Reshat Kripa: Shkallët e ferrit (IX)

RESHAT KRIPA

 

SHKALLËT E FERRIT

 

Roman

                        KREU     I     DYTË

 

                              XI

 

Ditët  kalonin  njëra  pas tjetrës. Irida vazhdonte pothuajse  në  të  njëjtën  gjendje.

Nuk bënte zhurmë, nuk bërtiste, nuk shkulte flokët dhe për këtë arsye, nuk e kishin qethur. Vetëm sytë vazhdonte t’i kishte të çakërdisur. Ndonjëherë luante me një kukull të madhe që e mbante ndër duar. Herë pas here qante pa zë. Dukeshin vetëm lotët që rridhnin nëpër faqet e saj që kishin marrë një pamje të zbehtë. Në atë çast nuk donte t’i fliste njeri.

-  Doktor si është? -  pyeti Lumturia.

- Nuk di si të them, -  u përgjigj ai. -  Sëmundja e saj është e një lloji të veçantë. Pothuajse nuk flet fare. Herë pas here shpërthen në vaj.  Lereni të qajë. Ndoshta  e  qara  do  ta sjellë në vete. Por sëmundja i ka prekur edhe intelektin. Duhet luftuar që ai  t’i kthehet sa më parë. Për këtë i duhet folur vazhdimisht. Madje edhe atëherë kur mendon se është në gjumë, pasi ajo pjesën më të madhe të kohës e kalon në atë gjendje. Këtë e ka nga ilaçet. Mos mendoni se kur fle nuk dëgjon. Cili ka qenë hobi i saj?

            - Në të vërtetë ka patur shumë pasione, -  u përgjigj Lumturia, -  por, sidoqoftë, letërsia ka qenë hobi i saj. Vazhdimisht recitonte vargje nga poetë të mëdhenj. Edhe teatri i pëlqente.

            - Atëhere i recitoni sa më shumë nga ato poezitë. Mundohuni ta nxisni edhe atë të recitojë. Mundësisht nga ato që ajo preferonte. Bëni dialog të vazhdueshëm për teatrin dhe letërsinë. Mos harroni!

Lumturia qëndronte pranë  saj. Kishte marrë leje nga seksioni arsimit dhe nuk shkonte në shkollë. E përqafonte, i fliste vazhdimisht, i tregonte histori të shkuara me shpresë se ato mund t’i sillnin kujtesën që i kishte humbur. Në mënyrë të veçantë i fliste për të atin, i kujtonte festën e ditëlindjes kur, së bashku me të,  ndërtuan njeriun prej bore që e quajtën Borëbardha. Ajo e dëgjonte  e  heshtur  dhe  herë  pas here thoshte:

- Babi? Ku është babi? Shiko, po fluturon. E kanë rrëmbyer  harpiet.  Edhe  unë  do  të fluturoj së bashku me të.

            Fjalët e doktorit e shtynë të ndërronte  mënyrë bisede.

- Rida, do i thuash mamit ndonjë nga ato poezitë që recitoje aq bukur? Për shembull nga rubairat e Omar Khajamit. Apo të recitojë një mami dhe pastaj fillo ti? Mirë, dëgjoje:

                                    Shiko sa bukur këndezi po këndon,

                                    Me natë dhe nga gjumi po të zgjon.

                                    Që shkoj një ditë po të lajmëron,

                                    Dhe ti çkujdesur fle dhe ëndërron.

 

                                    Zgjohu, mëngjesi me shigjet’ e grisi,

                                    Perden e natës, yjet arratisi,

                                    Dhe dielli gjahtar me rreze kapi,

                                    Çdo majë mali, pallati a lisi.

            Këto vargje sikur e përmendën Iridën. Ajo filloi të lëvizë. Hapi sytë, pa t’ëmën, buzëqeshi dhe filloi të recitojë:

                                    Të kisha, ah, fuqi prej perëndie,

                                    T’i jepja shkelmin kësaj gjithësie,

                                    Dhe të krenja botë tjetër ku të kishte,

                                    Çdo plotësim dëshire dhe lirie!

