndërmarrjes elektrike që u dënua para dhjetë vjetësh së bashku me Yllin dhe shokët e tjerë, - vazhdoi bisedën Besimi. -  Gjatë kohës që ishte duke u hetuar i vdiqën vajza dhe gruaja. Vajza u hodh nga ballkoni i shtëpisë psikiatrik, ku ishte shtruar, ndërsa e shoqja helmoi veten. Këta e akuzonin se i kishte denoncuar kot së koti kur ishte i arrestuar. 

- Ndoshta   nuk   kishte   mundur   të   duronte torturat – tha Astriti.

- Ndoshta dhe kjo mund të jetë. -  Besimi ndiqte arsyetimin e tij - Por një gjë dua t’ju them. Për sa e njoh unë ishte një intelektual i përsosur dhe njeri i veçantë. Kurrë nuk provokonte njeri. Miku i vetëm i tij ishte ndonjë libër që i binte në dorë. Qëndronte i vetmuar. Kjo ndoshta nga humbja e gruas dhe vajzës.

- A thua ta kenë detyruar? – tha Roberti.

- Megjithatë unë i qëndroja pranë. Për këtë jam grindur edhe me Gjergjin, Yllin, Gëzimin dhe Përparimin.  Madje një ditë, për të provuar që kisha të drejtë, bëra një veprim prej të marri.

Robertin e shtynte  kureshtja  të   mësonte   sa më shumë për mikun e ri.

- Çfarë bëre? – e pyeti.

- Një ditë i thashë:  -  Agron, unë do të arratisem. Do të vish me mua? -  Më vështroi i habitur. Ndoshta më mori për të marrë. -  Si do të arratisesh?  -  Më tha. Unë ia ktheva:  -  Në galerinë numër katër ka një dalje që përfundon jashtë. Në fillimet e minierës, kjo dalje ka qenë hyrja e galerisë numër një. Me kalimin e viteve galeritë u bashkuan dhe kjo hyrje u mbyll me një sasi gurësh. Kam mundur të hap një birrë të vogël sa për të kaluar një njeri barkas. -  Nuk më ktheu përgjigje. Pas dy ditësh më tha se nuk pranonte të vinte.  -  Ruaj veten  -  më tha.  -  Jeta vjen vetëm  njëherë  dhe duhet ta ruash  atë. -  Kështu kaluan ditët. Prisja të më arrestonin për këtë marrëzi. Por kjo nuk ndodhi. Kur kaloi dita e caktuar më tha: -  Pse nuk e realizove planin?  -  Unë u mendova dhe në fund i thashë të vërtetën. A e dini se çfarë më tha? Këtë opinion e kam dhuratë nga miqtë e mi.

- Kështu të tha? – pyeti përsëri Roberti

- Pikërisht kështu.

Ylli që deri në ato  çaste  kishte  qëndruar   në  heshtje  duke   dëgjuar   bisedën   e 

miqve  të tij, ndërhyri:

- Ato janë të gjitha dokrra. Ai vetë na akuzoi në   sy   të   punonjësve  të  ndërmarrjes,  ditën  që  na arrestuan.

- Megjithatë unë ju këshilloj ta mbani pranë. Është njeri i shkëlqyer. Do mësoni shumë prej tij. Ylli, thirri mendjes! Mos e humb shokun tënd.  Aq më tepër tani  që  do  të

punoni në një brigadë.

- Nuk mundem. Para syve më dalin fytyrat e shokëve që nuk janë më. Nuk e di nëse do ta falin edhe ata.

- Të siguroj unë se po.

- Nuk e di, nuk e di, - tha në fund Ylli duke u menduar.

Besimi me Yllin u larguan duke biseduar me njëri-tjetrin.

            - Si  t’u  duk  mysafiri  i  ri?  –  pyeti    Astriti Robertin kur mbetën vetëm.

- Nuk e di. Nuk njihet njeriu me një takim. Por, sipas mendimit të Besimit, duhet të jetë njeri i mirë.