- Eh, sa mllef  ka  grumbulluar  zemra  e  saj  e vogël! -  tha me vete Lumturia -  Kush mundet t’ia heqë atë?

Irida u ngrit pak, vështroi rreth e rrotull e habitur, mori kukullën dhe e shtrëngoi fort në gjirin e saj.

            - Borëbardha është ajo? -  e pyeti e ëma

            - Jo, jam unë. Borëbardhën e helmoi shtriga.

            - Por erdhi princi dhe e zgjoi.

            - Kurse mua do të më zgjojë vetëm babi.

            - Babi do të vijë së shpejti.

            - Kur?

            Në këtë kohë në dhomë hyri nënë Gjyla. Me buzën në gaz ajo iu drejtua së mbesës:

            - Si u gdhi zogu i nënës?

            - Njëlloj, -  i tha Lumturia me zë të ulët.

            - Ik moj bijë tashti. Këtu do të qëndroj unë. Eja përsëri në darkë.

            - Doktori më tha se i duhet folur vazhdimisht. Tregoji diçka, për shembull ndonjë vjershë dhe bëji pyetje vazhdimisht për të parë se sa është në gjendje të mbajë mend

            U drejtua nga vajza dhe duke e puthur i tha:

            - Mami po ikën. Këtu është gjyshja. Mirupafshim!

            Irida nuk u përgjigj. Lumturia e vështroi për disa sekonda dhe u largua me sytë të mbuluar nga lotët që nuk i shteronin kurrë. Nënë Gjyla u drejtua nga mbesa:

            - A do të të tregoj diçka?

            - Mirë. – u përgjigj ajo me indiferentizëm.

            - Apo do t’i thuash ti nënës ndonjë nga ato që i deklamon aq bukur?

            - Të deklamoj një monolog?

            - Shumë mirë, fillo.

            Irida u ngrit dhe u bë gati për të filluar, por në atë kohë hynë Teuta me Mellaninë. Ato  e vizitonin shpesh. Ndryshe nga më parë, edhe një pjesë e mirë e shoqeve të klasës vinin për ta parë. Por ajo pothuajse nuk njihte asnjerën.  Ato  ishin  zhdukur  nga  kujtesa  e  saj.  Të vetmit që njihte ishin Lumturia dhe gjyshja. Sa herë që shikonte ato, fillonte të qante. Ngashërima të thella dilnin nga thellësia e gjoksit.

-          Përse na dënove në këtë mënyrë,  o  Zot  i madh? - thoshte nënë Gjyla.

            Por Zoti heshtte. Ai ishte dëbuar nga trojet e këtij vendi. E kishte harruar këtë vend që dënoi veten e tij.

            - Si je Rida? -  tha Teuta.

            - Shumë mirë, -  ndërhyri nënë Gjyla -  Tani sa po bëhej gati të më recitante diçka.

            - Ashtu? Atëherë fillo.

            Me një zë të dobët që dukej sikur dilte nga thellësia e një varri, Irida filloi të flasë:

            - A kanë fuqi krahët e mi të ndreqin botën? A munden ta kthejnë përsëri babin pranë meje?

            Një rrjedhë lotësh mbuloi fytyrën e saj.

            - Mos qaj motër, mos qaj. -  foli Mellania. -  Do të shërohesh dhe do të kthehesh përsëri në shkollë. Atje të presin të gjithë.

            Irida humbi në gjumin e zakonshëm.

            - Fjeti. Fjeti shoqja e jonë e mrekullueshme, - foli me dhimbje Teuta.

            - Shkoni bijat e nënës, -  tha nënë Gjyla. -  Lermani mua këtë varr të hapur.

Kur   po   mbaronin   pushimet   e  vitit  të  ri, Lumturinë e njoftuan  se  duhej  të  kthehej  në  punë, përndryshe do ta humbiste atë. Nuk dinte si  të  bënte.  Po  të  humbiste

 

punën, me se do të jetonin? Po të shkonte në punë, me kë do ta linte vajzën? Nënë Gjyla nuk e bënte dot një shërbim të tillë. Ishte plakë dhe e lodhur nga jeta.

- Dëgjo, Lumturi, - i tha doktor Sotiri. - Gjendja e vajzës nuk dihet sa do të vazhdojë. Ti nuk mund të rrish pa shkuar në punë. Jam i mendimit që ta merrni në shtëpi. Kurat mund t’ia vazhdoni edhe atje. Ju e shikoni, ajo është në gjendje depresive, por në përgjithësi është e qetë. Unë do të vij ta vizitoj herë pas here. Edhe infermieren do ta dërgoj gjithashtu.

Doktor Sotiri pruri ambulancën me të cilën e çuan Iridën në shtëpi.

Kaluan edhe dy javë. Paradite pranë vajzës qëndronte nënë Gjyla, ndërsa Lumturia shkonte në shkollë.

Një ditë ra zilja e portës. Nënë Gjyla u ngrit dhe e hapi. Pa një fytyrë që e kishte parë dikur, por nuk i kujtohej. Dallgët që kishte kaluar ia kishin prekur kujtesën.

            - Nuk më njeh? - i tha burri që e kuptoi se ajo nuk e njohu. - Jam Syrjau.

            - Oh, më falni! Hallet më kanë sjellë në këtë gjendje.

            - Më vjen shumë keq. Si ndodhi?

- Ah, mos më pyet. As unë nuk e di. Më  thanë se   iu   shkaktua   pasi  pa   të  atin 

në  atë gjendje.

            -  Në hetuesi?

            - I thirrën një natë të dyja së bashku me nusen.

            - Të poshtërit! Por si është tani?

            - Si lumi dhe si deti.

            - Po për djalin, çfarë keni dëgjuar?

            - Askush   nuk  të  tregon  gjë.  Çdo  gjë  e  ka mbuluar misteri. Dimë vetëm atë që ndodhi në ndërmarrje, kur arrestuan të tjerët. Nuk na afrohet më njeri. Rruhen nga ne, qysh i thonë fjalës, si djalli nga thimjami.

            - Bëhu e fortë. Ti duhet të mbash edhe nusen.

            Futi dorën në trastën që mbante dhe nxori dy kokrra mollë.

            - Merri dhe jepja vajzës. Janë fare pak,  por kaq e kam mundësinë.  Thuaji  që  i  ka  prurë  xhaxhi Syrjau. Ajo nuk më njeh, por ti thuaja.

            - Falemnderit!

            Zilja ra sërisht. Nënë Gjyla hapi portën dhe në dhomë hyri doktor Sotiri që bëri vizitën e zakonshme. 

            - Si duket doktor? - pyeti  nënë Gjyla.

            Ai nuk u përgjigj, por tundi kokën në atë mënyrë sikur donte të thoshte se ishte e  njëjta gjendje dhe doli përjashta. Irida u ngrit dhe u drejtua nga ballkoni.

            - Ku po shkon zemra e nënës?

            - Te babi. A e shikon si po fluturon?

            - Mirë bijë, eja ulu dhe tregoi nënës çfarë shikon.

            Ajo u ul dhe filloi të qajë.

Kështu kaluan dhe disa ditë. Irida ishte vetëm në dhomë. Lumturia në shkollë, ndërsa nënë Gjyla ishte në guzhinë duke përgatitur ushqimin e saj.

Irida  u ngrit nga shtrati.

            - Babi, po më thërret? Do fluturojmë bashkë? Po vij, po vij…

            U drejtua nga ballkoni, hapi portën dhe doli jashtë.

            - Eja babi, eja merrmë!

            Hipi në parapetin e ballkonit.

            Një grumbull njerëzish u mblodhën të tmerruar poshtë tij.

            - Vajzë, shko brenda të lutem! - i thirri një kalimtar.

            Dikush dha alarmin dhe dy çuna vrapuan për në dhomë. Irida  thërriti:

            - Babi, po vij. Po fluturoj, po fluturoj!

            Hapi   krahët   dhe  u   lëshua  në  zbrazëti,  në kohën që në ballkon dolën dy çunat. Një klithmë e tmerrshme u dëgjua dhe trupi i vajzës u përplas në tokë. Të pranishmit e morën  dhe e çuan me urgjencë në spital. Por ishte e kotë. Shpirti kishte fluturuar. Nënë Gjyla, që ishte bashkuar me turmën, ulërinte dhe shkulte flokët. Disa gra mundoheshin ta mbanin.