- Ashtu? Atëhere duhet ta mbajmë afër.

            Roberti me Astritin ishin shokë të ngushtë. Ishin njohur që në fëmini dhe shoqërinë e kishin ruajtur edhe kur u rritën. Roberti kishte bërë pesë vjet burg për agjitacion dhe propagandë. Shpërndante trakte antikomuniste në qytet së bashku me dy shokë të tjerë të moshës së tij. Ishin pesëmbëdhjetëvjeçarë, në klasën e parë të gjimnazit. Por edhe pasi u lirua nga burgu, Astriti i qëndroi pranë. Fati e pruri që të gjindeshin në të njëjtën ndërmarrje. Ai e tërhoqi në sektorin e tij, ku e kishte vendosur brigadier. Në të vërtetë Roberti ishte shumë i zoti dhe i ndërgjegjshëm. Kishte mbaruar gjimnazin me të gjitha dhjeta. Nuk e kishin lejuar të vazhdonte studimet e larta. Shenja në biografi e ndiqte hap pas hapi.  Fati i tij ishte se në ushtri, në repartin e punës, kishte mësuar mjeshtërinë e muratorit. Kështu shpëtoi nga të qenit punëtor i thjeshtë, çka ishte shumë më e lodhshme dhe me më pak të holla.  Ishte një nga specialistët më të mirë në profesionin e tij. Një gjë e tillë e ndihmonte për të ecur përpara, për aq sa e lejonte regjimi.

            Sa për Astritin ai i përkiste një familje nga ato që mund të konsideroheshin asnjanëse. Nuk kishin patur njeri as me komunistët dhe as me nacionalistët. Gjatë luftës kishin qëndruar të papërzier në asnjë anë. Kishin parë punën e tyre. I ati kishte qenë një tregëtar i vogël. Grumbullonte lëkurët e bagëtive dhe i shiste. Ky ishte profesioni i tij.  Me këtë profesion ushqente familjen. Ishte burrë i ndershëm. I tillë ishte dhe i biri, i cili kishte mbaruar shkollën e mesme të ndërtimit dhe kishte fituar titullin teknik i mesëm. Për këtë arsye e kishin emëruar përgjegjës të sektorit të investimeve në ndërmarrjen bujqësore. Ndershmëria e shtynte të ruante miqësinë me Robertin, pavarësisht nga biografia e tij. Bashkë bënin lloj-lloj bisedash pa u druajtur. Kishin pothuajse të njëjtat mendime.

            Kjo mendësi i  shtyu  të  mbanin  një  qëndrim miqësor edhe me Agronin. Nga biseda e shkurtër që bënë me të, formuan një opinion të mirë për karakterin e tij.    

Atë mbrëmje Roberti pothuajse nuk fjeti fare. Mendime të ndryshme i silleshin rrotull në mendje. Inxhinier elektrik që punonte punëtor dhe as që e përmendte ndonjëherë. Dhjetë vjet burg, bërë në  kushte  aq  të  vështira.  I  akuzuar  nga  shokët  për spiun. Gruaja dhe vajza të vdekura në kushte aspak të qarta. E pra, të  gjitha  këto   e   kishin  një  shkak   që Roberti nuk mundej t’i jepte përgjigje.

Një ditë ndërsa pinin kafe, ai i tha:

- Agron, afrou me njerëzit. Shikomë mua. Mos të dukem si ndonjë njeri që nuk ka patur halle. Edhe unë kam qenë në burg. Edhe unë i kam bërë ballë halleve të jetës. Pasi u lirova, u martova me një vajzë me të cilën u dashuruam. Më lindi edhe një djalë. Por gruaja më braktisi, harroi dashurinë, duke marrë me vete edhe djalin, të cilin kam disa vite që nuk e shoh. Ata jetojnë diku në një cep të vendit, në një qytet që unë as që ia di emrin. Për këtë më dhemb zemra. Megjithatë, nuk e lëshova veten. U martova përsëri dhe tani kam dy fëmijë, një vajzë dhe një djalë. Besimi  më përmendi fjalët që i kishe thënë ti në kamp: “Jeta vjen vetëm një herë dhe atë duhet të dish ta ruash“. Tani këto fjalë po t’i përsëris unë ty, se e di që ke nevojë për to. Martohu dhe jetoje jetën tënde.