            Syrjau, që u ndodh rastësisht aty, mori përsipër një detyrë shumë të vështirë. Duhej të lajmëronte Lumturinë. Po si t’ia thoshte? Shkoi në shkollë.

            - Eja se të kërkon vajza, - i tha.

            Çuditërisht nënës ia ndjeu zemra mandatën.

            - Thuamë, mbaroi?

            Syrjau nuk foli. Po mendohej si të vepronte. Si mund t’ia thoshte një lajm të tillë?

            - Thuamë! - përsëriti Lumturia tërë ankth.

            - Ngushëllimet e mia!

Goditja ishte e rëndë. Ra pa ndjenja. Shoqet  i vunë në hundë një garzë me amoniak dhe e sollën në vete.  Ajo filloi të qajë me ngashërim. Kur mbërritën në spital, ra e alivanosur mbi trupin pa jetë të vajzës. Ndërhyrja e mjekëve e përmendi.

Në mbrëmje e sollën në shtëpi.  E  veshën  me të bardha. Mbi krye i  vendosën  një  kurorë  me   lule shumëngjyrëshe që e solli Syrjau. Dukej si bukuroshja e fjetur e përrallës. Nuk vonoi dhe dhoma u mbush  me njerëz. Atë që nuk kishte mundur të bënte jeta, e kishte bërë vdekja.

Të nesërmen u zhvillua ceremonia e varrimit. Rasti tejet i hidhur kishte mbledhur shumë qytetarë. Të gjithëve u vinte keq për pesëmbëdhjetëvjeçaren që  e kishte mbyllur jetën në mënyrë tragjike. Kishin ardhur të gjithë shokët dhe shoqet e klasës, edhe ato që nuk i kishin shkuar në spital. Kishin ardhur edhe shoqet e Lumturisë.

Kortezhi i përmortshëm u nis nga shtëpia. Pas makinës së funeralit ishte një kurorë e vetme. Në të shkruhej:

                         Iridës  së  dashur!

                                                Babi, mami, gjyshja

Atë e mbanin Mellania me Teutën. Në dalje të rrugës kryesore priste autobusi i vetëm.  Dikush nga turma e madhe foli:

- Ta përcjellim më këmbë deri në dalje të qytetit.

Kortezhi vazhdoi rrugën. Në ballë të tij ecte Lumturia, e mbajtur për krahu nga dy shoqet e saj, Anita me Blerinën. Për këtë rast nuk e kishin marrë parasysh vendimin e organizatës së partisë. Nënë Gjyla kishte ndejtur në shtëpi. Tjetër njeri nga familja nuk kishin. Skënderi me të shoqen nuk kishin guxuar të vinin. Njerëzit që nuk merrnin pjesë në kortezh, kur ai kalonte pranë tyre, mbanin qëndrim gatitu. Ndonjë që kishte kapele e hiqte dhe nderonte.

Duke ndjekur fshehtësisht kortezhin,  Demiri  dhe Ilia survejonin  turmën. Habiteshin  se  si  kishin mundur të shkonin kaq veta në  varrimin  e  një  vajze të  një  armiku  të  popullit?  Një gjë e tillë  i  tërbonte më tepër.  Por .ajo, që nuk mund të kuptonin ata ishte se dhimbja  qe më  e  madhe  nga  frika  dhe  kjo  dhimbje  kishte   dalë  

mbi  atë  luftë  të  egër  të  klasave.  Ajo kishte triumfuar mbi egërsinë e kësaj lufte.

Pasi përshkoi në heshtje të gjithë qytetin, në dalje të tij kortezhi ndaloi. Një pjesë e pjesëmarrësve u futën në autobus. Të tjerët u kthyen prapa. Midis tyre edhe Syrjau. Në varreza nuk foli njeri. E mbuluan në heshtje. Lotët e Lumturisë dhe të tjerëve vaditën varrin e porsambuluar. Së fundi, në emër të familjarëve falënderoi vëllai i  saj. Një drekë e thjeshtë, e heshtur, mbytur nga gulçimet, me më të afërtit, i dha fund kësaj ceremonie mortore.

                                                                        

                             XII

 

Viti i ri filloi me  probleme   të   rënda   për   familjen   Canaj.   Agroni   vazhdonte   të qëndronte në birucat e degës së punëve të brendshme. Ndërsa Lumturisë vdekja e vajzës i kishte shkaktuar një traum të rëndë. Por sikur të mos mjaftonte kjo, një çështje tjetër i kishte dalë përpara. Kish kaluar më tepër se një muaj dhe asaj nuk po i vinin menstruacionet. E tmerronte mendimi se mund të kishte  mbetur  shtatzanë.  Gjithë  natën pothuajse e kalonte pa gjumë. Rrinte dhe mendonte fatin e saj të zi. Si do t’u dilte para syve shoqeve dhe në mënyrë të veçantë Agronit në rast se një gjë e tillë do të ishte e vërtetë? Çfarë t’u thoshte? T’u tregonte të vërtetën? Kjo ishte e pamundur. Atëherë ta hiqte me ndihmën e ndonjë mamie plakë? Kush e siguronte se një gjë e tillë nuk do të merrej vesh? Ndoshta plaka mund të mos e mbante të fshehtë një gjë të tillë. Vaji e mbulonte  dhe qante e qante pa zë me orë të tëra.

            - Vazhdoj të eci. Vazhdoj të jetoj. Deri kur? Nuk e di, -  përsëriste vazhdimisht me veten e saj. -  A ja vlen? Përsëri nuk e di. Rida ka  një muaj që ka fluturuar. Në ç’qiell ndodhet vallë? Me siguri shumë larg. E rrethuar nga engjëjt. Apo ndoshta nga kentaurët* që e degdisën kaq larg. Rida, më thuaj ku je? Nëna po të pret. Më  ka pikur malli, moj bijë. S’kam kujt t’ia qajë hallin. Ah,  sikur  të  kisha  pranë

Gonin! Do e ndanim dhimbjen së bashku.

            Nëna jote ka dhe një hall tjetër më të madh, moj bijë. Më dridhet i gjithë trupi kur

e kujtoj. Më duket se pres një fëmijë. Por ai nuk është as vëllaj dhe as motra e jote. Ai është fëmija e një përbindëshi. Me siguri edhe ai do të jetë një djall, ashtu si i ati. Kurse ti

ishe një engjëll. A mundem unë të kem një engjëll si ti dhe një djall si ai?

            Nënë Gjyla e shikonte me shqetësim gjendjen e nuses. Edhe ajo kishte shqetësimin e të birit dhe të mbesës, por e kishte të qartë se në këtë situatë duhej të tregoheshin të fortë. Nuk duhej ta lëshonin veten. E gjora plakë nuk e dinte të vërtetën që kishte ndodhur.

            - Nuse,   mblidhe  mendjen! - i  tha  një  ditë. -  Përse vjen rrotull dhe pëshpërit me  veten tënde?  Përse e ke lëshuar veten?

            - Jam  nënë  dhe  më  dhemb  zemra  për  time bijë. Përveç kësaj edhe Agronin e kam në burg dhe nuk e di në se do dalë ndonjë ditë.  Për  këto  qaj  dhe Përse vjen rrotull dhe pëshpërit me  veten tënde?  Përse e ke lëshuar veten?

            - Jam  nënë  dhe  më  dhemb  zemra  për  time bijë. Përveç kësaj edhe Agronin e kam në burg dhe nuk e di në se do dalë ndonjë ditë.  Për  këto  qaj  dhe vajtoj.

- Po unë mos nuk  jam  nënë?  Edhe  unë  kam   Humour burrin në moshën tënde  dhe  tani  nuk  e   di nëse do ta shoh më tim bir se jam plakë dhe nuk e di se deri kur do të

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*)   Ishin qënie motologjike, gjysëm njerës, gjysëm kuaj, simbol të dhunës dhe çfrenimit.

jetoj. Po Irida a nuk ishte mbesa e ime, mjalti i mjaltit tim? E  doja  më  tepër  se  vajzën time, po të më kishte falur Zoti një vajzë.  Por e mbaj veten. Fatkeqësitë më kanë mësuar të jem e fortë. Kështu duhet të bëhesh dhe ti. Mos u bëj qejfin atyre që nuk na duan.