Agroni sikur u ngroh nga këto fjalë. Krijoi bindjen se kishte të bënte me një mik të vërtetë. Me një mik, të cilit mund t’i  besonte gjithçka. Por përsëri nuk guxonte. Guximi kishte fluturuar nga ai. Si u mendua pak, i tha:

- Sikur të kisha forcë të tillë! E ku ta gjejë atë? Kush është ai burrë që do të më japi atë forcë?  Vështirë, shumë vështirë të gjejë një burrë të tillë. Të ligën e kam brenda vetes time, në ndërgjegje. Ndoshta ndonjë ditë mund të ta tregojë. Jeta ime është vetëm varri.

Nuk biseduan më. Secili shkoi në punë të vetë, duke menduar ato që kishin thënë. Që nga ajo ditë u bënë më të afërt me njëri-tjetrin. Bisedonin për gjëra të shumllojshme. Filluan të shkëmbejnë vizita në familje. Fëmijtë e Robertit sikur e qetësonin Agronin. Sa e shihnin, ata i hidheshin për qafe duke bërtitur.

- Xhaxhi Goni, xhaxhi Goni!

Ai i ngrinte lart në krahët e tij, duke u thënë:

- Kapeni qiellin. Ai është juaji.

Në ato çaste i kujtohej Irida. Edhe asaj kështu ia bënte kur ishte e vogël. Roberti priste dita-ditës që Agroni t’i tregonte të fshehtën e tij. Por kjo nuk  po  ndodhte.  Megjithatë,  ai  e  kishte durimin për të pritur.

 

                                                                 III

 

Nënë Gjyla kishte disa ditë që nuk e ndiente veten mirë. Kishte një dobësi të theksuar. Tensionin e gjakut e kishte shumë të ulët. Mundohej të qëndronte më këmbë dhe të bënte ndonjë punë, por lodhej shpejt dhe detyrohej të ulej. Të birit nuk i thoshte gjë. Nuk donte ta shqetësonte. Por një ditë ndjeu një marrje mendsh dhe gati u rrëzua. Shkoi dhe u shtri në shtrat. Në mbrëmje kur u kthye Agroni dhe pa t’ëmën të shtrirë në shtrat, u shqetësua dhe i tha:

- Nënë, pse je shtrirë kaq herët?

- Erdhi fundi, more bir.

- Mos e lësho veten nënë. Ti je e fortë. Ti më ke dhënë edhe mua forcë.

- E fortë jam, bir… Por jam tetëdhjetë vjeç dhe në këtë moshë njeriu duhet të përgatitet për gjithçka… Kam kaluar një jetë të vështirë, ashtu si edhe ti. Por kam ditur t’i bëjë ballë... Këtë porosi po të le edhe ty. Mos mendo për vdekjen. Sido që të vijë, jeta është e bukur dhe ia vlen ta   jetosh.   Shijoje  atë. Ky është amaneti im që dua të lë…

Pas disa orësh i mbylli sytë, ashtu e qetë, pa shqetësuar  njeri.    Agroni   shkoi   te një gjiton që kishte telefon dhe lajmëroi Robertin. Nuk kishte kë të  lajmëronte  tjetër.  Ai  erdhi së bashku me të shoqen. Ajo e rregulloi nënë Gjylon ashtu si i takonte. Pastaj Roberti shkoi në postë dhe lajmëroi me telefon Skënderin.