            Fjalët e saj  sikur  e  qetësonin  disi  zemrën  e Lumturisë. Ngrihej, kryente punët e shtëpisë dhe lexonte ndonjë libër. Në ato çaste sikur e harronte gjendjen. Por kjo nuk vazhdonte gjatë. Tragjedia kishte ndodhur. Irida kishte vdekur. Në familje kishin mbetur vetëm dy qyqare të vetmuara, të ndara nga pjesa tjetër e botës. Njerëzit që u vinin për ngushëllim sa vinte dhe pakësoheshin. Erdhi një ditë që edhe ata mbaruan dhe mbetën vetëm ato të dyja, të mbuluara nga dhimbja dhe zia.

            Në një mbrëmje të vonë janari, trokiti porta e shtëpisë. Nënë Gjyla u ngrit dhe e hapi. Para saj qëndronte Syrjau me një tufë trëndafilash të bardhë në dorë.

            - Urdhëroni brenda, - i tha.

            Ai hyri si me ndrojtje. U ul në një karrike që gjeti përpara.

- Jo, jo aty. Urdhëroni uluni në divan.

            - Falemnderit, por jam shumë mirë. Kam parë edhe më keq dhe tani më duket shumë mirë.

            - Ngrehuni ju lutem  dhe  uluni  në  divan.  Na fyeni nëse nuk pranoni.

            U ngrit dhe u ul atje ku i thanë.

- Më  vjen  shumë  keq,  -   i  tha  Lumturisë. -   Por duhet  të  bëheni  të  fortë.  Njeriu duhet t’i bëjë ballë çdo fatkeqësie që i bije.

            - Por, a mundemi? - tundi kryet ajo.

            - Duhet t’ia impononi vetes. Duhet të gjeni forca për ta përballuar. A e dini se ka  patur  edhe  më Keq?

            - E ku mund të ketë më keq se kaq?

- E keni këtu para syve tuaj.

- Ç’doni të thoni me këtë?

- Jam    unë.   Dikur    edhe    unë   kam   patur  prindër,  vëlla dhe motër, nipër dhe mbesa. Kam patur edhe unë familje. Po tani? Asgjë. Babanë ma pushkatuan. Nëna më vdiq kur unë isha në burg. Vëllaj u arratis jashtë shtetit dhe e shoqja u martua me një tjetër, duke marrë me vete edhe fëmijët. Motra më vdiq në çastin e lindjes, duke e lënë të shoqin me një djalë pesë vjeç. Nga frika ai i preu mardhëniet me mua dhe kam disa vjet që nuk i shoh nipërit dhe mbesat. Vetë jetoj në një kasolle në rrethinat e qytetit. Punoj në ndërmarrjen bujqësore dhe me ato pak para që marr jetoj. Para kasolles kam mbjellë disa lloje lulesh. E kam pasion. Ato janë pjesëtarët e familjes time të sotme. Nuk jam martuar. Kur dola, pas njëzet vjet burg, nuk vendosja dot të martohesha. Kështu që kënaqësia ime e vetme mbetën lulet. Nga ato kam prurë këtë buqetë. Janë trëndafila që lulëzojnë gjithë vitin. I kam sjellë për lulen e shtëpisë. Megjithse nuk është më, ajo mbetet lulja e kësaj shtëpie. Një lule që nuk do të thahet kurrë.

            Syrjau heshti. Të dy gratë shikonin fytyrën e tij të përvuajtur dhe kuptuan se në botë paska fatkeqësi shumë më të mëdha

            - Shumë   të  faleminderit! -  tha  më  në  fund Lumturia.- Nesër këta trëndafila do t’ia shpie Ridës, se ajo ishte me të vërtetë një trëndafil

            - Ndaj ju them të bëheni të forta, - vazhdoi  me zërin e tij të ultë dhe bindës Syrjau. – Ju jeni e re. Agroni një ditë do të lirohet dhe ju do të lindni fëmijë të tjerë dhe atëherë kujtimi i Iridës do kthehet në një ëndërr të bukur të së kaluarës.

            Syrjau u ngrit, u takua me to dhe u largua.

            - Mos harroni ato që u thashë, - foli duke ikur.

Të dy gratë mbetën pa gojë. Fjalët e tij    sikur kishin goditur zemrat e tyre. Për çudi e ndjenin  veten  më  të  qeta.  Ai  kishte  patur  të  drejtë.  Bota  ishte e  madhe   dhe fatkeqësitë, ndonse ishin kaq të mëdha, përsëri e gjenin një rrugë zgjidhje.

- E dëgjove? Janë fjalët e arta të një të mënçuri, - tha nënë Gjyla.

- Po unë, ku ta gjejë forcën e atij burri?

- Duhet ta gjejmë. Duhet ta gjejmë së bashku.

- Nuk mundem nënë, nuk mundem.

Të nesërmen Lumturia shkoi në varreza dhe vendosi tufën e luleve që kishte sjellë Syrjau.

            Fundi i janarit dhe menstruacionet nuk erdhën. Kjo e bindi atë se kishte mbetur shtatzanë. Brenda  saj po rritej fëmija e një krimineli. Tashti ishte e sigurt për atë që kishte ndodhur. Duhej të merrte një vendim.

            Po afroheshin të  dyzetat  e  vajzës.  Duheshin bërë përgatitjet për të  përkujtuar atë ditë, për të pritur ata që do të vinin. Pastaj do të shihte dhe do të vepronte si të ishte më e arsyeshme. Një ditë, duke qenë në një gjendje shpirtërore të rëndë, shkoi në shtëpinë e shoqes së saj, Anitës, për të gjetur pak qetësi. Nuk e gjeti në shtëpi. Të nesërmen, kur e takoi

e pyeti:

            - Ku ishit mbrëmë?

            - Ishim te mamaja se kishim bërë shtëpinë me helm për tartabiqet.

            Një mendim i flakëriu në mendje.

            - Ndoshta ju ka tepruar pak se edhe ne kemi tartabiqe.

            - Posi, ta sjell nesër.

            Të nesërmen i dha Lumturisë një shishe të vogël me helm.

            - Është shumë i fortë. Hidhe në pesë litra ujë dhe spërkat dhomat.

            - Falemnderit!

            Ditën e të dyzetave u ngrit herët dhe u nis për në varreza.

            - Prit të vij edhe unë, - i tha nënë Gjyla

            - Jo, ti më mirë qëndro këtu se mund të vijë ndonjë dhe nuk gjen njeri.

Në varreza u gjunjëzua pranë varrit të vajzës dhe vendosi disa tufa lulesh që i kishte blerë në  treg.  Shikonte  fotografinë  në  pllakën  e  granilit  të  porsa  vendosur  dhe  lotët i mbulonin fytyrën.

            - Irida, mos je mërzitur duke më pritur? Do të vij bija e mamit dhe do të rrimë bashkë përjetësisht.

            U ngrit, fshiu lotët, puthi fotografinë dhe u nis për në shtëpi. Nuk qau më. Gjithë ditën priti njerëzit që erdhën dhe në mbrëmje u mbyll në dhomën e saj, ku qëndroi për rreth dy orë. Pastaj u kthye në guzhinë,   ku   ishte   edhe  nënë  Gjyla,  dhe  duke  i zgjatur një zarf të mbyllur i tha:

            - Kjo letër është për Agronin. Jepja kur të dalë prej burgut.

            - Ç’është kjo letër, moj bijë?  Po  ti  je  shumë më e re dhe nuk ke pse të ma japësh mua që jam plakë dhe nuk e di nëse do të rrojë apo jo deri atëherë!

- Po nëno. Ti do të rrosh dhe do t’ia japësh këtë letër. E kam shkruar për të.

- Pse m’i thua këto fjalë moj bijë? Çfarë ke ndër mend të bësh?