            E varrosën të nesërmen. Në varrim nuk ishin më shumë se dyzet vetë, shumica shokët e brigadës, me përjashtim të Yllit. As Astriti nuk erdhi. Druhej se mos e shkarkonin nga detyra. Midis të ardhurve ishin Skënderi, Besimi dhe Syrjau. Trupin e së ndjerës e vendosën pranë Iridës dhe Lumturisë. Si mbaroi ceremonia, Agroni u gjunjëzua dhe vështronte pllakën ku ishin vendosur fotografitë e së shoqes dhe të bijës. Nga sytë filluan t’i  rridhnin lot. Ato e vështronin nëpërmjet fotografive dhe dukej sikur i thonin:

            - Eja Agron. E shikon? Ne u bëmë tre, kurse ti je vetëm.

            Roberti e la të shfrente dhe pastaj duke i futur krahun i tha:

            - Eja të ikim tani.

            U larguan nga ai vend i trishtuar.

            Në mbrëmje kishin mbetur vetëm Agroni, Skënderi, Syrjau, Roberti dhe Besimi. Si më i vjetri në moshë, Syrjaut i binte barra t’i mbante me kurajo.

            - E përcollëm edhe Gjylon, or djem, -  tha ai.

            - Kush e ka rradhën tani? -  pyeti Agroni

            - Natyrisht ne pleqtë, -  vazhdoi Syrjau. -  Dëgjoni, more djem. Njeriu duhet të jetë i fortë. Duhet t’i dalë zot vetes në çdo situatë. Dikur një trimi i vdiq djali i vetëm. Qyteti i tërë mori pjesë në varrim. Të gjithë e ngushullonin: - Të rroni vetë! - dhe ai përgjigjej - Shëndoshë miqtë! - A e kuptoni rëndësinë e këtyre fjalëve? Trimi vinte miqtë në një radhë me djalin e vetëm. Ky është motivi që duhet të udhëheqë njerëzit.

            - Po unë ku t’i gjejë miqtë? Ata më janë larguar si djalli nga thimjami, sikur të kisha lebrën?

            - Ne  a nuk jemi miqtë e tu? -  foli Syrjau.  

- Ne do jemi gjithmonë miqtë e tu, -  ndërhyri Roberti aty për aty

- Ashtu si gjithmonë, -  e plotësoi Besimi.

            - Ju falemnderit.

            Në bisedë ndërhyri Skënderi:

            - Rrofshi, or miq. Bashkë sot po njihemi. Por jam i qetë se te ju gjeta miqtë e vërtetë të tim vëllai. Pikërisht për të tillë miq ka nevojë ai.

            - Ne do të jemi gjithmonë pranë tij, -  e siguroi Roberti.

            - Në një gjë ka të drejtë Agroni, -  ndërhyri Syrjau. -  Jetojmë në një situatë të vështirë. Por le të kthehemi në plagët tona. Agron, më fal që po ta them. Ndoshta sonte nuk është  rasti,  por  unë  do  ta  them. Mos bëjë gabimin tim. Martou dhe fillo një jetë të re.

            - Martesa ime e vetme është varri.

            - Jo, Agron, -  ndërhyri Roberti. -  vetmia nuk është rruga që duhet të ndjekë njeriu.

            - Të lumtë,  -  foli Skënderi. -  Ke folur si mik  i vërtetë.

            - Ku ta gjejë atë forcë? -  pyeti Agroni. -  Cili është ai burrë që do më jap forcën për të mposhtur vetminë?

            - Ne do ta japim, -  ndërhyri Besimi. -  Je miku ynë dhe duam të bëhesh si ne.

            - Po Astriti pse nuk erdhi? -  ndërroi bisedën Agroni.

            - Ti e di, ai është përgjegjës sektori dhe ardhja e tij mund t’i shkaktonte humbjen e detyrës që ka. -  u përgjigj Roberti -   Megjithatë, më porositi që t’ju përcjell ngushullimet e tija.

            - Po Ylli. As vdekja e nënës time nuk e thyeu?

            - Ti e njh shumë mirë Yllin. Por mos u mërzit. Do të vijë koha kur ai do ta kuptojë gabimin që ka bërë. Koha i zbut zemrat.