- Asgjë, por e ndjej që të keqen e kam këtu brenda, -  dhe me dorë tregoi barkun. - Nuk e kam shumë të gjatë. Do të vete të bashkohem me vajzën time dhe nuk dua të iki pa

i treguar tim shoqi të vërtetën.

- Mblidh mendjen moj bijë!

Por ajo nuk foli më. U largua dhe u mbyll përsëri në dhomën e saj. Nënë Gjyla mendoi se e kishte nga dhimbja që iu ngjall nga përkujtimi i të dyzetave. Nesër kjo do të kalonte dhe me kohë çdo gjë do shkonte në rrjedhën e saj. Lumturia u kthye përsëri, shtroi tryezën dhe hëngrën darkë në heshtje pa folur me njëra-tjetrën. Pastaj u ngrit dhe kur shkoi  te dera e dhomës.

- Natën e mirë! - i tha nënë Gjylos me një zë të çuditshëm.

Të nesërmen nënë Gjyla u ngrit si zakonisht herët. Bëri kafenë dhe po e pinte. Iu kujtuan fjalët që i kishte thënë nusja dhe ndjeu një shqetësim brenda vetes së saj. Vështroi orën. Ajo tregonte gjashtë e një çerek. Po nusja pse nuk po ngrihej? Ajo zakonisht ngrihej para orës gjashtë. Më shtatë nisej për në shkollë. U ngrit dhe trokiti në derën e saj. Asnjë përgjigje. Trokiti përsëri dhe thirri:

- Lumto!

Përsëri   nuk  u  dëgjua  asnjë  përgjigje.  Hapi derën dhe hyri brenda. Mbi shtrat ndodhej shtrirë nusja, e veshur me një fustan të zi që e kishte bërë me rastin e vdekjes së vajzës. Një pamje e zbehtë i kishte mbuluar fytyrën. Mbi buzë një varg shkume. Shkoi dhe i vuri dorën në ballë. Ai ishte i ftohtë si akulli. Nënë Gjyla u drodh. Pranë trupit pa një shishe të vogël bosh. I mori erë. E kuptoi se  ishte helm. Mbi komodinë ishte një pusulle. E lexoi:

Mos  akuzoni  njeri.  Jeta  ime  nuk  kishte  më kuptim.

                                                                        Lumturia

- Përse e bëre, moj bijë?

Filloi ta qajë me zë të ulët që të mos e dëgjonte njëri. E puthi në ballë dhe lotët i rridhnin nëpër faqe. Nuk kishte patur vajzë dhe Lumturia ishte bërë vajza e saj. Pastaj mori telefonin dhe lajmëroi degën e brendshme.

Ata erdhën menjëherë. Morën kufomën dhe e çuan në spital. Autopsia tregoi se kishte vdekur e helmuar me koçifos. Mjeku ligjor vërejti se në barkun e saj kishte një fëmijë afro tre muajsh. Lumturinë e njihte shumë mirë. Njihte dhe karakterin e saj. Mendoi se duhej të kishte ndodhur diçka e jashtëzakonshme, diçka e pabesueshme. Ndaj në procesverbalin përkatës nuk shkroi asgjë përsa vërejti. E prunë përsëri në shtëpi. Nënë Gjyla i bëri të gjitha nderet. Të nesërmen e varrosën pranë varrit të Iridës. Skënderi, megjithse u lajmërua, edhe kësaj radhe nuk erdhi të merrte pjesë në varrimin e kunatës.

Nënë Gjyla mbeti e vetme. Fatkeqësitë e kishin ndjekur gjatë gjithë jetës. Por ato e kishin bërë më të fortë. U drejtua te komoja, mori fotografinë ku kishin dalë i biri me gruan dhe vajzën dhe u tha:

- Lumto dhe Irida, prehuni në paqe! Agron, unë nuk do të lë vetëm. Do të pres  deri  sa të kthehesh. Ky është amaneti i Lumtos dhe unë do ta mbaj atë.

Puthi fotografinë dhe  dy  pika  lot  i   rrodhën  nëpër  faqe.  I  fshiu,  vuri   fotografinë   në  vendin  e vetë dhe u kthye përsëri në dhomën e saj.