            - Ngrehuni djema të ikim, -  foli Syrjau -  Le t’i lëmë vëllezërit në botën e tyre. Mirupafshim nesër!

            U takuan me njëri-tjetrin dhe u larguan. Agroni mbeti vetëm me Skënderin. Dy vëllezërit  kishin shumë për të biseduar ndërmjet tyre. Kishin më shumë se dhjetë vjet që nuk ishin takuar. Skënderi ishte drejtor ndërmarrje, ndërsa Agroni një punëtor i thjeshtë, ish i dënuar politikë. Një dukuri që, ndonse nuk ishte e vetmja, ishte rast që mund të quhej i veçantë. Ishin të pakta rastet kur një person të mund të ushtronte detyrën e drejtorit, në një kohë që i vëllai i tij të ishte një ish i burgosur politik. Regjimi  nuk e pranonte një mospërputhje të tillë. Vetëm ata lart e dinin psenë…

            Por kjo kishte ndodhur edhe për shkak të rrethanave të krijuara. Skënderi ishte shkëputur plotësisht nga vëllai i tij. E kishte mohuar atë botërisht. Nuk kishte guxuar të merrte pjesë as në varrimin e gruas dhe të vajzës së tij dhjetë vjet më parë. Në biografinë e tij nuk ekzistonte vëllai. Ai ishte shuar bashkë me arrestimin e tij. Por vdekja e nënës e kishte detyruar të kthehej në vendlindje.  E kishte thirrur ndjenja e gjakut.

            - Përse erdhe pikërisht tani? - e pyeti Agroni

            - Sepse jam biri i saj, - u përgjigj ai

            - Je kujtuar shumë vonë. A nuk ishe edhe  xhaxhaj i Ridës dhe kunati i Lumtos? Pse nuk erdhe për to, por le vetëm një plakë të gjorë t’i bënte ballë dallgëve të jetës.  Po mua pse më braktise. Për dhjetë vjet nuk më shkrove as dy gisht letër.  Thua se je biri i saj.  Ajo nuk të dëgjon më.

            - Agron dëgjomë. Këto që do të të them nuk janë hipokrizi. Po të flas me zemër në dorë.  Jemi vëllezër, por nuk jemi njësoj. Unë nuk jam si ti. Për këtë ta kam zili. Ti je i fortë. U bëre ballë të gjitha vështirësive e fatkeqësive që të dolën përpara. Ndërsa unë u tregova i dobët, sikur të mos isha i një brumi me ty. Nuk e di nëse do të më falësh, por unë jam ky që jam, “njeriu i ri“ i socializmit, njeriu servil dhe i dobët, njeriu pa personalitet që është i detyruar të veprojë si manekin në duart e të tjerëve.

- Kështu do të vazhdosh edhe paskëtaj?

- Nuk kam rrugë tjetër. Kam hyrë  në  këtë valle dhe nuk dal dot. Ti je  krijuar  për  të fluturuar si zog i lirë, ndërsa unë për t’u zvarritur si krimb në batakun tim.

            Agroni e dëgjonte kokëvarur dhe thoshte me vete:

            “Mos vallë edhe me mua po tregohet servil e hipokrit?“

            - O vëlla, si nuk gjen forca  për  t’u  shkëputur nga kjo gjendje?

            - Nuk mundem. Është e para herë që flas pa maskë.

            - Hidhe poshtë atë maskë.  Do  të  shohësh  që do të marrësh frymë lirisht.

            - Agron, mos më pyet më gjatë.

            E mbyllën bisedën. Nuk vazhduan më. Të nesërmen që me mëngjes ai u nis për në kryeqytet, ndërsa Agroni mbeti  në vetminë e tij. Kur po ndaheshin, te dera e shtëpisë, Skënderi deshi ta përqafonte të vëllanë, po sikur ngriu para një trungu të tharë. Ftohtësia e Agronit e vuri në mendime.